Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου
Το χειμερινό κινηματοθέατρο “Διονύσια”
Στο πρώτο μέρος είδαμε ότι το “Ιδαίον Άντρον” το 1917 πέρασε στην κυριότητα πολλών προσώπων, όμως συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1924, υποθέτουμε υπό τη διεύθυνση του Τουρκορεθεμνιώτη Ιμπραήμ Χαμιμπαγαδάκη. Φαίνεται όμως πως είχε ατονήσει η λειτουργία του ως κινηματογραφική αίθουσα και φαινόταν ότι στο Ρέθυμνο υπήρχαν περιθώρια δημιουργίας μια νέας κινηματογραφικής αίθουσας. Έτσι το διοικητικό συμβούλιο της νεοϊδρυθείσας Ηλεκτρικής Εταιρείας Ρεθύμνης, που φαίνεται ότι είχε και καλλιτεχνικές ανησυχίες, με προεξάρχοντες τον Γιάννη Σκευάκη και τον Τίτο Ζακάκη (πρόεδρο), αναζητεί χώρο προκειμένου να στεγάσει έναν νέο χειμερινό κινηματοθέατρο. Το 1925 ζητά από τη Διεύθυνση Ανταλλαξίμων να μισθώσει το Τέμενος της Νερατζές που είχε μείνει κενό με τά την αποχώρηση των Τούρκων. Το αίτημα προκάλεσε τη σφοδρή αντίδραση της εφημερίδας Αστραπή1 του Στέλιου Δρακάκη, που ισχυρίστηκε ότι δεν μπορεί ένας τόπος λατρείας να μετατρέπεται σε κινηματογράφο. Τελικά η Ηλεκτρική Εταιρεία υπαναχώρησε, παρά το γεγονός ότι της παραχωρήθηκε το τέμενος, και στράφηκε σε άλλη λύση. Μίσθωσε παλιά εγκαταλελειμμένη αποθήκη απέναντι από το κτίριο της Ηλεκτρικής στην οδό Μελισσηνού στην αίθουσα που σήμερα στεγάζει το νυχτερινό κέντρο “Αυλαία”, δίπλα στο εργοστάσιο επίπλων των αδελφών Μουνδριανάκη, που και αυτό το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς έκανε τα εγκαίνιά του. Ο κινηματογράφος ονομάστηκε “Διονύσια” και έκανε έναρξη προβολών την 21η Νοεμβρίου 1925. Φαίνεται όμως πως ήταν μια λύση ανάγκης με πολλά προβλήματα, αφού οι εφημερίδες της εποχής διεκτραγωδούν συνεχώς την οικτρή κατάσταση της αίθουσας. Για παράδειγμα η εφημερίδα Δημοκρατία του Νίκου Ανδρουλιδάκη γράφει2: Της κινηματογραφικής σάλας η ακαταλληλότης πρέπει ν' αναγνωρισθή από την Ηλεκτρικήν Εταιρείαν. Με εφθαρμένο το ταβάνι, τους τοίχους ετοιμοπτώτους, στενόχωρος, μανδροειδής, θα έπρεπε να εγκαταλείπετο υπό των συμπολιτών εφόσον οι εκμεταλλευταί αυτής δεν κατανοούν ότι κακομεταχειρίζονται την επιείκειαν του κόσμου, μανδρίζοντές τον εις αίθουσαν φυσικώς και τεχνικώς ακατάλληλον, ως η των “Διονυσίων”.
Με τέτοιες συνθήκες ήταν φυσικό και αναμενόμενο να μην μακροημερεύσει ο κινηματογράφος αυτός. Λειτούργησε μόνο τη χειμερινή σεζόν 1925/1926, αφού το επόμενο έτος η Ηλεκτρική Εταιρεία στράφηκε σε αναζήτηση άλλου χώρου. Παρά τον μικρό χρόνο λειτουργίας του και παρά τα προβλήματα που προαναφέρθηκαν το χειμερινό “Διονύσια” πέρα από τις κινηματογραφικές προβολές φιλοξένησε και άλλες εκδηλώσεις όπως αυτές αλιεύονται από τις στήλες των εφημερίδων: Στις 25 και 26 Δεκεμβρίου 1925 τη γιορτή του Χριστουγεννιάτικου δέντρου του Συλλόγου των Κυριών και του Λυκείου των Ελληνίδων αντίστοιχα. Στις 30 Ιανουαρίου 1926 τη γιορτή των Τριών Ιεραρχών του Λυκείου των Ελληνίδων. Στις 10 Φεβρουαρίου τη γιορτή του Εμπορικού Συλλόγου, στις 14 εσπερίδα με τον τενόρο Ερρίκο Καραγιάν, στις 27 χοροεσπερίδα του Συλλόγου των Κυριών και στις 28 «τέιον» μετά χορού του Λυκείου των Ελληνίδων. Στις 9 Μαρτίου συναυλία της στρατιωτικής μπάντας υπέρ της ανέγερσης μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη και στις 23 Μαΐου κοντσέρτο του μουσικοδιδασκάλου Γ. Νομικού.
Το θερινό κινηματοθέατρο “Διονύσια”
Αν το χειμερινό “Διονύσια” λειτούργησε μόνο μια σεζόν, το θερινό άρχισε το καλοκαίρι του 1925 και συνέχισε να λειτουργεί αδιαλείπτως μέχρι και το καλοκαίρι του 1935. Βρισκόταν επί της σημερινής οδού Μελισσηνού (τότε Κανλίν και αργότερα Βασιλείου Βουλγαροκτόνου) δυτικά του εργοστασίου της Ηλεκτρικής Εταιρείας, στην οποία ανήκε και η κινηματογραφική επιχείρηση “Διονύσια”. Μπορεί το “Ιδαίον Άντρον” να μην είχε την τύχη να σωθεί φωτογραφία του, το “Διονύσια” όμως ευτύχησε να έχει δύο φωτογραφίες η μια μάλιστα τραβηγμένη το 1927 από τη μεγάλη Ελληνίδα φωτογράφο Nelly's (Έλλη Σουγιουλτζόγλου).
Το βασικό πρόγραμμα του “Διονύσια” ήταν η προβολή κινηματογραφικών ταινιών όμως στα δέκα χρόνια της λειτουργίας του φιλοξένησε και αρκετές θεατρικές παραστάσεις από αξιόλογα θεατρικά σχήματα των Αθηνών και σημαντικούς καλλιτέχνες του θεάτρου. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον θίασο των αδελφών Καλουτά, τον θίασο του Χριστόφορου Νέζερ, τον θίασο της Νέας Δραματικής Σχολής με το έργο του Κορομηλά “Η τύχη της Μαρούλας” κ.ά.
Το θερινό “Διονύσια”, όπως είπαμε παραπάνω, λειτούργησε μέχρι τον Σεπτέμβρη του 1935 με τελευταία παράσταση του θιάσου του Χριστόφορου Νέζερ.
Και πάλι το “Ιδαίον Άντρον”
Αφού η προσπάθεια για μίσθωση του τζαμιού της Νερατζές δεν ευδοκίμησε και το εγχείρημα με το χειμερινό “Διονύσια” δεν είχε επιτυχία, η Ηλεκτρική Εταιρεία στράφηκε σε αναζήτηση άλλης λύσης. Τον Οκτώβρη του 1926 προτείνει στο Δήμο να χτίσει σε δημοτικό οικόπεδο κινηματοθέατρο το οποίο θα ανήκει μεν στην Ηλεκτρική Εταιρεία, αλλά θα ονομαστεί “Δημοτικό Θέατρο”, πρόταση που ο Δήμος απορρίπτει. Έτσι τον επόμενο μήνα, δηλαδή τον Νοέμβρη του 1926, προχωρά στη μίσθωση του “Ιδαίου Άντρου”, το οποίο βρισκόταν σε φάση παρακμής, ίσως λόγω των πολλών ιδιοκτητών. Το 1927 η Ηλεκτρική Εταιρεία αγοράζει το μερίδιο του Νικ. Χ. Πενθερουδάκη και προχωρά στην ανακαίνιση του θεάτρου. Το 1928 αγοράζει το μερίδιό του Λυκείου των Ελληνίδων, που το πουλάει προς τον σκοπόν ίνα το εκ της παρούσης πωλήσεως τίμημα διατεθή εις ανοικοδόμησιν καταστήματος ενταύθα προς στέγασιν του Σωματείου. Αγοράζοντας το 1937 και το μερίδιο του Κοσμά Νικ. Κορωνάκη η Ηλεκτρική Εταιρεία απέκτησε πάνω από το 50% της ιδιοκτησίας του “Ιδαίου Άντρου”. Φαίνεται πως από το 1928 η Ηλεκτρική Εταιρεία είχε ορίσει ως υπεύθυνο του κινηματοθεάτρου τον νεαρό Παντελή Γ. Καπετανάκη (1902-1981), ο οποίος εμφανίζεται ως μάρτυρας στην αγοραπωλησία του μεριδίου του Λυκείου των Ελληνίδων και ο οποίος από πολύ νωρίς έδειξε το πάθος του για τον κινηματογράφο και έμελλε να εξελιχθεί στην πορεία στον σπουδαιότερο κινηματογραφικό επιχειρηματία του Ρεθύμνου. Το 1935 Παντελής Καπετανάκης μισθώνει το “Ιδαίον Άντρον” μέχρι και το 1940. Αμέσως προβαίνει στην ανακαίνισή του και στον εξοπλισμό του με υπερσύγχρονα μηχανήματα “ομιλούντος” κινηματογράφου. Μάλιστα η εφημερίδα εφημερίδα Τύπος του Μάνου Τσάκωνα γράφει για το θέμα αυτό: ...Τα μηχανήματα ταύτα ειδικώς παραγγελθέντα εις Αμερικήν είναι τα τελειότερα εις το είδος των, νεωτάτου συστήματος και ανώτερα όλων των σήμερον λειτουργούντων παρομοίων μηχανημάτων εις Αθήνας. Είναι περιττόν να εξάρωμεν το γεγονός, οφειλόμενον εις τον ρέκτην επιχειρηματίαν συμπολίτην κ. Παντ. Καπετανάκη3.
Ως “ομιλών” διαφημίζεται το καλοκαίρι του 1934 και ο κινηματογράφος “Διονύσια”, αλλά φαίνεται πως τεχνολογικά δεν ήταν του επιπέδου του “Ιδαίου Άντρου”.
Και σ' αυτή τη δεύτερη περίοδο του “Ιδαίου Άντρου” η αίθουσά του, εκτός από εκατοντάδες κινηματογραφικές ταινίες, φιλοξένησε και δεκάδες άλλες εκδηλώσεις καλλιτεχνικές και μη. Η απαρίθμησή τους θα απαιτούσε πολύ από τον περιορισμένο χώρο της εφημερίδας, για τον λόγο αυτό θα αναφέρουμε μόνο μερικές ενδεικτικές περιπτώσεις.
Θίασοι: Των Βάζα-Μαυρόπουλου-Νούλη, ο θίασος Κυριακίδη, ο θίασος Ξύδη (ο οποίος επισκέφθηκε 4 φορές το Ρέθυμνο), ο θίασος των αδελφών Μπέλλου, ο θίασος “Ελληνική Κωμωδία” του Β. Αργυρόπουλου, ο θίασος Βασιλάκη-Αφεντάκη. Ο θίασος Αμηρά, θεατρική παράσταση του αθλητικού σωματείου “Ατρόμητος”, Μεξικανικός θίασος, μαθητική θεατρική παράσταση με το έργο του Περεσιάδη “Εσμέ”, ο θίασος Χαλκούση-Αποστολίδη, ο θίασος Τ. Κουμαριώτου, ο θίασος Πέτρου Κυριακού, ο θίασος Κιούση-Λώρη-Μεταξά, ο θίασος Ηούς Παλαιολόγου, ο θίασος Μαρίκας Νέζερ-Βασίλη Αυλωνίτη, ο θίασος Πάολας Στυλιανοπούλου, ο θίασος Κούλας Γκιουζέππε, ο θίασος της Εταιρείας Καλλιτεχνών, η Μάντρα του Αττίκ (Κλέων Τριανταφύλλου), ο θίασος Μαρίκας Κρεβατά, ο θίασος Κυπαρίσση, ο θίασος της “Ενώσεως Καλλιτεχνών”, ο θίασος αδελφών Βερώνη, ο θίασος Ολυμπίας Ριτσιάρδη κ.ά.
Χοροεσπερίδες: Του Ε.Ε.Σ. (2 φορές), των Τ.Τ.Τ. (2 φορές), του Συλλόγου Κυριών (11 φορές),του Συλλόγου Εφέδρων Οπλιτών, του Λυκείου των Ελληνίδων (9 φορές), του συλλόγου των Αρμενίων, του Συνδέσμου Δημοσιογράφων Χανίων, του Γυμναστικού Ομίλου Ρεθύμνης, του Δήμου Ρεθύμνης υπέρ της Φιλαρμονικής κ.ά.
Συναυλίες: Του μουσικοδιδασκάλου Γ. Νομικού, του Ρεθεμνιώτη βαρύτονου Λεωνίδα Κορώνη, του βαρύτονου Σπύρου Καψάλη, και της Ιωάννας Γεροντέλη.
Συνέδρια: Υγειονομικό συνέδριο, Διδασκαλικό συνέδριο.
Διαλέξεις: Του Ευστράτιου Φωτάκη “Περί Γερουσίας”, του Σπύρου Μανουρά με θέμα “Φιλοσοφικές θεωρίες του 18ου αιώνος”, του Σταύρου Κελαϊδή με θέμα “Συμβολή Ρεθυμνίων εις την Επανάστασιν 1877-1878”, του Νίκου Ανδρουλιδάκη με θέμα “Ρεθεμνιώτες για τα γράμματα”, του Εμμ. Γεωργουλάκη με θέμα “Η ζωή και το έργο του El Greco”, του Στέλιου Δρακάκη με θέμα “Η Βυζαντινή ποίησις και λογοτεχνία”, του Στυλ. Κατάκη με θέμα “Η εξέλιξις του οργανικού κόσμου”, του Γ. Σήφακα με θέμα “Οι Βενετσιάνοι στην Κρήτη”, του Μιχαήλ Πρεβελάκι με θέμα “Γενικαί γραμμαί από την ζωήν του Ρεθύμνου κατά την τελευταίαν 40ετίαν”, του Εμμ. Τσιριμονάκη με θέμα “Η Θεία Κωμωδία του Δάντε”, του Ευαγγ. Φρόνιμου με θέμα “Η θανατική ποινή”, και του Γρ. Δάνδολου με θέμα “Αλκοολισμός”.
Δυστυχώς το “Ιδαίον Άντρον” με την τόσο πλούσια ιστορία και την μεγάλη συμβολή στα πολιτιστικά πράγματα του Ρεθύμνου είχε άσχημο τέλος. Ισοπεδώθηκε στους βομβαρδισμούς του Μαΐου του 1941, ίσως λόγω του όγκου του αποτέλεσε στόχο των Γερμανικών αεροπλάνων.
Άλλοι κινηματογράφοι του Μεσοπολέμου
Η Ηλεκτρική Εταιρεία στις κινηματογραφικές της επιχειρήσεις δεν έμεινε για πολύ χωρίς ανταγωνισμό. Στον Ρεθεμνιώτικο επιχειρηματικό στίβο φάνηκαν και άλλοι κινηματογράφοι για τους οποίους δυστυχώς δεν έχουμε πολλά στοιχεία. Τον Ιούλιο του 1926 αρχίζει να λειτουργεί ο θερινός κινηματογράφος του Λυκούργου Καφφάτου χωρίς κάποιο συγκεκριμένο όνομα και αναφέρεται ως “Νέος Κινηματογράφος”. Η θέση του ήταν στην πλατεία Σκρυδλώφ (σημερινή πλατεία Νομαρχίας), χωρίς να έχω καταφέρει να εντοπίσω σε ποιο ακριβώς σημείο της πλατείας. Η εφημερίδα Δημοκρατία σε ένα φύλλο της αναφέρει ότι ο κινηματογράφος βρίσκεται εις τον περίβολον “Δικηγόρου” εν τη πλατεία “Σκρύδλωφ” και σε άλλο ότι βρίσκεται παρά την Πλατείαν και εις τον κήπον του κ. Αλεξ. Δασκαλάκι. Πιθανολογώ ότι πρέπει να βρισκόταν στο σημείο που σαράντα χρόνια αργότερα λειτούργησε ο επίσης θερινός κινηματογράφος “Όασις”. Ο “Νέος Κινηματογράφος” έμεινε στην πλατεία Σοχώρας μόνο μια καλοκαιρινή σεζόν και το επόμενο καλοκαίρι του 1927 λειτούργησε στο χώρο που σήμερα βρίσκεται η πλατεία Μικρασιατών. Ο κωστής Ηλ. Παπαδάκης τον αναφέρει με το όνομα “Απόλλων”, χωρίς να αναφέρει από που αντλεί την πληροφορία4. Η εφημερίδα Δημοκρατία υποστηρίζει την προσπάθεια του Λ. Καφφάτου, μάλιστα σε ένα μικρό σχόλιό της αναφέρει δηκτικά: Ο κινηματογράφος του κ. Λ. Καφφάτου έθραυσε το μονοπώλιον της Ηλεκτρικής υποχρεωμένης να φέρη ταινίας κάποιας προκοπής, ενώ ως τώρα μας είχε συνηθίσει σε έργα της πεντάρας.
Τον Νοέμβρη του 1927 ο Καφφάτος εγκαινιάζει χειμερινή κινηματογραφική αίθουσα, η οποία δεν γνωρίζουμε που βρισκόταν. Κατά μία ανεξακρίβωτη πληροφορία βρισκόταν δίπλα στον θερινό του κινηματογράφο και συγκεκριμένα εκεί που σήμερα βρίσκεται το Σπίτι του Πολιτισμού. Την τριετία 1932/1935 λειτουργεί ο χειμερινός κινηματογράφος “Απόλλων”, που υποθέτω πως πρόκειται για τον κινηματογράφο του Καφφάτου, που τον ονόμασε “Απόλλων”, όπως και τον θερινό. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε ότι ο γιός του Βαγγέλης ονόμασε “Απόλλων” τον κινηματογράφο που λειτουργεί και σήμερα στην οδό Μεσολογγίου. Ο “Απόλλων” εκτός από πολλές ταινίες παρουσίασε και θεατρικές παραστάσεις όπως τον “Οθέλλο” του Σαίξπηρ και “Το φυντανάκι” του Π. Χορν κ.ά. με τον θίασο Μπογράκου το 1932, την οπερέττα Ρένας Ρουγγέρη “Γυναίκες Γυναίκες” το 1933. Φιλοξένησε ακόμη την πρωτοχρονιάτικη γιορτή του 1934 του Λυκείου των Ελληνίδων και στα τέλη του 1935 αγώνα πάλης μεταξύ των πρωταθλητών Μαργαρίτη και Καρανικόλα με διαιτητή τον δικό μας Δημήτρη Φρυγανάκη.
Τον Οκτώβρη του 1928 φαίνεται πως λειτουργεί “νέος” κινηματογράφος, σύμφωνα με μικρό σχόλιο της εφημερίδας Δημοκρατία που αναφέρει: Ο “νέος” κινηματογράφος του κ. Ν. Ανυφαντάκη προμηθεύεται εκλεκτάς ταινίας αξίας πολλής προσοχής. Περισσότερες πληροφορίες γι' αυτόν τον κινηματογράφο δεν έχουμε. Ίσως να πρόκειται για τον κινηματογράφο “Κοσμικόν” που το καλοκαίρι του 1931 ενοικιάζεται από κάποιον χοροδιδάσκαλο Γεώργιο Βιολάκη, ο οποίος τον ανακαινίζει. Πάντως τον χειμώνα του 1931/1932 ο κινηματογράφος αυτός πέρα από τις κινηματογραφικές ταινίες που πρόβαλε φιλοξένησε και αρκετές σημαντικές εκδηλώσεις όπως: Την περίφημη διάλεξη του Εμμανουήλ Γενεράλι με τίτλο “Η παιδεία εν τω Τμήματι Ρεθύμνης επί Τουρκοκρατίας”. Τη διάλεξη αρχαιολογικού περιεχομένου του αρχαιολόγου Σπ. Μαρινάτου. Το “χορευτικόν τέϊον” και τη χριστουγεννιάτικη γιορτή του Λυκείου των Ελληνίδων. Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί ότι φιλοξένησε για πάνω από ένα μήνα τον Αθηναϊκό θίασο του Δημ. Φραγκόπουλου, ο οποίος παρουσίασε αρκετά θεατρικά έργα.
Ο “Έσπερος”
Ο “Έσπερος” είναι ο μόνος κινηματογράφος, από αυτούς που απασχολούν το παρόν δημοσίευμα, που έφτασε σχεδόν μέχρι τις μέρες μας. Άρχισε να λειτουργεί στις 20 Ιουνίου 1936 και έκλεισε οριστικά τον Σεπτέμβριο του 1978. Ήταν θερινός και βρισκόταν ανατολικά του 2ου Δημοτικού Σχολείου εκεί που σήμερα περνά η οδός Δημοκρατίας, δηλαδή πάνω στο ρέμα “Καμαράκι”. Είχε ευρύχωρη πλατεία και μεγάλο χώρο μπροστά, όπου μπορούσες να πιεις τον καφέ ή το ποτό σου. Εμπνευστής και δημιουργός αυτού του κινηματογράφου ήταν ο Παντελής Καπετανάκης, που είδαμε παραπάνω, ο οποίος μέχρι τη δεκαετία του 1960 ήταν πίσω από σχεδόν κάθε επιχειρηματική προσπάθεια στον χώρο του κινηματογράφου στην πόλη του Ρεθύμνου. Ο κινηματογράφος αυτός έκανε τόσο καλή εντύπωση που η εφημερίδα Κρητική Επιθεώρησις έγραψε: Αποτελεί αναμφιβόλως ένα σταθμόν προόδου και πολιτισμού διά την πόλιν μας ο θερινός κινηματογράφος “Έσπερος”. Οι φίλοι Διευθυνταί του εξαιρετικού τούτου κέντρου δεν εφείσθησαν εξόδων και κόπων διά να παρέξουν εις την κοινωνίαν μας ένα υπέροχον θερινόν κέντρον όμοιον του οποίου δεν έχει η Κρήτη.
Από την οθόνη του παρέλασαν εκατοντάδες ταινίες, αλλά αυτό που δεν είναι ευρύτερα γνωστό είναι πως τα καλοκαίρια της πενταετίας 1936-1940 φιλοξένησε και αρκετούς Αθηναϊκούς θιάσους. Αναφέρω ενδεικτικά μερικούς από αυτούς: Το 1936 τον θίασο του Χριστόφορου Νέζερ, το 1937 τον θίασο της Άννας Χριστοφορίδου, το 1938 τον θίασο Δούκα-Ρουγγέρη, το 1939 τον θίασο “Ελευθέρα Σκηνή” στον οποίο συμμετείχε και η γνωστή μας από τις ελληνικές ταινίες Σαπφώ Νοταρά και τέλος το 1940 τον θίασο του Ιωάννου Ρούσσου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1Φύλλα 20/9/1925 και 1, 8, 22/10/1925.
2Φύλλα 17/1/1926.
3Φύλλο 25/9/1935.
4Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Ρέθυμνο 1900-1950, Ρέθυμνο 2010, τομ. Α΄, σελ. 96.
