Μετανάστευση, ασφάλεια, δημοκρατία, Ευρώπη.
Δεν είναι μυστικό ότι εδώ και χρόνια το επίκεντρο της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής έχει διολισθήσει από το πεδίο της απασχόλησης σε αυτό της ασφάλειας.
Η τάση αυτή κατέστη σαφής για πρώτη φορά το 2008, με το περιβόητο Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο. Επρόκειτο για ένα πολιτικό και όχι νομικό κείμενο. Είχε όμως πολύ απτές συνέπειες. Από τη μια μεριά, επιβεβαίωνε ως βασική μέριμνα την κοινωνική ένταξη των μεταναστών και την ενίσχυση των δικαιωμάτων τους. Από την άλλη, μετέθετε το βάρος της κοινής προσπάθειας στην καταπολέμηση της παράνομης μετανάστευσης. Αποτελούσε έτσι την απάντηση των ευρωπαϊκών χωρών στο διαρκώς εντεινόμενο φαινόμενο των μεικτών μεταναστευτικών ροών.
Ήδη στις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι μεταναστευτικές ροές από τις πρώην σοσιαλιστικές δημοκρατίες είχαν υποσκελιστεί κατά πολύ από εντεινόμενα ρεύματα προερχόμενα από τις αραβικές χώρες, την κεντρική Ασία και την υποσαχάρεια Αφρική. Πρόκειται πια για πληθυσμούς που εξωθούνται στη μετακίνηση τόσο από την οικονομική και κοινωνική εξαθλίωση όσο και από ταραχές ή πολεμικές συρράξεις που μαίνονται στην περιοχή τους. Στις περισσότερες περιπτώσεις, προέρχονται από περιοχές των οποίων η οικονομική ή η πολιτειακή οργάνωση έχει καταρρεύσει. Πράγμα που συχνά συνέβη με την περισσότερο ή λιγότερο ενεργό συμμετοχή της Δύσης.
Άμεση συνέπεια του Συμφώνου ήταν η διακοπή της πρακτικής των μαζικών νομιμοποιήσεων, στις οποίες ο ευρωπαϊκός νότος είχε κατ' επανάληψη προσφύγει μέχρι τότε για να αποφορτίσει τις πιέσεις ενός αυξανόμενου πληθυσμού ανθρώπων χωρίς χαρτιά στο εσωτερικό του. Άλλο να νομιμοποιείς παράνομους γείτονές σου και άλλο αν πρόκειται για μουσουλμάνους Κεντρασιάτες.
Μακρόχρονη διοικητική κράτηση
Κυρίως όμως το Σύμφωνο έθεσε τη βάση της νομοθετικής πολιτικής της Ένωσης στο μεταναστευτικό πεδίο με μια σειρά οδηγιών που ενέπνευσε. Το ενδιαφέρον για εισαγωγή εργατικής δύναμης περιορίζεται στους εργαζόμενους υψηλής εξειδίκευσης και τους εργαζόμενους σπουδαστές. Αντίθετα, η κύρια μέριμνα εστιάζεται πλέον στην οργάνωση κοινών μηχανισμών αποτελεσματικής απομάκρυνσης όλων γενικά των προσώπων που εισέρχονται χωρίς κατάλληλες διατυπώσεις. Προϊόν αυτής της μέριμνας αποτελεί ακριβώς η περίφημη οδηγία των «επιστροφών».
Πρόκειται για το σημερινό κοινό πλαίσιο των ευρωπαϊκών νομοθεσιών, με σκοπό την αποβολή πολιτών τρίτων χωρών εκτός ευρωπαϊκού εδάφους. Παρά το γεγονός ότι προσφέρει τις κλασικές εγγυήσεις των ατομικών δικαιωμάτων στους αλλοδαπούς που συλλαμβάνονται, επιτρέπει υπό ορισμένες προϋποθέσεις τη μακρόχρονη διοικητική τους κράτηση σε ειδικές εγκαταστάσεις.
Επιπλέον, επιτρέπει στα κράτη-μέλη -κάτι που όλα φρόντισαν να αξιοποιήσουν- να εξαιρούν από το όλο πλαίσιο που καθιερώνεται (με άλλα λόγια, να υποβάλλουν σε ένα «καθεστώς εξαίρεσης») τις λειτουργίες συνοριακής φύλαξης αλλά και τα πρόσωπα που συλλαμβάνονται κατά τη διέλευσή τους από τις συνοριακές γραμμές. Αυτό φυσικά δεν επιτρέπει εξαιρέσεις και από τη γενική αρχή της απόλυτης απαγόρευσης των επαναπροωθήσεων, ακόμη και αν τέτοιες φαίνεται τελικά πως έχουν γίνει πολλές και πιθανότατα γίνονται και τώρα.
Ο φαύλος κύκλος της διαπλοκής
Στις αρχές του 2015, η δυναμική που διαμορφώνει την ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική κινείται πάνω σε δύο βασικούς διακριτούς άξονες.
Ο πρώτος είναι η πύκνωση του συντονισμού μεταξύ οργανωμένων οικονομικών συμφερόντων και της πολιτικής εξουσίας στις Βρυξέλλες. Μπορεί οι δύο συντελεστές να εκκινούν από διαφορετικά σημεία, το αποτέλεσμα όμως αυτής της άτυπης συμμαχίας είναι διττό: α) η δημιουργία μιας νέας αγοράς ασφάλειας, που θα τροφοδοτείται κυρίως με ευρωπαϊκά κεφάλαια, από την έρευνα έως και τη διάθεση προϊόντων, και β) η στρατιωτικοποίηση των ελεγκτικών μηχανισμών, κυρίως δηλαδή των δομών ασφαλείας, που θα γίνουν και οι αποδέκτες των προϊόντων ασφαλείας.
Μια ειλικρινής εκτίμηση της εξέλιξης αυτού του μετασχηματισμού, συνυπολογίζοντας τις δυνάμεις που τον υποστηρίζουν και τον κατευθύνουν, είναι ότι βραχυπρόθεσμα είναι μη αναστρέψιμος. Άλλωστε πρόκειται για εξέλιξη σχετιζόμενη άμεσα με την ιδεολογική ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού, που είναι πια αναμφισβήτητα το κυρίαρχο ιδεολόγημα μέσα στους ευρωπαϊκούς θεσμούς.
Η νέα Επιτροπή Γιούνκερ, αν και δεν έχει δώσει ακόμα το δικό της δείγμα γραφής, αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από προσωπικότητες που διασφαλίζουν ότι ο φαύλος κύκλος της διαπλοκής θα συνεχιστεί.
Με μια πρώτη ματιά, ανάμεσα στα στελέχη της διακρίνει κανείς ένα πρώην στέλεχος της Goldman Sachs ως επίτροπο για την ευρωπαϊκή πολιτική για την έρευνα (Carlos Moedas), έναν πρώην πρόεδρο πετρελαϊκής εταιρείας ως επίτροπο για την κλιματική αλλαγή (Miguel Arias Canete), έναν πρώην λομπίστα κορπορατίστικων συμφερόντων ως υπεύθυνο για τις οικονομικές υπηρεσίες (Jonathan Hill), έναν πρώην αντιπρόεδρο της ομάδας εκπροσώπησης βιομηχανικών συμφερόντων Le Cercle de l’ Industrie ως βασικό στέλεχος της οικονομικής πολιτικής (Pierre Moscovoco), και αρκετούς ακόμη επιτρόπους που συνδέονται με οικονομικά συμφέροντα.
Θεωρώντας κανείς μη αναστρέψιμη τη γενικότερη δυναμική, θα πρέπει να επιδιώξει βραχυπρόθεσμα τη διεύρυνση της δημόσιας έκθεσης της διαδικασίας μέσα από την οποία δρομολογείται η στρατιωτικοποίηση των ελέγχων.
Για παράδειγμα, περισσότερη διαφάνεια και δημοσιογραφική έρευνα ίσως να μην μπορούν να ακυρώσουν την εισαγωγή της νέας τεχνολογίας και την επίδραση που θα έχει στον τρόπο με τον οποίο θα ασκείται πλέον ο κοινωνικός έλεγχος και η αστυνόμευση μπορούν όμως να ανασχέσουν πολλές από τις αυθαιρεσίες που χαρακτηρίζουν αυτή την αλλαγή και να διεκδικήσουν ένα πολύ αυστηρότερο ρυθμιστικό πλαίσιο.
Άλλωστε ακόμα και η τεχνολογία αιχμής παραμένει, μέχρι στιγμής, ένα εργαλείο σε ανθρώπινα χέρια. Είναι το μέσο και όχι το πρόβλημα. Η προσωπική αίσθηση ευθύνης και οι κανόνες που διέπουν τη λειτουργία της είναι οι παράγοντες που καθορίζουν τα αποτελέσματά της.
Ο Έλεγχος της μετανάστευσης
Ο δεύτερος άξονας που διακρίνεται είναι η πρωτοβουλία των συντηρητικών δυνάμεων να επαναπροσδιορίσουν τα όρια ευθύνης των ευρωπαϊκών εθνών σε σχέση με τους μη Ευρωπαίους πολίτες που φτάνουν έως τα σύνορά τους ή και μέσα από αυτά. Η πολλαπλότητα των δυνάμεων που δρουν πάνω σ’ αυτό το δεύτερο μετασχηματισμό είναι τέτοια, που καθιστά σεναριολογία κάθε απόπειρα για μελλοντικές εκτιμήσεις. Ποιο είναι όμως το επίδικο πίσω από τις πολιτικές για τη μετανάστευση και το άσυλο;
Η εξέλιξη μιας ανώμαλης διαδικασίας μεταφοράς εξουσίας από τα έθνη-κράτη προς ένα υπερεθνικό μόρφωμα δημιουργεί τεράστιες αντιστάσεις, ιδιαίτερα εφόσον διεκπεραιώνεται εν μέσω βαθιάς οικονομικής και πολιτικής κρίσης στην Ευρώπη. Ο τρόπος ελέγχου της μετανάστευσης και η διευθέτηση του ποιος ασκεί κυριαρχία στα σύνορα μεταβάλλεται έτσι σε βασικό πεδίο σύγκρουσης.
Δεν πρόκειται για εύκολα ερμηνεύσιμη γραμμική αντιπαράθεση. Οι αντιφάσεις μεταξύ των προτεραιοτήτων της FRONTEX και της Ιταλίας στην επιχείρηση «ΤΡΙΤΟΝ» είναι ακριβώς ένα κλάσμα αυτής της πολύ μεγαλύτερης αντίθεσης, της πολυπλοκότητάς της, αλλά και της βιαιότητας με την οποία συντελείται ο μετασχηματισμός. Σ’ αυτό το πλαίσιο, είναι πλέον φανερό ότι η κρίση δημοκρατίας και κράτους δικαίου που συγκλονίζει την Ευρώπη βρίσκει τα πρώτα εύκολα θύματά της στους απόκληρους του κόσμου που αναζητούν στερεοτυπικά την Ευρώπη των δικαιωμάτων και της δημοκρατίας.
Αυτό το πρόταγμα δεν υπάρχει πια, και πρόκειται για μια απλή διαπίστωση που οφείλουμε να αποδεχτούμε. Όπως έγραψε πριν από χρόνια ο κοινωνιολόγος Didier Bigo, από τους πιο επίμονους επικριτές του δόγματος της αναδυόμενης αρχιτεκτονικής ελέγχων στις ευρωπαϊκές κοινωνίες:
Η Ε.Ε. αποτελεί το πρόβλημα
«Η εικόνα της ΕΕ βασίζεται στους μύθους που μπορεί να προβάλει έξω από το έδαφος της ώστε να προμοτάρει τις αξίες της. Δεν μπορεί να θεωρεί εαυτήν κοιτίδα της δημοκρατίας ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί αποκλειστικά εσωτερικούς μύθους για να ενδυναμώσει την ενότητά της ενώπιον ενός φανταστικού εχθρού. Είναι σύνηθες αποτέλεσμα της βαθιάς άγνοιας που χαρακτηρίζει τον κοντόφθαλμο κυνισμό συγκεκριμένων πολιτικών το ότι πιστεύουν πως ο μύθος της ασφάλειας δεν θα επηρεάσει την εικόνα της ευρωπαϊκής δημοκρατίας μέσα και έξω από την ΕΕ».
Η τεράστια απόσταση των ελίτ των Βρυξελλών από το πεδίο που επηρεάζουν οι αποφάσεις τους, συνθήκη κωδικοποιημένη ως έλλειμμα δημοκρατίας, ουσιαστικά αντιστρέφει το πρόβλημα. Με πολύ πιο απλά λόγια, για τους περισσότερους Ευρωπαίους η Ευρωπαϊκή Ένωση όλο και περισσότερο παύει να έχει πρόβλημα και αποτελεί το πρόβλημα.
Σ' αυτό έχει παίξει βασικό ρόλο η αποτυχία του ευρωπαϊκού ολοκληρώματος να μετασχηματιστεί από μια Ένωση Εθνών-Κρατών σε Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι εθνικές προτεραιότητες διαμόρφωσαν κυρίως τον τρόπο με τον οποίο απάντησε μέχρι σήμερα η Ευρώπη στις κρίσεις που αντιμετώπισε. Αυτές διαμορφώνουν και τη συνολικότερη διαχείριση τόσο της οικονομικής όσο και της μεταναστευτικής κρίσης σήμερα.
Πρόκειται για ένα πρόβλημα που συμπυκνώνεται στην αντίφαση ότι οι ευρωπαϊκές κοινωνίες καλούνται να συμβιβαστούν σήμερα με τις πολιτικές προτεραιότητες υπερεθνικών τεχνοκρατών στελεχών και επιτρόπων μη εκλεγμένων και σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτων, που ίσως δεν Θα λογοδοτήσουν ποτέ για την αποτυχία τους.
Υπ' αυτό το πρίσμα, ο προβληματισμός για τους στόχους της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής είναι αναγκαίος. Το εάν πραγματικά μπορεί να διαχειριστεί ομαλά τη σημερινή κρίση για να εξυπηρετήσει ένα αληθινά ευρωπαϊκό μέλλον δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο.
Ξένιος Δίας και Ασπίδα
Καλοκαίρι του 2012, ο εμφύλιος στη Συρία διευρύνεται και αυξάνουν οι αφίξεις Σύριων στα ελληνικά σύνορα. Ο χαρακτήρας του πολέμου και οι δρόμοι που παίρνουν τότε οι πρόσφυγες δεν έχουν ακόμη αποσαφηνιστεί και οι ελληνικές αρχές ανησυχούν για ενδεχόμενη μαζική εισροή προσφύγων.
Μάλιστα εκείνη την περίοδο καταστρώνεται και ειδικό σχέδιο διαχείρισης μιας τέτοιας κρίσης υπό την ονομασία «Ιώνη», που σε περίπτωση μαζικών αφίξεων προβλέπει τη μεταφορά προσφύγων και μεταναστών από τα μικρά νησιά του ανατολικού Aιγαίου και τη Θράκη προς την ενδοχώρα και τη φιλοξενία τους σε υπάρχουσες υποδομές.
H νεοεκλεγείσα κυβέρνηση Σαμαρά, μέσω του τότε υπουργού Προστασίας του Πολίτη, Νίκου Δένδια, ξεκινά την εφαρμογή μιας πολιτικής μηδενικής ανοχής στο μεταναστευτικό, με δύο βασικά σκέλη: πρώτον, τη σύλληψη και κράτηση όσων βρίσκονται παράτυπα στο εσωτερικό της χώρας για το ανώτερο δυνατό χρονικό διάστημα των 18 μηνών.
Ο Δένδιας παρερμήνευσε τη σχετική ευρωπαϊκή οδηγία για τις επιστροφές, η οποία αναφέρει ρητά ότι αυτού του είδους η κράτηση εφαρμόζεται μόνο σε εξαιρετικές συνθήκες- και δεύτερον, το κλείσιμο των βορειοανατολικών χερσαίων συνόρων της χώρας με την Τουρκία, από όπου ήδη παρατηρείται, επί ενάμιση χρόνο, ανεξέλεγκτη εισροή μεταναστών.
Η πολιτική αυτή υλοποιείται με δύο επιχειρήσεις: τον προαναφερθέντα «Ξένιο Δία» για το εσωτερικό και την επιχείρηση «Ασπίδα» στα σύνορα. Ο «Ξένιος Ζευς» εφαρμόζεται μέσω εντατικών επιχειρήσεων-σκούπα στα μεγάλα αστικά κέντρα και σε σημεία «εξόδου» παράτυπων μεταναστών και προσφύγων προς την Ευρώπη. Βασικό χαρακτηριστικό των επιχειρήσεων είναι ότι για μήνες συνοδεύονται από μια επικοινωνιακή καμπάνια που υιοθετούν και αναπαράγουν όλα τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης.
Η «Ασπίδα» ουσιαστικά σημαίνει το σφράγισμα των συνόρων στον Έβρο διά της αποτροπής εισόδου. Περιλαμβάνει τη μεταφορά 1.881 αστυνομικών στα σύνορα του Έβρου, όπου επιχειρούν κατά μήκος της συνοριογραμμής. Το ανθρώπινο δυναμικό συνεπικουρείται από μέσα υψηλής τεχνολογίας για τον έλεγχο των συνόρων, που έχει δρομολογήσει η προηγούμενη κυβέρνηση και τελειοποιεί αυτή. Μέχρι τους πρώτους μήνες του 2013, στην περιοχή έχει ολοκληρωθεί το γνωστό ως «Τείχος Παπουτσή», μήκους 10,3 χιλιομέτρων.
Στην περιοχή ήδη λειτουργεί ακόμη ένα, λιγότερο γνωστό, «ηλεκτρονικό τείχος» που καλύπτει την περιοχή από τη Νέα Βύσσα μέχρι τις Καστανιές, με τη χρήση θερμικών καμερών και έξυπνου λογισμικού, ενώ έχουν δημιουργηθεί και πέντε επιχειρησιακά κέντρα για την κάλυψη της περιοχής. Το συνολικό κόστος είναι πάνω από 1,8 εκατομμύρια ευρώ και τα χρήματα έχουν διατεθεί κυρίως από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Συνόρων.
Στους εξοπλισμούς που αξιοποιούνται για το κλείσιμο των συνόρων περιλαμβάνονται ακόμα: 5 καινούργια βαν με ραντάρ, θερμικές κάμερες και ειδικά Χ-Ray συστήματα· 269 οχήματα της ΕΛAΣ 25 βάρκες που περιπολούν στον Έβρο, ενώ έχουν προβλεφθεί και 44 αστυνομικοί σκύλοι. Ταυτόχρονα, στην περιοχή επιχειρεί δίπλα στην ΕΛAΣ και η Frontex με δικούς της πόρους.
Πηγή: «Έμποροι των συνόρων»
Αποστόλης Φωτιάδης
Εκδόσεις: Απέναντι όχθη.
