ΤΟΥ ΜΑΝΟΥΣΟΥ ΚΛΑΔΟΥ
Την μακραίωνη ιστορία του αρχαιολογικού πλούτου στην περιοχή Ονιθέ Ρεθύμνου θα επιχειρήσουν να αναδείξουν μέσα από μια σημαντική εκδήλωση σήμερα το απόγευμα η Εφορία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου και ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γουλεδιανών.
Η εκδήλωση πραγματοποιείται στο πλαίσιο των «Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς» και έχει τίτλο «Σκιαγραφήσεις Πόλε(ι)ς στην Ονιθέ Γουλεδιανών. Η εξέλιξη και ο μετασχηματισμός της πόλης στην Ονιθέ Γουλεδιανών από την αρχαιότητα έως τους νεότερους χρόνους». Σύμφωνα με το πρόγραμμα, στις 5 το απόγευμα πρόκειται να γίνει ξενάγηση στον αρχαιολογικό χώρο ενώ στις 7:30 θα γίνει ομιλία στο παλιό σχολείο των Γουλεδιανών.
Μιλώντας στην εφημερίδα μας για την σπουδαιότητα του αρχαιολογικού χώρου, ο αρχαιολόγος του Υπουργείου Πολιτισμού κ. Κυριάκος Ψαρουδάκης, ο οποίος έχει ασχοληθεί εκτενώς με την ιστορία των αρχαιοτήτων της Ονιθέ, δήλωσε χαρακτηριστικά, ότι «Είναι μια αρχαία Κρητική πόλη, που έχει χαρακτηριστικό την διαχρονική της χρήση. Από την εποχή που ιδρύεται στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. έχει μια συνεχή κατοίκηση έως σήμερα με πολύ μικρά κενά. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό και η σημασία που έχει αυτή η πόλη. Σαν ένας ζωντανός οργανισμός, η πόλη προσαρμοζόταν στην ιστορική της διαδρομή και παρά την σημαντικότητα της, δεν είναι γνωστή η ιστορία της στο ευρύ κοινό. Οι πρώτες ανασκαφές έγιναν την δεκαετία του 1950 από τον Νικόλαο Πλάτωνα ενώ σε αυτή τη φάση γίνονται εργασίες προστασίας και ανάδειξης των ήδη υφισταμένων μνημείων από την Εφορία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου.»
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ
Από την Διευθύντρια της Εφορίας Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου κ. Αναστασία Τζιγκουνάκη μας παραδόθηκαν πλούσια στοιχεία για τις αρχαιότητες στην Ονιθέ τα οποία και παρουσιάζονται παρακάτω.
Σύμφωνα με αυτά, η ονομασία της δεν είναι γνωστή αλλά, απ’ ό,τι, φαίνεται, καταλάμβανε το ΝΑ τμήμα της επικράτειας της αρχαίας Ρίθυμνας. Ο ερειπιώνας της Ονιθές έχει κατά καιρούς ταυτιστεί με τις αρχαίες πόλεις Οσμίδα και Φαλάννα. Η ακμή της πόλης τοποθετείται στα αρχαϊκά χρόνια (7ος-6ος αι. π.Χ.), όμως ίχνη ανθρώπινης παρουσίας εντοπίζονται από τη Νεολιθική εποχή (4η χιλιετία π.Χ.) και, με ορισμένα κενά, φτάνουν ως τις μέρες μας.
Πρόσβαση στην Ονιθέ εξασφαλίζει το περιφερειακό οδικό δίκτυο που οδηγεί από το Ρέθυμνο στο χωριό Γουλεδιανά και, στη συνέχεια, ένας αγροτικός δρόμος που διαμορφώνεται στα βόρεια του οροπεδίου της Ονιθές. Το οροπέδιο έχει σχήμα τριγωνικό, με την κορυφή του τριγώνου προς το νότο, όπου συναντάται και το μεγαλύτερο υψόμετρο. Το πλάτωμα αποτελεί, κατά βάση, μια προεξοχή στις νότιες υπώρειες του όρους Βρύσινα, το οποίο κυριαρχεί με τον όγκο του στην ευρύτερη περιοχή του Ρεθύμνου. Προς νότο, ανατολικά και δυτικά η περιοχή της Ονιθές απολήγει σε εξαιρετικά απότομες πλαγιές, γεγονός που την καθιστά
Το πρώτο κτίσμα που συναντά ο επισκέπτης της Ονιθές είναι ο μονόχωρος ναός της Αγίας Ελεούσας που χρονολογείται στον 15ο αιώνα. Κοντά του βρίσκονται μια πηγή νερού και μια σύγχρονη, κτιστή κρήνη.
Στην είσοδο του οροπεδίου, στο βορειοδυτικό του τμήμα, βρίσκεται ένας μικροοικισμός, ο οποίος συγκροτείται από διάσπαρτα, πετρόκτιστα σπίτια, τα οποία χρησιμοποιούνταν εποχιακά ως και τα μέσα του 20ού αιώνα. Τα σπίτια είναι λαϊκής αρχιτεκτονικής και χαρακτηρίζονται από αρχιτεκτονικά στοιχεία της Ενετικής και της Οθωμανικής περιόδου. Τα περισσότερα απ’ αυτά, όπως και η αγρέπαυλη περιλαμβάνουν προσκτίσματα και αλώνια λαξευμένα στον φυσικό βράχο. Η δημιουργία του οικισμού πιθανολογείται στον ύστερο Μεσαίωνα (16ος-17ος αι.).
Στην περιοχή «Συκίδι», στο ΒΔ άκρο του οροπεδίου, έχουν αποκαλυφθεί δύο τάφοι, από
τους οποίους ο ένας είναι καλά διατηρημένος. Πρόκειται για θάλαμο λαξευμένο στον ασβεστολιθικό βράχο, με κάτοψη τετράγωνου σχήματος και είσοδο στην ανατολική του πλευρά. Στο εσωτερικό του, στις τρεις πλευρές φέρει τυφλά αψιδώματα εν είδει αρκοσολίων, δηλαδή, τοξωτών λαξευμένων τάφων. Ο τάφος πρέπει να κατασκευάστηκε κατά τους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους, αν όχι την ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο, ως το ύστατο ενδιαίτημα κάποιου εξέχοντος προσώπου της τοπικής κοινωνίας.
Η ΚΡΗΝΗ: Η κρήνη βρίσκεται στο ευρύ, βραχώδες πλάτωμα, αμέσως μετά την είσοδο του οροπεδίου που ονομάζεται «Πλάκες» . Το αρχαίο τμήμα της διαμορφώθηκε κατά τα αρχαϊκά χρόνια ενώ το σύγχρονο μόλις τον περασμένο αιώνα. Η αρχαία κρήνη βρίσκεται στη δυτική πλευρά ενός λαξευμένου ορύγματος με τρία μικρά στόμια στη βραχώδη παρειά του. Ο οικοδομικός τύπος της κρήνης θεωρείται σχετικά σπάνιος για την Κρήτη, καθώς τέτοια οικοδομήματα υδροδότησης δεν γνώρισαν ποτέ ιδιαίτερη προτίμηση. Στη γωνία που σχηματίζεται με την αρχαία κρήνη πρέπει να βρισκόταν ένα ιερό ,όπως μαρτυρεί η ανεύρεση αγάλματος καθιστής, γυναικείας μορφής.
ΟΙΚΙΑ ΘΕΣΗ «ΤΣΙΓΚΟΥΝΑΣ»: Στη θέση «Τσίγκουνα» στην καρδιά του αρχαίου οικισμού έχει αποκαλυφθεί ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα δείγματα πρώιμης οικιστικής στην Κρήτη. Πρόκειται για τη λεγόμενη «Οικία Α», ένα συγκρότημα οκτώ δωματίων, που κατασκευάστηκε στο τέλος του 7ου αιώνα π.Χ. και συνέχισε να χρησιμοποιείται και στα κλασικά χρόνια (5ος αι. π.Χ.). Τόσο το μεγάλο μέγεθος του συγκροτήματος, όσο και το πλούσιο περιεχόμενό του, συνηγορούν υπέρ του δημόσιου χαρακτήρα του, σαν αυτόν που αναγνωρίζουμε στα ανδρεία ή τα πρυτανεία. Από την αρχαία πόλη έχουν σωθεί οικοδομικά θεμέλια, ορατά σε αρκετές θέσεις του οροπεδίου. Από τις πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι το «Γυμνάσιο» , όπου οικοδομικά θεμέλια και τοίχοι συνδέονται με μεγάλο, κατακόρυφο λάξευμα του βράχου, καθώς επίσης «του Βασίλη ο σπήλιος», όπου αντίστοιχα λαξεύματα και ισχυροί τοίχοι συνδέονται με μια σπηλαιώδη κοιλότητα.
ΑΚΡΟΠΟΛΗ : Η ακρόπολη, που αποτελεί κατασκευή των ελληνιστικών χρόνων, έχει χωροθετηθεί στο ψηλότερο σημείο του οροπεδίου. Προς νότο ορίζεται από τον απότομο γκρεμό, εξ ου και στην πλευρά αυτή δεν υπάρχει οχύρωση. Οι άλλες δυο πλευρές της, μήκους 12 μ. η καθεμία, σχηματίζουν ορθή γωνία και είναι κτισμένες από ψευδοϊσοδομικό τείχος. Σε χαμηλότερο επίπεδο, η ακρόπολη περιβάλλεται από οχυρωματικό περίβολο που πρέπει να είχε κατασκευαστεί σε πρωιμότερους χρόνους .
ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΉ ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Η βασιλική βρίσκεται στο ΒΑ τμήμα του οροπεδίου της Ονιθές. Είναι κτισμένη σε πλαγιά λόφου και έχει διαστάσεις (χωρίς τα προσκτίσματα) 31x15 μέτρα. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα, τον πιο γνωστό τύπο εκκλησιαστικών κτιρίων κατά την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Ο κυρίως ναός, που έχει στην κάτοψη σχήμα ορθογωνίου, φέρει στα δυτικά του νάρθηκα, ενώ στα ανατολικά του προεξέχει η ημικυκλική αψίδα του ιερού. Στη βόρεια πλευρά του ναού υπάρχουν δύο δωμάτια, το μεγαλύτερο από τα οποία ήταν, πιθανόν, το
Βαπτιστήριο. Δύο στυλοβάτες χωρίζουν τον κεντρικό ναό σε τρία κλίτη, από τα οποία το μεσαίο είναι και το πιο ευρύχωρο. Τόσο οι κιονοστοιχίες, όσο και ογλυπτός διάκοσμος της βασιλικής έχουν χαθεί. Τα δάπεδα του νάρθηκα, του κεντρικού κλίτους, του ιερού βήματος και του βόρειου παστοφορίου ήταν καλυμμένα από εντυπωσιακά ψηφιδωτά με γεωμετρικά και φυτικά σχέδια. Η βασιλική χρονολογείται στα τέλη του 5ου και τις αρχές του 6ου αιώνα.
ΧΑΝΙ: Σε απόσταση περίπου 100 μ. ανατολικά της Βασιλικής, συναντάμε ένα καμαροσκέπαστο λιθόκτιστο οικοδόμημα, το οποίο εσωτερικά αποτελείται από μια ενιαία αίθουσα. Το κτίριο ανήκει, πιθανόν, στον 16ο ή τον 17ο αιώνα. Αν και θα μπορούσε να αποτελεί την αγρέπαυλη ενός ντόπιου γαιοκτήμονα, το πιθανότερο είναι να είχε χρησιμεύσει ως χάνι. Την υπόθεση αυτή ενισχύουν η κομβική του θέση στο ΒΑ πέρασμα της Ονιθές και η εγγύτητά του σε πλούσια πηγή.
ΒΕΝΕΤΣΙΆΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ: Ένα μικρό ρυάκι, αμέσως κάτω από το χάνι, οριοθετεί προς ανατολάς την περιοχή της Ονιθές. Μέσα σ’ αυτή τη ρεματιά, 200 μ. ΒΑ από το χάνι, είναι κτισμένος ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής. Πρόκειται για μικρό, μονόχωρο, καμαροσκέπαστο ναό με αμφικλινή στέγη από κεραμίδια που χρονολογείται στις αρχές του 15ου αιώνα.
