Με την ευκαιρία της δημοσίευσης στο φύλλο της περασμένης εβδομάδας σχολίου μου για την εκπαιδευτική προσφορά της Ελένης Παπαδογιάννη και προκειμένου να παραθέσω τα δύο διαφημιστικά κείμενα για τις Σχολές της, που είχαν αφήσει εποχή, χρειάστηκε να αναδιφήσω -μετά από πολύ καιρό- τα αρχεία μου. Και όταν κανείς ξεσκαλίζει, πάντα κάτι ανακαλύπτει…
Οι αναγνώστες, λοιπόν, της εφημερίδας «Ρέθεμνος» καλούνται σήμερα να ανασκαλέψουν κι εκείνοι τις μνήμες τους και να με ακολουθήσουν σε μια φωτογραφική περιήγηση στην μεταπολεμική ιδιωτική εκπαίδευση του Ρεθύμνου, μέχρι και την περίοδο της δικτατορίας. Για την ακρίβεια θα περιηγηθούμε μαζί στις διαφημιστικές καταχωρίσεις του Τύπου της εποχής, που περιλάμβανε τις εφημερίδες «Κρητική Επιθεώρησις», «Βήμα» και -από το 1966- «Ρεθεμνιώτικα Νέα».
Ας ξεκινήσουμε από το ιστορικότερο ιδιωτικό εκπαιδευτήριο του Ρεθύμνου, το «Αθηνά» της Αμαλίας Μανουσάκη-Τζανιδάκη. Κάποια στοιχεία γι’ αυτό μπορεί ο ενδιαφερόμενος να βρει σε βιβλία της Μαρίας Τσιριμονάκη και του Γιώργου Π. Εκκεκάκη και στο βιβλίο μου «Η πρώτη εκατονταετία της νηπιακής εκπαίδευσης στο Ρέθυμνο (1861-1965). Συμβολή στην ιστορία του Ελληνικού νηπιαγωγείου».
Σε κάθε περίπτωση η ιστορία και η προσφορά του στην εκπαίδευση της πόλης και στη γενικότερή της παιδεία της δεν έχει ακόμα γραφεί, γι’ αυτό και θα παρακαλούσα όσους διαθέτουν υλικό, φωτογραφικό και αρχειακό, για το «Σχολείο της κυρίας Αμαλίας», όπως το ξέρουμε, να το θέσουν υπόψη μου ή υπόψη όποιων άλλων ερευνητών θα μπορούσαν να ασχοληθούν με το θέμα. Ως αντίδωρο θα τους προσφέρω το παραπάνω βιβλίο μου. Να αναφέρω ότι την πρώτη σχετική προσφορά υλικού μου έκανε ο συμπολίτης δικηγόρος Κωστής Καλλέργης, γι’ αυτό και τον ευχαριστώ και από αυτή εδώ τη θέση.
Ας συνεχίσουμε όμως την περιήγησή μας με το «Πυθαγόρειον Λύκειον» του Γεράσιμου Μιχελιουδάκη. Το εκπαιδευτήριο στεγαζόταν στο γνωστό στους παλιότερους Μέγαρο Παπαδάκη, δίπλα στην πλατεία Άγνωστου Στρατιώτη. Είχε διευθυντή τον Χανιώτη καθηγητή Φυσικών Νικόλαο Κακαβελάκη, ο οποίος είχε συνταξιοδοτηθεί με τον βαθμό του Γυμνασιάρχη.
Το «Πυθαγόρειον Λύκειον» διέθετε και οικοτροφείο, το οποίο αποτελούσε μεγάλο αβαντάζ για τη λειτουργία του, αφού τα προερχόμενα από τα χωριά του Ρεθύμνου παιδιά δεν είχαν πολλές επιλογές για τη διαμονή τους στο Ρέθυμνο: να μπουν «οικότροφα» σε κάποια συγγενική ή γνωστή οικογένεια ή να νοικιάζουν δωμάτιο, μόνα ή σε δυάδες, και να μαγειρεύουν μόνα τους, με πρώτες ύλες που έρχονταν στην πλειοψηφία τους με βουργιάλια από το χωριό, στοιβαγμένα στην οροφή των λεωφορείων που στάθμευαν στην πλατεία του Άγνωστου Στρατιώτη και αργότερα στους Τέσσερις Μάρτυρες και στον Κήπο. Για τους μαθητές αυτούς ο αναγνώστης θα μπορούσε να διαβάσει περισσότερα στο εξαιρετικό βιβλίο του Μιχάλη Αντωνογιαννάκη με τον τίτλο «Θύμησες» Μόνο που τα μικρά αυτά παιδιά ήταν στην πραγματικότητα απροστάτευτα από τους πειρασμούς της πόλης και ιδιαίτερα από τους πολυάριθμους «αγαπητικούς» τα κορίτσια και από τους -ουδέποτε εκλείψαντες- ομοφιλόφιλους καθωσπρέπει κυρίους τα αγόρια, αφού βέβαια η πρόσφατη περιπέτεια της πόλης με την παιδοφιλία δεν ήταν κάτι άγνωστο στην ιστορία της.
Οικοτροφείο διέθετε και το «Παλλάδιον Λύκειον» του Σπανογιαννάκη Γιάννη από την Έμπαρο, γνωστότερου ως «Σπανογιάννη». Ο ιδιοκτήτης του, που βρίσκεται εν ζωή, ήταν καθηγητής γυμναστής και η ιδιότητά του αυτή του έδινε το δικαίωμα να ισχυρίζεται ότι οι μαθητές του εξασφάλιζαν «…αρίστους όρους ηθικής προστασίας» πλην των «…αρίστων όρων διαβιώσεως» και της «…ενισχύσεως εις τα μαθήματά των». Σε άλλη διαφημιστική καταχώρηση τονιζόταν ότι «Η έξοδος εκ του Οικοτροφείου δεν θα επιτρέπεται άνευ ειδικής αδείας του Διευθυντού». Ας μην ξεχνούμε ότι η φοίτηση των παιδιών της επαρχίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση αποτελούσε τότε άθλο και ότι η πρακτική της διαμονής μαθητών, που προέρχονταν από οικισμούς της υπαίθρου και φοιτούσαν σε σχολεία του Ρεθύμνου και σε άλλες κωμοπόλεις του νομού Ρεθύμνου, σε συγγενικά ή όχι σπίτια, συνεχίστηκε μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1970, οπότε οι συγκοινωνιακές συνθήκες τροποποιήθηκαν ριζικά. Στα πλαίσια αυτής της πρακτικής κατασκευάστηκε μια σειρά οικοτροφείων (Χριστιανικής Ένωσης Νεανίδων στο Ρέθυμνο, Βασιλικού Ιδρύματος Νεότητος στα Ανώγεια, Ιεράς Μητροπόλεως Λάμπης και Σφακίων στο Σπήλι, Σαρμανείου Κληροδοτήματος στον Φουρφουρά, Ενορίας Πανόρμου στο Πάνορμο).
Το «Παλλάδιον Λύκειον» στεγαζόταν στο και σήμερα υπάρχον επιβλητικό κτήριο μεταξύ των οδών Γερακάρη και Κουντουριώτη στον αριθμό 67 και είχε τον σχολικό του κήπο ακριβώς στο οικόπεδο του μετέπειτα Δημαρχείου. Σ’ αυτό δίδασκαν, πέραν του ιδιοκτήτη και της φιλολόγου συζύγου του Καδιανής Παπαδογιάννη, μια σειρά ακόμη εκλεκτών καθηγητών του Ρεθύμνου, που ο νόμος τους έδινε το δικαίωμα να συμπληρώνουν τον γλίσχρο μισθό τους των 3.600 δραχμών με ένα συμπληρωματικό εισόδημα που αντιστοιχούσε σε τρεις ώρες ανά εβδομάδα. Έτσι δίδασκαν εκεί ο Κωστής Ξεξάκης, ο Γιώργης Μαθιουδάκης, ο μακαρίτης πατέρας μου Κωστής Στρατιδάκης και ο διευθυντής Νίκος Κοπανάκης, συνταξιούχος γυμνασιάρχης, που τελικά έχασαν τους κόπους τους από τον ιδιοκτήτη του «Παλλάδιου», που αποφάσισε να μεταπηδήσει στον κλάδο της ναυτιλίας. Ο μόνος που κατόρθωσε να πάρει τα δεδουλευμένα του ήταν, απ’ ότι γνωρίζω, ο Κ. Ξεξάκης.
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το «Παλλάδιον Λύκειον» υπήρξε πρότυπο ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου, για τα μέτρα του Ρεθύμνου πάντα. Ήταν καταρχήν ένα γυμνάσιο πλήρες οκτατάξιο, με ό,τι αυτό σήμαινε για μια ιδιωτική προσπάθεια σε μια πόλη 14.999 κατοίκων. Αρκεί επίσης να αναφέρουμε ότι μισό και πλέον αιώνα πριν οι μαθητές του διδάσκονταν την αγγλική γλώσσα με αρμόδιο καθηγητή που χρησιμοποιούσε στο μάθημά του υλικό της μεθόδου «Linguaphone»! Όμως το εκπαιδευτήριο δέχτηκε μεγάλο πόλεμο. Ίσως γι’ αυτό στην παρατιθέμενη διαφημιστική καταχώρηση περιλαμβάνεται ένα απολυτήριο της εξεταστικής επιτροπής απολυτήριων εξετάσεων τελειοφοίτων ιδιωτικών σχολείων «…προς άρσιν πάσης παρεξηγήσεως και ανευθύνου πληροφορίας… δια να γίνη οριστικώς πλέον γνωστή η αλήθεια και η πραγματικότης».
Εδώ οι αναγνώστες θα μου επιτρέψουν να ξεφύγουμε από το Ρέθυμνο και να μεταφερθούμε στον γειτονικό νομό Χανίων και ειδικότερα στου Αλικιανού. Αν στα ιδιωτικά σχολεία της επαρχίας μεγάλο μέρος του μαθητικού τους δυναμικού αποτελούνταν από μαθητές «κουμπούρες» (που όμως συχνά αποδείχτηκαν δημιουργικότεροι των «αριστούχων») ή ατίθασους, που είχαν αποβληθεί από τα δημόσια σχολεία, δύο εκπαιδευτήρια της Κρήτης, το «Λύκειον ο Κοραής» στο Ηράκλειο και η «Σχολή Καψωμένου» στου Αλικιανού μπορούσαν να περηφανεύονται ότι διέθεταν το «ξαθέρι» της Κρήτης, τους καλύτερους μαθητές της, που, όπως ήταν φυσικό, στην πλειοψηφία τους προέρχονταν από τις πλουσιότερες και ιστορικότερες οικογένειες. Τα ευνοημένα Ρεθεμνιωτάκια φοιτούσαν και διέμεναν στη «Σχολή Καψωμένου», που είχε ως διευθυντή της έναν εξαιρετικό φιλόλογο, τον Γεώργιο Δ. Καψωμένο, θείο του επίσης εξαιρετικού νεοελληνιστή και σεβαστού καθηγητή μου Ερατοσθένη Καψωμένου. Το πρότυπο αυτό σχολείο διέθετε εκτεταμένο σύστημα υποτροφιών και δίδασκε μεταξύ άλλων στους μαθητές και μαθήτριές του λογιστική και πιάνο. Σήμερα στις πρότυπες εγκαταστάσεις του, επανοικοδομημένες μετά τον βομβαρδισμό τους στη Μάχη της Κρήτης, πάνω στον λόφο «Πύργος Αλικιανού», στεγάζεται η «Εταιρεία Κρητικών Σπουδών - Ίδρυμα Καψωμένου», τιμώντας το όνομα του εκλεκτού μουσικοσυνθέτη Δημήτρη Καψωμένου και γινόμενη γνωστή από τις εκδηλώσεις, τις ημερίδες και τα συνέδριά της.
Θα συνεχίσουμε την περιήγησή μας στην μεταπολεμική ιδιωτική εκπαίδευση του Ρεθύμνου με τις σχολές που προσέφεραν επαγγελματικό μέλλον σε μεγάλο αριθμό Ρεθεμνιωτακιών, τις «Σχολές Βαβουράκη». Η παρατιθέμενη θολή φωτογραφία κατά αγιασμό των εγκαινίων τους δεν μας βοηθά να εκτιμήσουμε το μέγεθος της προσφοράς τους.
Οι «Σχολές Βαβουράκη», διευθυνόμενες από τον Νίκο Βαβουράκη, είχαν δύο κλάδους. Ο πρώτος συγκροτούνταν από το Τεχνικό Λύκειο και τις Τεχνικές Σχολές. Κι αν η τεχνική εκπαίδευση στη δεκαετία του 1960 και αργότερα είχε «ξεφορτωθεί» από το ελληνικό κράτος στους ώμους της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, συνήθως με αμφίβολα αποτελέσματα, στο Ρέθυμνο η μετάθεση αυτή των ευθυνών οδήγησε σε απρόσμενα θετική κατεύθυνση.
Ο δεύτερος κλάδος των Σχολών Βαβουράκη και πιο γνωστός υπήρξε εκείνος της «Σχολής Εργοδηγών». Θα μου επιτραπεί, νομίζω, να υπενθυμίσω στους παλιότερους Ρεθεμνιώτες την οικεία τότε εικόνα των σπουδαστών της, με τις πινακίδες και τα «Ταυ» σχεδίασης. Η Σχολή αυτή έδωσε στην πόλη και στην ύπαιθρό της σειρά σοβαρών επαγγελματιών εργοδηγών, μερικοί από τους οποίους μπόρεσαν στη συνέχεια να συνεχίσουν τις σπουδές τους στις Σχολές Υπομηχανικών της Αθήνας. Για την ιστορία και μόνο αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι οι Σχολές εκείνες των Υπομηχανικών ήταν οι πρώτες με διαφορά που εναντιώθηκαν στη Χούντα των Συνταγματαρχών, πολύ πριν από τα γνωστά σε όλους γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου το 1973.
