ΡΟΗ ΕΙΔΗΣΕΩΝ
MENOY
ΑΠΟΨΕΙΣ

Ο Εμφύλιος Πόλεμος στον Ελληνικό Κινηματογράφο του Γιώργου Λινοξυλάκη

0

Του Γιώργου Λινοξυλάκη

Ο Εμφύλιος Πόλεμος είναι μία περίοδος της ελληνικής ιστορίας που επηρέασε και ενέπνευσε πολύ έντονα τους Έλληνες κινηματογραφιστές. Χρησιμοποιήθηκε άλλοτε ως αφορμή για συγγραφή σεναρίων μυθοπλασίας, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ο Εμφύλιος πόλεμος αναφέρεται ως μία ανάμνηση που έχει επηρεάσει τη ζωή των ηρώων και στην οποία δεν τολμούν ή δεν επιτρέπεται να αναφερθούν. Ο διχασμός της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας, η εγκαθίδρυση ενός ασφυκτικού καθεστώτος, η κρατική λογοκρισία και οι ιδεολογικές αγκυλώσεις καθόρισαν τα πλαίσια λειτουργίας της κινηματογραφικής παραγωγής  τουλάχιστον μέχρι τη Μεταπολίτευση καθώς επίσης και μετά από αυτήν.  Η <<εθνική διαπαιδαγώγηση>>, ως επίσημη κρατική πολιτική στα μεταπολεμικά χρόνια, αλλά και η αυστηρή πολιτιστικά ορθοδοξία της κομμουνιστικής Αριστεράς σηματοδότησαν το αποτέλεσμα της ελληνικής κινηματογραφικής παραγωγής. Στη συνέχεια του άρθρου παρουσιάζουμε μερικά δείγματα ταινιών που γυρίστηκαν από το τέλος της δεκαετίας του ’40 μέχρι και τα τελευταία χρόνια, με θέμα τον Εμφύλιο Πόλεμο για τις οποίες προκαταβολικά αναφέρουμε ότι περιέχουν η καθεμία ξεχωριστά είτε σενάρια διδακτικά είτε μυθοπλασίας και προπαγάνδας, είτε ένα είδος <<απολογίας>> των δύο πλευρών νικητών και ηττημένων, είτε τέλος μία αποκατάσταση της αλήθειας ή και αληθινές ιστορίες της περιόδου εκείνης.

5

Οι Γερμανοί  ξανάρχονται (1948)

Μια από τις πλέον αλησμόνητες ελληνικές ταινίες όλων των εποχών. Ένα σατιρικό φιλμ που γυρίστηκε, προς το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου. Το σενάριο της ταινίας βασίζεται στο ομώνυμο θεατρικό έργο που έγραψε ο Σακελλάριος με τον σχεδόν μόνιμο συνεργάτη του Χρήστο Γιαννακόπουλο.

Η ιστορία  ξεκινάει κάποιο μεσημέρι μετά τη λήξη του Β'Παγκοσμίου Πολέμου και φυσικά την απομάκρυνση των γερμανικών στρατευμάτων  από την Ελλάδα. Ο οικογενειάρχης Θόδωρος Γκινόπουλος έχει μόλις επιστρέψει στο σπίτι του μετά τη βόλτα στην αγορά όπου έντρομος βρέθηκε σε μια πρώιμη εμφύλια σύρραξη. Ξαποσταίνει στη γνωστή καρέκλα στην αυλή του και πριν πιει το μεσημεριανό ουζάκι του παίρνει έναν ύπνο και ονειρεύεται (''σατιρικός εφιάλτης'' διαβάζουμε στους τίτλους αρχής της ταινίας) ότι τα γερμανικά στρατεύματα επέστρεψαν και πάλι και ότι η χώρα βρίσκεται ξανά υπό κατοχή.

Απίστευτο το σεναριακό εύρημα που δίνει την αφορμή για να περαστεί το αντιπολεμικό μήνυμα της ταινίας μέσα από πλειάδα σατιρικών διαλόγων και χαρακτήρων που άφησαν ιστορία. Στην ουσία έχουμε να κάνουμε με μια ταινία που δεν στρέφει τα πυρά της μόνο προς τον πόλεμο μεταξύ διαφορετικών χωρών αλλά και προς τον χειρότερο από όλους τους πολέμους, τον Εμφύλιο πόλεμο. Το φιλμ φαίνεται ακόμα πιο αληθινό αν αναλογιστεί κανείς ότι οι δημιουργοί και οι συντελεστές του έζησαν την πολύ πρόσφατη σκληρή κατοχή των Γερμανών και βέβαια και τον αδελφοκτόνο πόλεμο που ήταν  σε εξέλιξη. Και αντιλαμβανόμαστε ότι εκεί που στην Κατοχή ήταν όλοι οι Έλληνες μια γροθιά (ακόμα και οι αριστεροί με τους δεξιούς συνεργάστηκαν για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου) έρχεται ο Εμφύλιος για να χωριστούμε σε δύο στρατόπεδα και με τις ξένες δυνάμεις να κερδίζουν περισσότερα από ότι εμείς που σπαραχθήκαμε από το πιο εξευτελιστικό είδος πολέμου.

6

Στα σύνορα της προδοσίας (1968)

Προπαγανδιστική ταινία, από τις πολλές που γυρίστηκαν κατά τη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας στην Ελλάδα, με πατριωτικό περιεχόμενο. Πρόκειται για την ιστορία ενός πράκτορα των Σοβιετικών (Κώστας Πρέκας), ο οποίος φτάνει στην Ελλάδα και προσπαθεί να αποκτήσει στοιχεία και πληροφορίες για μια μυστική βάση πυραύλων του ΝΑΤΟ. Στο δρόμο του θα βρεθούν μια άτυχη γυναίκα, η οποία μένει κοντά στη βάση, και μια δασκάλα από το γειτονικό χωριό. Ο εξάδελφος όμως της δασκάλας δεν είναι άλλος από τον ταγματάρχη της ελληνικής αντικατασκοπίας Κώστα Δήμου (Ανδρέας Μπάρκουλης), ο οποίος βρίσκεται στα ίχνη του επικίνδυνου κατασκόπου. Τελικά θα καταφέρει να τον συλλάβει και στη δίκη του στρατοδικείου, που θα ακολουθήσει, θα αποκαλυφθεί ότι δεν είναι άλλος από τον αδελφό του Δήμου, ο οποίος μεταφέρθηκε στο σοβιετικό στρατόπεδο, την περίοδο του «παιδομαζώματος» των κομμουνιστών. Ο πράκτορας, μετά από αυτή την τροπή των πραγμάτων, θα μετανιώσει για τις πράξεις του.

Στην ταινία αυτή, αν και δεν παρακολουθούμε τα γεγονότα του Εμφυλίου, ακολουθούμε τους πρωταγωνιστές του στη ζωή τους, 20 χρόνια μετά. Οι συνέπειες του εμφυλίου αξιοποιούνται κινηματογραφικά για να ενισχύσουν την επιχειρηματολογία «περί κινδύνου από το Βορρά», κινδύνου που δικαιολογεί την εδραίωση των ΝΑΤΟικών στρατιωτικών βάσεων, καθώς η Ελλάδα μοιάζει ανυπεράσπιστη απέναντι στους βίαιους γείτονές της και τους υποστηρικτές τους. Έχουμε εδώ και την πρώτη σαφή αναφορά στην ιδεολογική «πλύση εγκεφάλου» του Ανατολικού μπλοκ που μεταστρέφει έναν τίμιο και καλής οικογενείας Έλληνα σε προδότη της πατρίδας του, ενώ ο αδελφός του, παραμένοντας στην αγκαλιά της Μητέρας πατρίδας και των προστατών της, διαφυλάσσει την αγνότητα, τον ηρωισμό και το ήθος του. Η αναφορά σε πράκτορες και εμφωλεύοντες κινδύνους συνάδει με την πολιτική εξόντωσης των ιδεολογικών αντιπάλων της Χούντας, που τροφοδοτούσε φυλακές και εξορίες με δημοκράτες και αριστερούς πολίτες.

Η ταινία κέρδισε το βραβείο αρτιότερης παραγωγής, σκηνοθεσίας, α' ανδρικού ρόλου (Κώστας Πρέκας) και β' γυναικείου ρόλου (Ίλυα Λιβυκού) στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, το 1968. Επίσης έλαβε βραβείο β’ γυναικείου ρόλου (Ίλυα Λιβυκού) στο Φεστιβάλ Cambridge Boston (Η.Π.Α.) το 1969. Ήρθε 2η σε εισπράξεις εισιτηρίων ανάμεσα σε 101 που προβλήθηκαν εκείνη τη χρονιά, κόβοντας  711.051 εισιτήρια

Πέτρινα χρόνια (1985)

Τα Πέτρινα Χρόνια εξιστορούν την πορεία της μετεμφυλιακής Ελλάδας και περιγράφουν τις δυσκολίες της Ελληνικής Αριστεράς. Παίρνοντας ως αφορμή την προσωπική ιστορία δύο καταδιωγμένων νέων από την εξουσία, ο Βούλγαρης καταγράφει με παλμό την ελληνική κοινωνία κατά τη διάρκεια των Πέτρινων Χρόνων (1954-1974) της Ελλάδας. Ο Μπάμπης (Δημήτρης Καταλειφός) και η Ελένη (Θέμις Μπαζάκα) γνωρίζονται το 1954 στη Θεσσαλία όπου παράνομα μοιράζουν προκηρύξεις. Ο Μπάμπης συλλαμβάνεται και φυλακίζεται ενώ η Ελένη καταφεύγει στην Αθήνα όπου κρύβεται μέχρι το 1966 σε διάφορα σπίτια ομοϊδεατών, όπως στο σπίτι της ‘καπελού’ Κλειώ (Ειρήνη Ιγγλέση). Η Ελένη γνωρίζει τον Μπάμπη ελάχιστα, όμως ο έρωτας τους δυναμώνει μέσα από τις κακουχίες και ολοκληρώνεται όταν ο Μπάμπης αποφυλακίζεται. Η δικτατορία  της  21ης Απριλίου θα εμποδίσει τα όνειρά τους και η διεκδίκηση της ελευθερίας θα τους οδηγήσει στη φυλακή. Τα επόμενα 8 χρόνια η Ελένη θα μεγαλώσει το παιδί της σε ένα κελί και θα βλέπει τον Μπάμπη μέσα από τα κάγκελα που την χωρίζουν από το κελί του Μπάμπη. Όταν αποφυλακίζονται, η Ελένη συμβιώνει με τον άντρα που γνωρίζει μόνο 72 ώρες και γεύεται την ελευθερία που είναι όμως νοθευμένη με 10 χρόνια διώξεων και περιορισμού.

Η Θέμις Μπαζάκα κέρδισε το βραβειο Α Γυναικείου Ρόλου στο φεστιβάλ της Βενετίας για την καταπληκτική ερμηνεία της ως Ελένη Υφαντή. Καταλυτική είναι και η μουσική επένδυση η οποία στιγμάτισε τόσο την ταινία όσο και τον δημιουργό Σταμάτη Σπανουδάκη. Ο ήχος του κλαρίνου (Βασίλης Σαλέας) κορυφώνει την μελαγχολία των πρωταγωνιστών και σημαδεύει την συγκεκριμένη κοινωνικο-πολιτική Ελληνική πραγματικότητα. Η ταινία εξάλλου τιμήθηκε με βραβεία όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. Μεταξύ άλλων πήρε 4 βραβεία στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης (καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, α’ γυναικείου ρόλου και ΠΕΚΚ καλύτερης ταινίας) και 2 βραβεία στο Φεστιβάλ Βαλένθια (καλύτερης γυναικείας ερμηνείας και καλύτερης μουσικής).

 

Ψυχή  Βαθιά (2009)

Πρόκειται για την ιστορία δύο αδελφών, 17 και 15 ετών, που πολεμούν στον Εθνικό και το Δημοκρατικό Στρατό. Γύρω τους κινούνται άλλα πρόσωπα σε παράλληλες ιστορίες, συμπολεμιστές τους, απλοί χωρικοί και αξιωματικοί του στρατού, η μητέρα τους κλπ. Όπως και στις άλλες του ταινίες, ο Βούλγαρης επιμένει στην ανάδειξη του προσωπικού στοιχείου, αναδεικνύει τις ατομικές ιστορίες. Εδώ πάντως η ιστορία δεν αγνοείται: ερμηνεύεται ο πόλεμος ως αδελφοκτόνος, ξένος και άσχετος με τα εμπλεκόμενα πρόσωπα, τις επιδιώξεις και τα συμφέροντά τους, υποκινούμενος από τους ξένους, που βάζουν «αδελφό να σκοτώνει αδελφό». Οι μεν περιμένουν τους Σοβιετικούς, που ποτέ δε φτάνουν κι οι δε δυσανασχετούν που οι Αμερικανοί τους «επιβάλλουν» τη χρήση ναπάλμ.

Στις  παλαιότερες ταινίες αναδεικνυόταν είτε η ηρωική διάσταση του Εθνικού Στρατού -στις πολεμικές ταινίες της δικτατορίας- είτε η διάσταση του θύματος για τους ηττημένους -στις ταινίες της Μεταπολίτευσης. Εδώ γίνεται φανερή η προσπάθεια να καταδειχτούν ως «καλοί» και συμπαθείς οι ήρωες και των δύο πλευρών. Δεν υπάρχουν αιχμές, αντιθέσεις, ο θεατής δεν καλείται να ταυτιστεί με έναν αλλά και με τους δύο αντιμαχόμενους. Καταβάλλεται προσπάθεια να κρατηθούν ίσες αποστάσεις και από τις δύο παρατάξεις, προσπάθεια που καταλήγει σε μια άτσαλη παρουσίαση του ΔΣΕ ως στρατού αφελών, αμόρφωτων αλλά ηρωικών ατόμων, ίσως τα «απωλολότα» πρόβατα- αδέλφια των ανοιχτόκαρδων παλικαριών του Εθνικού στρατού που αντιπαλεύουν όσο μπορούν τις παράλογες υποδείξεις των αμερικανών.

Η ταινία πάντως υπηρετεί τον αρχικό της στόχο. Πραγματικά, η εικόνα που αποκομίζει ο θεατής είναι πως πρόκειται για έναν αναίτιο, αδελφοκτόνο πόλεμο, στον οποίο καμιά από τις δύο ελληνικές πλευρές δε φταίει. Έτσι, γίνεται μια «αναίμακτη» ματιά στον πιο αιματηρό πόλεμο, χάνεται όμως η αιτίαση της ιστορίας κι ακόμη, όπως σημειώνει ο Π. Βόγλης, «για το Βούλγαρη ο εμφύλιος πόλεμος είναι χωρίς νικητές αλλά και χωρίς νόημα. Για εκείνους, όμως, που τότε πολέμησαν σε αυτόν είχε νόημα…». Πιθανώς, τα 67 χρόνια που έχουν περάσει από το τέλος των μαχών και η φυσική εξαφάνιση των πρωταγωνιστών τους να επιτρέπουν ένα τέτοιο σβήσιμο της Ιστορίας. Ευαγγελίζεται μια μορφή συμφιλίωσης, απαλλάσσοντας και τις δύο πλευρές από ευθύνες και λάθη, στηρίζει όμως την πρότασή της σε παράβλεψη των κινήτρων των δρώντων προσώπων αλλά και των πράξεων τους, όσων προηγήθηκαν κι όσων ακολούθησαν, σε βάρος κυρίως των ηττημένων. Ακόμη και η θεωρία της επούλωσης του τραύματος  και του προχωρήματος στη συγχώρεση και την αποδοχή του δικαίου του αντιπάλου, δεν αρκεί να δικαιολογήσει την επιλογή αυτή που προϋποθέτει τη λήθη ή την άγνοια.

 

Γιώργος Λινοξυλάκης

Πηγές: www.tainiothiki.gr

Περιοδικό Ιστορία εικονογραφημένη Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος

0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ