Χάρης Στρατιδάκης
Σχολικός Σύμβουλος-Συγγραφέας
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τμήμα της εισήγησης με θέμα «Πρωτοποριακά σχολεία στην Κρήτη του 19ου και του 20ου αιώνα» που εκφωνήθηκε από τον γράφοντα στην εκδήλωση για το Σχολείο του Φουρφουρά στις 17 Ιουνίου 2015. Στην εκδήλωση αυτή το Σχολικό Μουσείο του Δήμου Ρεθύμνης τίμησε τους συντελεστές του πρωτοποριακού σχολείου και ιδιαίτερα τον Άγγελο Πατσιά που αποχώρησε μετά από δημιουργική θητεία πέντε χρόνων. Μαζί με τον οραματιστή εκπαιδευτικό τιμήθηκαν και όλοι οι δάσκαλοι του Σχολείου της τελευταίας πενταετίας, η Γεωργία Μποσδελεκίδου, ο Στάθης Παπαδόπουλος, η Μαρία Χαριτάκη, η Παναγιώτα Ρόπαλη, η Αγγελική Κούρτογλου και ο Γιάννης Μανωλακάκης.
Από την εισήγηση αυτή απομονώνω σήμερα ότι αφορά στα πρωτοποριακά σχολεία που λειτούργησαν στην περιοχή του Ρεθύμνου. Σ’ αυτά θα πρέπει βέβαια να προστεθούν σε επίπεδο Κρήτης τα σχολεία της Αμερικανικής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στα Χανιά την περίοδο 1837-1843, με δάσκαλο τον γνωστό μας και στο Ρέθυμνο Γεώργιο Ψαρουδάκη, και 1839-1843 στο Ηράκλειο. Κι ακόμα το «Λύκειον ο Κοραής» στο Ηράκλειο (1905-1998) αλλά και η Γαλλική Σχολή Καλογραιών στη Χαλέπα Χανίων (1852-1983) και το «Ιδιωτικό Γυμνάσιο Αλικιανού» (1938-1965).
Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε την Κρήτη ως πρωτοποριακή συνολικά περιφέρεια, όπως φάνηκε από την κατάργηση επί Κρητικής Πολιτείας των ελληνικών σχολείων και της καθιέρωσης δύο εξαετών κύκλων δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης αλλά και από τη θέσπιση των σχολικών κήπων και ζωοκηπίων στον πρώτο κύκλο από αυτούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1901 λειτουργούσαν στην Κρήτη 270 σχολικά αγροκήπια, όταν η θεσμοθέτησή τους έγινε στο ελεύθερο ελληνικό βασίλειο μόλις το έτος 1916 και η ουσιαστική λειτουργία τους ξεκίνησε το 1927. Αλλά και αργότερα η Κρήτη βρέθηκε στην πρωτοπορεία στα εκπαιδευτικά πράγματα εξαιτίας της απήχησης που είχε σ’ αυτήν το κίνημα του «Σχολείου Εργασίας» ή «Νέου Σχολείου», όπως αποκλήθηκε στην Ελλάδα το λεγόμενο κίνημα της «Νέας Αγωγής» του John Dewey.
Η Κρήτη θα πρέπει να θεωρηθεί εκπαιδευτικά πρωτοπόρα και εξαιτίας της έκδοσης εκατοντάδων σχολικών βιβλίων, από το 1813 μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Αρκεί να αναφέρουμε ότι κατά για την πρώτη μόνο περίοδο, μέχρι το πέρας της Κρητικής Αυτονομίας, έχουν καταγραφεί 86 σχολικά βιβλία και 77 επανεκδόσεις τους. Το πολύτιμο αυτό για την εκπαιδευτική ιστορία του τόπου μας υλικό, που βρίσκεται στην κατοχή κυρίως του συμπολίτη συλλέκτη Γιώργου Π. Εκκεκάκη, θα έχουμε τη χαρά να εκθέσουμε το Σχολικό Μουσείο Δήμου Ρεθύμνης σε συνεργασία με τον Σύλλογο Κατοίκων Παλιάς Πόλης σε σχετική έκθεση. Στην εκπαιδευτική αυτή παρακαταθήκη περίοπτη θέση καταλαμβάνουν οπωσδήποτε οι εκδόσεις που έγιναν στο Ρέθυμνο, κατά την πρώτη ιδιαίτερα περίοδο, από το γνωστό μας τυπογραφείο του Στυλιανού Καλαϊτζάκη.
Ας ξεκινήσουμε με ένα δευτεροβάθμιο εκπαιδευτήριο, το Ελληνικό Σχολείο του Ρεθύμνου, που είχε πρωτολειτουργήσει το έτος 1802 με σχολάρχη τον Ζαχαρία Πρακτικίδη. Τέσσερα χρόνια πριν την ελληνική επανάσταση, το 1817, δίδασκε σ’ αυτό ένας επίσης φωτισμένος δάσκαλος, ο Ιωάννης Μεταξάς-Λαζαρίδης. Το Σχολείο επισκέφθηκε τη χρονιά αυτή ο περιηγητής Fr. Sieber, που μας άφησε περιγραφή της λειτουργίας του: «Στο Ρέθυμνο η οργάνωση του σχολείου είναι εξαιρετική και δεν συγκρίνεται καθόλου με τις δύο προηγούμενες πόλεις. Έχει ένα νέο και επιμελή δάσκαλο… Είναι φίλος της φιλοσοφίας και της φύσης… πλούτισε εξαιρετικά τις γνώσεις του, τις οποίες ξέρει να μεταδίδει στους μαθητές του πολύ επαγωγικά. Μεταξύ άλλων διδάσκει Χρηστοήθεια, Πλούταρχο και Γεωμετρία. Οι περισσότεροι μαθητές είναι ηλικίας 12-15 χρόνων. Διδάσκει επίσης Αρχαία Ελληνικά και το καθαρό ύφος της σημερινής Νεοελληνικής Γλώσσας… Εκτός από αυτά, άλλα μαθήματα είναι η Αριθμητική, η Άλγεβρα, η Γεωμετρία, η Στερεομετρία, η Τριγωνομετρία, οι Κωνικές Τομές, η Φυσική Πειραματική και η Λαϊκή Αστρονομία. Κι ακόμη, η Λογική, η Μεταφυσική, η Ηθική, η Αισθητική και η Ελληνική Ιστορία».
Θα μεταφερθούμε τώρα στο έτος 1861 για να γνωρίσουμε ένα ακόμη πρωτοποριακό σχολείο, στο Αποδούλου Αμαρίου αυτή τη φορά, με δάσκαλο τον Αλέξανδρο Ψαράκη-Ψαρουδάκη. Το έτος 1860 ο Ψαράκης αποφοίτησε από το διδασκαλείο νηπιακής εκπαίδευσης της Σύρου και αμέσως σύστησε σχολείο στο Αποδούλου. Ο Ψαράκης δεν φείσθηκε καινοτομιών, όχι μόνο ιδρύοντας νηπιακό τμήμα παράλληλα με το αλληλοδιδακτικό αλλά και τολμώντας να δεχτεί και κορίτσια για φοίτηση, οργανώνοντας σχολικό κήπο και εξασκώντας τους μαθητές του στη σουηδική γυμναστική. Το μέγεθος των καινοτομιών για την εποχή εκείνη και τη συγκεκριμένη περιοχή -Αμπαδιά, με πλειοψηφούν το μουσουλμανικό στοιχείο- μπορούμε να αναλογιστούμε αν γνωρίζουμε τις αντιδράσεις που αντιμετώπισε ακόμη και στην εισαγωγή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου. Σε επιστολή του ανέφερε:«Εδώ εις τα χωρία είναι όλοι απαίδευτοι και μου λέγουν ότι θέλουν κοινά γράμματα διότι ακούουν αλληλοδιδακτικήν μέθοδον και νομίζουν πως είναι αραβικά».
Θα προχωρήσουμε στο χρόνο κατά 37 χρόνια, στην περίοδο της κατοχής της Κρήτης από τις Μεγάλες Δυνάμεις, οπότε η Ρεθεμνιώτισσα Αμαλία Μανουσάκη, η πρώτη Κρητικιά που διδάχτηκε τη μέθοδο Fröbel κοντά στην Αικατερίνη Λασκαρίδου, τη μετέφερε στον τόπο της. Το 1899 ανέλαβε τη διεύθυνση του μέχρι τότε δημοσυντήρητου νηπιαγωγείου της πόλης και για ένα εξάμηνο χρηματοδοτούμενου από τις Ρωσικές δυνάμεις κατοχής του Ρεθύμνου. Στον εξοπλισμό του νηπιαγωγείου της περιλαμβάνονταν όλα τα χρειώδη, μεταξύ των οποίων τα γνωστά και από αλλού φρεβελιανά δώρα. Να σημειώσουμε ότι μέχρι και σήμερα -2015- λειτουργούν σ’ όλο τον κόσμο δεκάδες φρεβελιανών νηπιαγωγείων. Το νηπιαγωγείο του Ρεθύμνου έκλεισε στο τέλος του σχολικού έτους και η Αμαλία Μανουσάκη το επανίδρυσε ως ιδιωτικό την περίοδο 1899-1901 και ως ιδιωτικό νηπιαγωγείο-δημοτικό το 1906. Το διηύθυνε μέχρι το θάνατό της, το έτος 1947.
Ήρθε όμως η ώρα να αναφερθούμε σε μια ολόκληρη ανθρωπογεωγραφική ενότητα, που συμμετείχε τα μέγιστα στην κρητική εκπαίδευση, στο Αμάρι. Η σημερινή εικόνα της τέως επαρχίας Αμαρίου με την προϊούσα πληθυσμιακή συρρίκνωση κάνει δύσκολο το να φανταστούμε ότι υπήρξε η κοιτίδα των γραμμάτων στην ύπαιθρο του Ρεθύμνου, γεννώντας γνωστούς πανελλήνια λόγιους, όπως τον Μανουήλ Βερνάρδο και την Καλλιρρόη Σιγανού-Παρέν και σημαντικές προσωπικότητες της εκπαίδευσης, όπως τον Εμμανουήλ Γενεράλι και τον Εμμανουήλ Λουρωτό, και παράγοντας εκπαιδευτικούς καρπούς σχετικά πρόωρα μέσα στον 19ο αιώνα.
Το πρώτο σχολείο βασικής εκπαίδευσης στην περιοχή λειτούργησε μεταξύ των ετών 1836-1840 και το επίσης πρώτο σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης αμέσως μετά την επανάσταση του 1866, και τα δύο στο Μοναστηράκι Αμαρίου. Είναι δύσκολο σήμερα να κατανοήσουμε ότι σε διάστημα 130 χρόνων από το 1836 μέχρι το 1970 λειτούργησαν συνολικά στην περιοχή 33 δημοτικά σχολεία και 9 παρθεναγωγεία, όταν σήμερα λειτουργούν μόλις 3 δημοτικά σχολεία. Κι ακόμα ότι για τη λειτουργία των σχολείων αυτών είχαν οικοδομηθεί 55 συνολικά διδακτήρια, με έξοδα στο μεγαλύτερο τμήμα τους των Αμαριωτών και με πολλή προσωπική εργασία.
Έτσι, μέσα σε κλίμα εκπαιδευτικής άμιλλας, στον Φουρφουρά ιδρύθηκε σχολείο λίγο πριν το έτος 1850. Το σχολείο δηλαδή που τιμήσαμε πρόσφατα έχει ιστορία -ούτε λίγη ούτε πολλή- 165 χρόνων! Το 1899 μετατράπηκε σε διτάξιο ενώ το επόμενο έτος ιδρύθηκε στον Φουρφουρά παρθεναγωγείο, το οποίο συνέχισε μέχρι το 1927, με διαλείμματα, τη λειτουργία του. Ήταν λοιπόν ο Φουρφουράς πρωτοπόρος στην ίδρυση σχολείων, τόσο αρρένων όσο και θηλέων, όπως ήταν πρωτοπόρος και στην ίδρυση νηπιαγωγείου, αφού το πρώτο της νεότερης περιόδου του Αμαρίου λειτούργησε εκεί, στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Αλλά και το πρώτο από τα δύο γυμνάσια του Αμαρίου λειτούργησε την ίδια περίοδο στον Φουρφουρά. Το πρώτο διδακτήριο είχε ανεγερθεί το έτος 1899, απέναντι από το νεκροταφείο, και το δεύτερο την περίοδο 1929- 1931. Είναι το ίδιο που με προσθήκες στεγάζει το Δημοτικό Σχολείο Φουρφουρά μέχρι και σήμερα.
Θα κλείσω με τους πρωτοπόρους Φουρφουριανούς δασκάλους, καταγράφοντας ονομαστικά τους παλαιότερους και γνωστότερους από αυτούς: Εμμανουήλ Πηγιανός, Αστρινός Χαλκιαδάκης, Κωνσταντίνος Μανωλιτσάκης, Εμμανουήλ Σημαντήρας, Γρηγόριος Ανδρεδάκης, Ευαγγελία Λέκκα, Μαρία Σημαντήρα-Τρουλλινού, Ευθύμιος Μαθιουδάκης, Δρόσος Σμαλιός, Ιπποκράτης Αντωνάκης, Εμμανουήλ Τζωρτζάκης, Βασίλειος Ταξάκης κ.ά.. Όλοι αυτοί έριξαν σπόρο που δεν πήγε χαμένος. Από εκεί που θα βρίσκονται θα χαίρονται βλέποντας ότι το σχολείο τους όχι μόνο δεν έκλεισε, όπως άλλα επίσης ιστορικά, αλλά και βρήκε άξιους συνεχιστές στο πρόσωπο του Άγγελου Πατσιά και των συνοδοιπόρων του εκπαιδευτικών, με την αμέριστη συμπαράσταση της προοδευτικής αμπαδιώτικης κοινωνίας.
