Ο Καραγκιόζης είναι μια φιγούρα οικεία στους Έλληνες και στους εν γένει Ανατολίτες, βαθιά εντυπωμένη στις μνήμες του περασμένου καιρού ως διέξοδος ψυχαγωγική των λαϊκών στρωμάτων αλλά και ως έκφραση μιας πλευράς του ψυχισμού τους. Με κύρια γνωρίσματα τη θυμοσοφική διάθεση, τον αυτοσαρκασμό , την καπατσοσύνη, την αδιάλειπτη ένδεια, το ανατολίτικο ραχατιλίκι αλλά και την υπονομευτική σάτιρα ,επιδιώκει το ανέφικτο και ονειρεύεται το ανεκπλήρωτο. Το σημασιολογικό του αντίκρισμα κατέληξε, πιθανόν από λόγους …υποβολιμαίας κοινωνικής υποτίμησης , να είναι αντίστοιχο με το χαρακτήρα του γελοίου , του κοινωνικά και ηθικά κατώτερου, αδικώντας τη λαϊκή του αυθεντικότητα και ό τι ευρύτερα μπορεί να αντιπροσωπεύει.
Ο Γιώργος Φρυγανάκης στο καινούριο βιβλίο του «Ο Καραγκιόζης Ζει» αντικρούει με έμπνευση και ευρηματικότητα αυτή την αντίληψη και κατά κάποιον τρόπο «αναβαθμίζει» τον Καραγκιόζη σε έναν ανθρώπινο τύπο με εξυψωμένα πνευματικά και ηθικά χαρακτηριστικά , αλλά κυρίως με οξυμμένο πολιτικό και κοινωνικό κριτήριο. Με την έννοια αυτή είναι ένα βιβλίο πολιτικό , καθώς το βάρος δίνεται στον πολιτικό και κοινωνικό σχολιασμό με κωμικο-σατιρικά μέσα των γεγονότων της τελευταίας δεκαετίας στον ελληνικό αλλά και στον ευρύτερο οικουμενικό χώρο.
Ο Καραγκιόζης ως βασικός «αφηγητής»- σχολιαστής επιδεικνύει πέραν των παραδοσιακών ιλαροκωμικών του γνωρισμάτων , υψηλό επίπεδο πολιτικής συγκρότησης και υπευθυνότητας , αφού, εκτός από την ικανότητα περιγραφής και ανάλυσης των δεδομένων, συχνά νουθετεί και προτείνει ρεαλιστικές λύσεις.
Ο Καραγκιόζης , βέβαια, υπήρξε για τους παλαιότερους βιωματικό γεγονός συνδεμένο με την παιδική τους ηλικία , με άμεσες εμπειρίες που είχαν ως δρώντα πρόσωπα οι ίδιοι σ’ ένα γοητευτικό θεατρικό παιγνίδι , που προϋπέθετε δημιουργικότητα , συμμετοχή και αυτοσχεδιασμό και κατέληγε στην ευφρόσυνη ψυχική εκτόνωση.
Αυτό υπήρξε και το έναυσμα , το κίνητρο της σύνθεσης σε βιβλίο από το Γιώργο Φρυγανάκη των επικαιρικών κατά διαστήματα παρεμβάσεων του σχολιαστικού Καραγκιόζη του . Τα παιδικά του βιώματα μέσα από το στενό οικογενειακό και γειτονικό κύκλο , όπου οι αυθόρμητες παραστάσεις του Θεάτρου Σκιών ψυχαγωγούσαν μικρούς και μεγάλους , σατιρίζοντας την πραγματικότητα , προβάλλοντας την καθημερινότητα με τις συγκρούσεις και τις αντιφάσεις της , κριτικάροντας την εξουσία και τις σχέσεις των κοινωνικών στρωμάτων, σε μια εποχή που η ζωή ήταν μεν πιο απλή απ’ ό τι σήμερα αλλά και με δυσκολίες άλλου είδους , για τις οποίες η παράσταση του Καραγκιόζη μ’ ένα απλό σεντόνι και μια λάμπα πετρελαίου επενεργούσε καταπραϋντικά. Παράλληλα είναι και μια αναφορά μνήμης και απόδοση τιμής στον πατέρα του , που ήταν ο πρωταγωνιστής στα καραγκιοζοπαιχτικά δρώμενα.
Το ενδιαφέρον στο βιβλίο ξεκινά από την αρχή , από την εισαγωγή , όπου , εκτός από την αναφορά του συγγραφέα στα προσωπικά του βιώματα και τη σχέση του με τον Καραγκιόζη, το θέμα προσεγγίζεται από ιστορική, πολιτισμική και κοινωνιολογική άποψη . Γίνεται λόγος για την εξελικτική πορεία της διαμόρφωσής του ως τύπου, από την αρχική τουρκική καταγωγή του στα ελληνοποιημένα χαρακτηριστικά . Για την πολιτική και κοινωνική του διάσταση και το σχετικό αντιθετικό σχήμα που υποδηλώνεται σε κάθε σχεδόν έργο (Φτωχός , αδύνατος, καταπιεσμένος λαός – Ανώτερες τάξεις , εξουσία κλπ). Για την παράδοση της Ανατολής που αντιστέκεται στην πολιτισμική εισβολή των Δυτικών προτύπων. Για τη σχέση με τις άλλες Τέχνες (Θέατρο, Κινηματογράφος, Λογοτεχνία, Ζωγραφική) κι ακόμη για τους θεμελιωτές και συνεχιστές της Τέχνης του Θεάτρου Σκιών στον ελληνικό χώρο.
Το κύριο μέρος του βιβλίου αποτελούν 55 «επίκαιρες και διακαιρικές παραστάσεις», όπως λέει ο συγγραφέας. Είναι 55 θεατρικά κείμενα (διαλογικά τα περισσότερα και κάποια μονολογικά) , που μπορούν να ιδωθούν (και να παρασταθούν) είτε αυτοτελώς είτε ως μεγαλύτερα ή μικρότερα σύνολα. Όλα μαζί συνθέτουν μια πολιτική επιθεώρηση, στην οποία παρουσιάζεται και σχολιάζεται η ποικιλόμορφη επικαιρότητα των τελευταίων χρόνων, άλλοτε με καυστικότητα , άλλοτε με πικρή ειρωνεία και πάντα με χαρακτηριστική ευθυκρισία. Ως παραστάσεις Καραγκιόζη τα κείμενα διακρίνονται για τη σατιρική ευστοχία και το χιούμορ τους , ενώ το κριτικο-ψυχαγωγικό αποτέλεσμα επιδιώκεται και με επιδέξιους ανατρεπτικούς λεκτικούς συνδυασμούς και το υπονομευτικό παιγνίδι με τις σημασίες των λέξεων.
Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν :
Η κριτική του σύγχρονου ιμπεριαλιστικού επεκτατισμού και της ά-νοιας των πολιτικών ηγετών στο « Ο Αλέξανδρος και ο κατηραμένος όφις», η σάτιρα του παραλογισμού ,της προχειρότητας και της συγχυτικής κατάστασης που χαρακτηρίζουν το εκπαιδευτικό σύστημα ,ιδιαίτερα στη Δευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια εκπαίδευση , στα «Ο Καραγκιόζης Δικαστής» και « Ο Καραγκιόζης και οι εισακτέοι των Πανελλαδικών» . Η αποδοκιμασία για το ύφος ,το ήθος και τις πρακτικές του πολιτικού προσωπικού που οδήγησαν μαζί με πολλά άλλα στην υφιστάμενη πολύπλευρη κρίση και απαξίωσαν πεποιθήσεις , ιδεολογίες και ιδανικά στα «Ο Καραγκιόζης υποψήφιος», «Ο Καραγκιόζης και η ονοματολογία του ανασχηματισμού» και σε πολλά άλλα. Στα σημεία αυτά είναι διασκεδαστικοί οι…ανελέητοι ευρηματικοί «αντισημασιολογικοί» συσχετισμοί λέξεων και ονομάτων που , μεγεθυντικά έστω, χαρακτηρίζουν συμπεριφορές και ήθη(κοινοβουλευτισμός-κυνοβολεψισμός, κομισιόν-κονομισιόν κλπ). Ακόμη σχολιάζεται στο «Ο Καραγκιόζης και η χήρα του Χατζηαβάτη» η διάβρωση από τις υλικές και άλλου είδους σκοπιμότητες και τελικά ο ευτελισμός του αθλητικού ιδεώδους , σ’ ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί όχι μόνο το αθλητικό αλλά και το οικονομικό , ιδεολογικό και κοινωνικό ντόπινγκ. Επίσης, τα ασύδοτα τηλεοπτικά ήθη και η εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης στα «Ο Καραγκιόζης της πειναλόγκας» και «Ο Καραγκιόζης τηλεπαίκτης», οι ατασθαλίες, οι παρεκτροπές αρχόντων και αρχομένων, οι μεγάλες των λίγων αλλά και οι μικρότερες των πολλών, που φανερώνουν την ηθική και κοινωνική κατάπτωση, τη διαφθορά και τη διαπλοκή στο «Ο Καραγκιόζης παροιμιάζοντας τις ειδήσεις». Κριτική έμφαση δίνεται στα δεινά των τελευταίων χρόνων στο «Ο Καραγκιόζης και το Δ΄Ράιχ» με την αποκάλυψη της ανεπάρκειας αλλά και του ηθικού καταποντισμού του πολιτικού συστήματος , που είχαν ως αποτέλεσμα την αθλιοποίηση του επιπέδου ζωής των λαϊκών τάξεων. Καυστική κριτική γίνεται για τις πρόσφατες εξελίξεις και τα ισοπεδωτικά κυβερνητικά μέτρα με την έκφραση της αγανάκτησης για την άδικη κατανομή και εφαρμογή τους στο «Η Χριστουγεννιάτικη συνέντευξη του Καραγκιόζη» . Δεν λείπει και η αναφορά στην εντόπια πραγματικότητα. Στο «Ο Καραγκιόζης στο Ρέθυμνο» σχολιάζονται αυτά που απασχόλησαν και απασχολούν την τοπική επικαιρότητα (δημοτικά, κυκλοφοριακά, κοινωνικά , τουριστικά κλπ) .
Τα παραπάνω θεατρικά κείμενα και τα υπόλοιπα του βιβλίου αναφέρονται σε ζητήματα που απασχόλησαν την πολιτική και κοινωνική επικαιρότητα , έγιναν θέμα δημόσιας τριβής και ανέδειξαν τις αδυναμίες της λειτουργίας των θεσμών, την ηθική διάβρωση υψηλά και χαμηλά ιστάμενων δημοσίων προσώπων , αλλά συχνά και τις ελαστικές αντιστάσεις μερίδας των πολιτών. Καυτηριάζουν τις διαχρονικά επαναλαμβανόμενες πολιτικοκοινωνικές δυσλειτουργίες και συνιστούν ένα αποκαλυπτικό κοινωνικό αντικαθρέπτισμα, καθώς σε μεγάλο βαθμό είναι απ’ αυτά που προβλήθηκαν στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων και στη «βιτρίνα»
των τηλεοπτικών δελτίων. Μας υπενθυμίζουν πως η σημερινή δύσκολη κατάσταση , της οποίας η οικονομική διάσταση μας αγγίζει περισσότερο , είναι αποτέλεσμα μιας γενικότερης κρίσης που, σχετίζεται με την αποδιοργάνωση του ελληνικού κράτους, κυρίως της Δημόσιας Διοίκησης, της Εκπαίδευσης, της Υγείας αλλά και των άλλων τομέων και πως βαθύτερο αίτιό της είναι η ηθική χαλάρωση. Τα διλήμματα του Καραγκιόζη αναδεικνύουν τις αντιφάσεις της πρόσφατης πορείας του τόπου , που οδήγησαν στη σημερινή αβεβαιότητα. Συχνά από το στόμα του ακούγεται αγανακτισμένη η φωνή του λαού εναντίον εκείνων που τον διέψευσαν ή τον πρόδωσαν με τον ατομικισμό , την αδηφαγία ,και κυρίως με την ανεπάρκειά τους να καθοδηγήσουν και να οραματιστούν. Τα «30 αν» που διατυπώνει είναι μια χαρακτηριολογική αναφορά που περιγράφει με πικρό ρεαλισμό συμπεριφορές που προσδιορίζουν τη συμφεροντολογική στάση των παραγόντων του δημοσίου βίου.
Αναφερόμενος σε όλα τα παραπάνω ο Καραγκιόζης του Γ. Φρυγανάκη είναι όχι ο αποστασιοποιημένος εκ των άνωθεν κριτής και τιμητής . Είναι η πηγαία θυμοσοφική έκφραση της λαϊκής συνείδησης , που επειδή ακριβώς υφίσταται τις συνέπειες όσων παρά τη θέληση και τη συνέργειά της συμβαίνουν , παραπονιέται, διαμαρτύρεται, ειρωνεύεται, σατιρίζει , αλλά συχνά προτείνει και λύσεις. Οι αντιδράσεις του βασίζονται στα αξιακά κριτήρια που έχουν από αιώνες καθιερωθεί στη λαϊκή αντίληψη και διαμόρφωσαν το ανάλογο ήθος.Η πολιτική του ανάλυση είναι κατά κανόνα ρεαλιστική . Ισορροπεί ανάμεσα στο επιθυμητό και στο εφικτό , καθώς με λογική , ψυχραιμία και με αίσθημα δικαιοσύνης προσπαθεί να βρει διεξόδους. Ελπίδα του το ανατρεπτικό νέο , που θα ξεκινά από τους νέους. Ο Καραγκιόζης και η παρέα του είναι η μικρή «αντι-Βουλή» ,το «αρνητικό» της κανονικής απαξιωμένης Βουλής , που «νομοθετεί» διορθωτικά , αφού πρώτα κριτικάρει με καυστικότητα και σπιρτόζικη ευθυβολία. Εκτός των άλλων λειτουργεί σαν το κεντρί, με την κυριολεκτική έννοια.Κεντρί για να πονέσουν όσοι δεν έχουν πάθει «σκληροδερμία» και κεντρί για να ξυπνήσουν κάποιοι άλλοι.
Το με αυτές τις προθέσεις ξαναζωντάνεμα του λαϊκού ήρωα από το Γ. Φρυγανάκη παραπέμπει σε ανάλογο εγχείρημα του Βασ. Ρώτα με τα «Καραγκιόζικά» του πριν από κάμποσα χρόνια , σε μια εποχή δύσκολη . Σήμερα όπως και τότε ο λόγος του Καραγκιόζη ακούγεται σαν τη φωνή του υποτιμημένου και του αδικημένου, που με την κριτική και τη σάτιρα εκφράζει την αγανάκτησή του και ταυτόχρονα προσπαθεί να διαφωτίσει ψυχαγωγώντας και μαζί να κινητοποιήσει , επιδιώκοντας τη διόρθωση των κακώς κειμένων. Το βιβλίο υπηρετεί με το παραπάνω αυτούς τους στόχους και προσφέρεται για δημιουργική αναγνωστική αλλά και θεατρική αξιοποίηση.
Γεώργ. Εμμ. Μαυροτσουπάκης
