Διοργάνωση της κοινωνίας
Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και παντού βρίσκεται αλυσοδεμένος. Κι όποιος πιστεύει ότι είναι κύριος των άλλων δεν είναι λιγότερο δούλος.
Όσο ένας λαός αναγκάζεται να υπακούει και δεν αντιδρά, καλώς πράττει. Αλλά μόλις βρει τη δύναμη να αποτινάξει το ζυγό και το πραγματοποιεί, πράττει ακόμα καλύτερα. Διότι, ανακτώντας την ελευθερία του με τη χρήση του ίδιου δικαιώματος με το οποίο του την αφαίρεσαν, είτε ο λαός δικαιούται να την ανακτήσει, είτε όσοι του την αφαίρεσαν δεν είχαν αυτό το δικαίωμα.
Περί των πρώτων κοινωνιών
Η αρχαιότερη και η μοναδική φυσική κοινωνία είναι η οικογένεια. Όμως τα παιδιά παραμένουν μαζί με τον πατέρα όσο τον χρειάζονται για την αυτοσυντήρησή τους. Μόλις η ανάγκη αυτή ξεπεραστεί, ο φυσικός δεσμός λύεται. Τα παιδιά, έχοντας απαλλαγεί από την υποχρέωση υπακοής προς τον πατέρα και ο πατέρας από τις οφειλόμενες φροντίδες του προς τα παιδιά, αποκτούν εξίσου και οι δύο την ανεξαρτησία τους. Αν παραμείνουν μαζί, ο δεσμός τους δεν οφείλεται στη φύση αλλά στην απόφασή τους, και η οικογένεια η ίδια δεν διατηρείται παρά μόνο με σύμβαση.
Η κοινή αυτή ελευθερία είναι συνέπεια της ανθρώπινης φύσης. Ο πρώτος της νόμος είναι η μέριμνα για την αυτοσυντήρηση, οι πρώτες της φροντίδες είναι εκείνες που οφείλει στον εαυτό της, και μόλις φτάσει στην ενηλικίωση, μόνη της είναι σε θέση να κρίνει τα μέσα για τη συντήρησή της, κι έτσι γίνεται κυρία του εαυτού της.
Περί του δικαίου του ισχυρότερου
Ο ισχυρότερος δεν είναι ποτέ τόσο δυνατός ώστε να μείνει για πάντα κυρίαρχος, αν δεν μετατρέψει την ισχύ του σε δίκαιο και την υπακοή σε καθήκον. Από δω πηγάζει και το δίκαιο του ισχυρότερου, που φαινομενικά μπορεί να εκληφθεί ως ειρωνεία, αλλά στην πραγματικότητα έχει αναχθεί σε αρχή. Η υποταγή στη δύναμη είναι πράξη ανάγκης, όχι βούλησης. Το πολύ πολύ είναι μια πράξη φρόνησης. Με ποια έννοια τότε θα μπορούσε να θεωρηθεί καθήκον;
Αν λοιπόν η ισχύς δημιουργεί το δίκαιο, το αποτέλεσμα παίρνει τη θέση της αιτίας∙ κάθε νέα ισχύς, που υπερνικά την προηγούμενη κληρονομεί τα δικαιώματα της. Αν κάποιος μπορεί να απειθαρχεί ατιμώρητα, μπορεί έτσι να νομιμοποιείται, και εφόσον ο ισχυρότερος έχει πάντα δίκιο, το μόνο που θα επιδιώκει κανείς είναι να ‘ναι πάντα ο ισχυρότερος. Όμως τι είναι άραγε αυτό το δίκαιο που εξαφανίζεται με τη παύση της ισχύος; Αν οφείλουμε να υπακούμε με τη βία, δεν οφείλουμε να υπακούμε από καθήκον, και αν δεν αναγκαζόμαστε να υπακούμε, δεν είμαστε καθόλου υποχρεωμένοι
Παραίτηση δικαιώματος
Να απαρνηθείς την ελευθερία σου, σημαίνει ότι απαρνείσαι την ιδιότητά σου ως ανθρώπου, τα δικαιώματα και επίσης τα καθήκοντά της. Δεν μπορεί να υπάρχει κανένα αντιστάθμισα για όποιον απαρνείται τα πάντα. Η απάρνηση αυτή είναι ασύμβατη με την ανθρώπινη φύση, καθώς αφαιρώντας κάθε ελευθερία από τη θέλησή σου αφαιρείς κάθε ηθική από τις πράξεις σου. Τελικά, είναι μάταιη και αντιφατική μια σύμβαση που ορίζει απόλυτη εξουσία για το ένα μέρος, ενώ για το άλλο απεριόριστη υποταγή. Δεν είναι φανερό ότι δεν οφείλει κανείς καμία υποχρέωση σε όποιον έχει δικαίωμα να αξιώνει τα πάντα; Και μονάχα ο όρος αυτός, να δίνει κανείς δίχως αντιστάθμισμα, χωρίς να παίρνει τίποτα, δεν συνεπάγεται την ακύρωση της πράξης;
Η γενική βούληση
Όταν ένας λαός διαβουλεύεται, αφού ενημερωθεί ικανοποιητικά για τα ζητήματα του και χωρίς οι πολίτες να έχουν προηγουμένως συνεννοηθεί μεταξύ τους, τότε από τον μεγάλο αριθμό των μικρών διαφορών υα προκύπτει πάντα η γενική βούληση και η απόφαση θα είναι πάντα σωστή. Όταν όμως δημιουργούνται φατρίες, επιμέρους ενώσεις σε βάρος όλης της κοινωνίας, η βούληση καθεμιάς γίνεται γενική σε σχέση με τα μέλη της και επιμέρους σε σχέση με το κράτος. Τότε μπορεί να λεχθεί ότι δεν υπάρχουν πια τόσοι ψηφοφόροι όσοι και οι άνθρωποι, αλλά τόσοι ψηφοφόροι όσοι και οι ομάδες. Ο αριθμός των διαφορών μειώνεται και προκύπτει ένα λιγότερο γενικό αποτέλεσμα. Τέλος, όταν κάποια από αυτές τις ομάδες μεγαλώσει τόσο ώστε να υπερισχύσει όλων των άλλων, δεν θα προκύπτει πια ένα σύνολο μικρών διαφορών αλλά μία μοναδική διαφορά. Δεν υπάρχει πια γενική βούληση και η γνώμη που επικρατεί δεν είναι παρά μια επιμέρους γνώμη.
Όρια της εξουσίας
Οι υποχρεώσεις που μας συνδέουν με το κοινωνικό σώμα είναι δεσμευτικές μόνον επειδή είναι αμοιβαίες∙ και η φύση τους είναι τέτοια ώστε, εκπληρώνοντάς τες, δεν μπορούμε να εργαζόμαστε για τον άλλο χωρίς ταυτόχρονα να εργαζόμαστε και για τον εαυτό μας. Για ποιο λόγο η γενική βούληση είναι πάντα σωστή και γιατί όλοι επιζητούν σταθερά την ευτυχία καθενός, αν όχι επειδή κανείς δεν ιδιοποιείται τη λέξη καθένας και δεν σκέφτεται τον εαυτό του ψηφίζοντας για όλους; Τούτο αποδεικνύει ότι η ισότητα δικαιωμάτων και η συνακόλουθη έννοια της δικαιοσύνης απορρέουν από την πρώτη θέση που δίνει καθένας στον εαυτό του και, συνεπώς, από την ανθρώπινη φύση. Αποδεικνύει επιπλέον ότι η βούληση πρέπει να είναι πραγματικά γενική, τόσο ως προς το αντικείμενό της όσο και ως προς την ουσία της: πρέπει να προέρχεται απ’ όλους και να εφαρμόζεται σε όλους∙ τέλος, ότι χάνει τη φυσική της ορθότητα όταν αποβλέπει σε κάποιο ατομικό και ειδικό αντικείμενο, γιατί τότε, κρίνοντας κάτι άγνωστο για μας, δεν έχουμε για οδηγό καμία αληθινή αρχή δικαιοσύνης.
Διαφύλαξη της ζωής
Διατυπώνεται το ερώτημα πώς οι ιδιώτες που δεν έχουν κανένα δικαίωμα να διαθέτουν τη ζωή τους ελεύθερα μπορούν να μεταβιβάζουν στον κυρίαρχο ένα δικαίωμα που δεν έχουν. Το πρόβλημα αυτό φαίνεται δύσκολο να λυθεί μόνον επειδή δεν έχει τεθεί σωστά. Κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα να εκθέσει σε κίνδυνο τη ζωή του προκειμένου να την διαφυλάξει. Μήπως λέγει ποτέ κανείς ότι κάποιος πετάγεται από ένα παράθυρο για να γλιτώσει από μια πυρκαγιά είναι ένοχος αυτοκτονίας; Έχει αποδοθεί ποτέ η ίδια κατηγορία σε όποιον χάθηκε σε τρικυμία, ενώ αγνοούσε τον κίνδυνο μπαίνοντας στο πλοίο;
Η κοινωνική συνθήκη έχει σκοπό την προστασία των συμβαλλομένων. Όποιος επιδιώκει ένα σκοπό επιδιώκει επίσης και τα μέσα για την επίτευξή του, από τα οποία δεν εξαιρούνται ορισμένοι κίνδυνοι, ακόμα και απώλειες. Όποιος θέλει να διαφυλάξει τη ζωή του σε βάρος άλλων, πρέπει επίσης να τη διαθέτει και στους άλλους μόλις χρειαστεί. Πλην όμως, ο πολίτης δεν κρίνει τον κίνδυνο στον οποίο τον εκθέτει η επιταγή του νόμου, και όταν ο ηγεμόνας τού πει, «είναι απαραίτητο να για το κράτος να πεθάνεις», οφείλει να πεθάνει, επειδή υπό αυτόν μόνο τον όρο έχει ζήσει με ασφάλεια ως τότε, και η ζωή του δεν είναι μόνο ένα δώρο της φύσης, αλλά ένα δώρο του κράτους που δίδεται υπό όρους.
Το πολιτικό σώμα
Κάθε ελεύθερη πράξη παράγεται από δύο αίτια που συνεργούν∙ το ένα είναι ηθικό, δηλαδή η βούληση που αποφασίζει την πράξη, το άλλο φυσικό, δηλαδή η δύναμη που την εκτελεί. Όταν βαδίζω προς ένα σκοπό, πρέπει πρώτα να θέλω να πάω, κατά δεύτερο λόγο πρέπει να με πηγαίνουν τα πόδια μου. Αν ένας παράλυτος θέλει να τρέξει, κι ένας ευκίνητος άνθρωπος δεν θέλει, και οι δύο θα μείνουν ακίνητοι. Το πολιτικό σώμα έχει τις ίδιες κινητήριες δυνάμεις. Κι εδώ διακρίνουμε την ισχύ από τη βούληση∙ τη μεν βούληση καλούμε νομοθετική δύναμη, τη δε ισχύ εκτελεστική δύναμη. Τίποτα δεν γίνεται, ή δεν πρέπει να γίνεται, χωρίς τη συνδρομή τους.
Η νομοθετική δύναμη ανήκει στον λαό και μπορεί να ανήκει μόνο σ’ αυτόν. Αντιθέτως, η εκτελεστική δύναμη, δεν μπορεί να ανήκει στον λαό εν γένει όπως η νομοθετική ή κυρίαρχη, γιατί η δύναμη αυτή ασκείται μόνο σε επιμέρους πράξεις που δεν εμπίπτουν διόλου στη δικαιοδοσία του νόμου, ούτε επομένως και στον κυρίαρχο, του οποίου οι πράξεις πρέπει να ‘ναι νόμοι.
Περί κυβέρνησης
Η κυβέρνηση είναι σε μικρογραφία ό,τι και το πολιτικό σώμα που την περιέχει σε μεγάλη κλίμακα. Είναι ένα ηθικό πρόσωπο, προικισμένο με διάφορες ικανότητες, ενεργητικό όπως ο κυρίαρχος, παθητικό όπως το κράτος, το οποίο μπορεί να αναλυθεί σε άλλες παρόμοιες σχέσεις, απ’ όπου προκύπτει ωε συνέπεια μια νέα αναλογία, και από αυτήν ακόμη μία, κατά την τάξη των δικαστηρίων, μέχρι να φτάσουμε στον αδιαίρετο μέσο όρο, δηλαδή σε ένα μόνο ηγέτη ή υπέρτατο άρχοντα, που μπορούμε να διακρίνουμε στο μέσον αυτής της προόδου, σαν μια μονάδα ανάμεσα στη σειρά των κλασμάτων και των αριθμών.
Θάνατος του κράτους
Το πολιτικό σώμα, όπως και το ανθρώπινο, αρχίζει να πεθαίνει από τη στιγμή που γεννιέται, και φέρει μέσα του τα αίτια της καταστροφής του. Αλλά και τα δύο μπορούν να έχουν μια σύσταση περισσότερο ή λιγότερο εύρωστη, ικανή να το διατηρήσουν στη ζωή περισσότερο ή λιγότερο χρόνο. Η σύσταση του ανθρώπου είναι έργο της φύσης, του δε κράτους τεχνούργημα. Η παράσταση της ανθρώπινης ζωής δεν εξαρτάται από τους ανθρώπους, από τους ανθρώπους όμως εξαρτάται η παράσταση της ζωής του κράτους όσο περισσότερο γίνεται, δίνοντας του το καλύτερο δυνατό σύνταγμα. Βέβαια, ακόμα και το κράτος με το καλύτερο σύνταγμα θα καταλήξει και αυτό σε ένα τέλος, αλλά πιο αργά συγκριτικά με κάποιο άλλο, αν δεν έρθει πρόωρα το τέλος του από απρόβλεπτο ατύχημα.
Το ακόρεστο συμφέρον
Μόλις οι πολίτες σταματήσουν να θέτουν σε προτεραιότητα το ενδιαφέρον να μετέχουν στα κοινά και προτιμήσουν να συνεισφέρουν με το πορτοφόλι τους παρά με την προσωπική παρουσία τους, το κράτος πλησιάζει ήδη στην καταστροφή του. Πρέπει να εκστρατεύσουν; Πληρώνουν στρατευμένα και κάθονται σπίτι τους. Πρέπει να πάνε στη συνέλευση; Διορίζουν βουλευτές και μένουν στο σπίτι τους. Λόγω οκνηρίας και οικονομικής ευχέρειας αποκτούν εντέλει στρατιώτες για να υποδουλώνουν την πατρίδα τους και βουλευτές για να την ξεπουλούν.
Η εξασθένηση του πατριωτισμού, η έντονη επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος, το εκτεταμένο μέγεθος των κρατών, οι κατακτήσεις και οι καταχρήσεις της κυβερνητικής εξουσίας οδήγησαν στην ιδέα των βουλευτών ή αντιπροσώπων στις εθνοσυνελεύσεις∙ ό,τι σε μερικές χώρες τολμούν να αποκαλούν τρίτη τάξη. Έτσι το επιμέρους συμφέρον των δύο τάξεων κατατάσσεται στην πρώτη και δεύτερη θέση, ενώ το δημόσιο συμφέρον μόνο στην τρίτη.
Η γενική βούληση είναι ακαταμάχητη
Εφόσον πολλοί άνθρωποι ενωμένοι θεωρούνται ένα σώμα, τότε έχουν μόνο μία βούληση, που αποβλέπει στη διατήρηση όλων μαζί και στο ευ ζην. Τότε όλοι οι μηχανισμοί του κράτους είναι ισχυροί και απλοί, οι αρχές του σαφείς και διαυγείς, δεν υπάρχουν καθόλου συγκεχυμένα και αντιφατικά συμφέροντα, το κοινό αγαθό είναι ολοφάνερο παντού και χρειάζεται μόνο η ορθοφροσύνη για να το αντιληφθεί. Ειρήνη, ενότητα και ισότητα είναι εχθροί της πολιτικής μηχανορραφίας. Άνθρωποι απλοί και ευθείς είναι δύσκολο να εξαπατηθούν εξαιτίας της απλότητας τους∙ οι δελεασμοί, οι συγκαλυμμένες προφάσεις δεν τους αγγίζουν καθόλου, ενώ δεν είναι ούτε αρκετά εκλεπτυσμένοι ώστε να εξαπατώνται. Όταν βλέπουμε στον ευτυχέστερο λαό του κόσμου ομάδες χωρικών να ρυθμίζουν τις κρατικές υποθέσεις κάτω από μια βελανιδιά και να πολιτεύονται πάντα σωστά, πώς να μην καταφρονούμε τους επιτηδευμένους τρόπους άλλων εθνών, τα οποία φτάνουν στη δόξα και στη αθλιότητα με τόση τέχνη και τόσο μυστήριο;
Όταν το κράτος πλησιάζοντας την καταστροφή του δεν υφίσταται πια παρά μόνο ως απατηλή και μάταιη μορφή, κι όταν ο κοινωνικός δεσμός διαρραγεί σ’ όλες τις καρδιές, όταν το ταπεινότερο συμφέρον φέρει ανενδοίαστα το ιερό όνομα του δημοσίου αγαθού, τότε η γενική βούληση μένει χωρίς φωνή∙ όλοι, καθώς οδηγούνται από μυστικά αίτια, δεν εκφράζουν τη γνώμη τους ως πολίτες, ωσάν το κράτος να μην είχε ποτέ υπάρξει, και κυρώνονται ψευδώς υπό το όνομα του νόμου άδικα ψηφίσματα που δεν στοχεύουν παρά στο επιμέρους συμφέρον.
Πηγή: «Κοινωνικό Συμβόλαιο» του Ζαν – Ζακ Ρουσσώ
Επιμέλεια: Βασιλική Γρηγοροπούλου
Εκδόσεις: ΠΟΛΙΣ
