Η κάθε εικόνα που είτε έχουμε στα σπίτια μας, είτε στους Ναούς μας, δεν είναι μία απλή απεικόνιση του κάθε εορταζόμενου γεγονότος, είτε του εκάστοτε αγίου, ούτε μόνο για να τις ασπαζόμαστε. Η εικόνα είναι και ένα βιβλίο που μας διδάσκει, ιδίως τους αγράμματους σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό <<βιβλίο των αγραμμάτων>>, διότι αποτυπώνονται πολύ παραστατικά η διδασκαλία της Εκκλησίας και οι βίοι των Αγίων μας, όπως και ένας μορφωμένος που διαβάζει στα βιβλία. Το παρόν χριστουγεννιάτικο άρθρο αποτελεί το τέταρτο μιας σειράς εορταστικών άρθρων* που αφορούν την αγιογραφία των εορτών και τους συμβολισμούς που απεικονίζουν. Η εικονογράφηση της Γεννήσεως του Κυρίου είναι γεμάτη από πρόσωπα, γεγονότα καθώς και προεικονίσεις άλλων γεγονότων που θα συνέβαιναν στην επίγεια ζωή του Χριστού.
Ανάλυση της εικόνας της Γέννησης του Ιησού Χριστού
Πνευματικό μεγαλείο, μυστικό βάθος και αισθητικό κάλλος στην Ορθόδοξη τέχνη συνεργούν στο να βοηθήσουν τον πιστό στο κοσμοϊστορικό γεγονός της ενανθρώπισης. Οι αισθήσεις του πιστού στην Εκκλησία μεταμορφώνονται έτσι ώστε να γίνουν μέσα επικοινωνίας με το άρρητο. Δεύτε ίδωμεν πιστοί γράφει ο ιερός ψαλμωδός βλέποντας την θεολογία της σαρκώσεως του Λόγου, και αισθάνεται την ευφροσύνη της Θείας συγκατάβασης και κενώσεώς Του. Η αγιογράφηση της Γεννήσεως του Χριστού διαμορφώθηκε με σκοπό να συνοψίζει τη θεολογία του γεγονότος με άρτια αισθητική μορφή. Η απεικόνιση είναι οργανωμένη αντιρρεαλιστικά και συμβολικά συνδυάζοντας στοιχεία από την ιστορική πραγματικότητα, πνευματικά και διαχρονικά. Ο χρυσός κάμπος της εικόνας που είναι ο πνευματικός χώρος του ουρανού, συνυπάρχει με το βουνό, το σπήλαιο, τη φάτνη και τα ζώα, το γήινο και το ουράνιο, το ανθρώπινο και το Θείο γίνονται ένα. Όλες οι μορφές στην εικόνα έχουν ειδικό νόημα και συμβολισμό. Η Γέννηση τοποθετείται μέσα στο σπήλαιο, ένα στοιχείο που δεν προέρχεται από τα Ευαγγέλια, αλλά την παράδοση που προέρχεται από το απόκρυφο ευαγγέλιο το λεγόμενο Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου κάτι που καθιερώθηκε και από την υμνογραφία με το Ρωμανό το Μελωδό <<καὶ ἡ γῆ τὸ Σπήλαιον, τῷ ἀπροσίτῳ προσάγει>> (Κοντάκιο Χριστουγέννων), και από άλλους υμνωδούς των Χριστουγέννων: <<Τὶ σοι προσενέγκωμεν Χριστέ, ὅτι ὤφθης ἐπὶ γῆς ὡς ἄνθρωπος…ἡ γῆ τὸ σπήλαιον (Ιδιόμελο Εσπερινού), <<τῷ σήμερον ἐν Σπηλαίῳ τεχθέντι>> (κάθισμα Όρθρου).
Το σπήλαιο
Το μαύρο τριγωνικό σπήλαιο συνδέεται με τον Άδη που θα φωτίσει ο Χριστός με την Ανάστασή Του. Συμβολίζει παράλληλα και το σκοτάδι του προχριστιανικού ειδωλολατρικού κόσμου στο οποίο θα λάμψει το χαρούμενο, λυτρωτικό φως << ὁ λαὸς ὁ καθήμενος ἐν σκότει εἶδε φῶς μέγα καὶ τοῖς καθημένοις ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ θανάτου φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς.>> (Ματθ. 4,16) δηλαδή ο λαός που κάθεται στο σκοτάδι της θρησκευτικής άγνοιας και πλάνης, είδε πνευματικό φως μέγα, τον Χριστό, και σ’ αυτούς που κάθονται δούλοι ψυχικώς στην χώραν, που την σκεπάζει καταθλιπτικό το πυκνότατο σκοτάδι της αμαρτίας και του θανάτου, ανέτειλε και έλαμψε φως από τον ουρανό.
Η φάτνη
Βρίσκεται στο κέντρο της εικόνας μέσα στο μαύρο τριγωνικό σπήλαιο, μέσα στο οποίο λάμπει το Θείο Βρέφος, που εικονίζεται σπαργανωμένο. Η εικονογραφία ακολουθεί πιστά την ευαγγελική διήγηση << καὶ ἐσπαργάνωσεν αὐτὸν καὶ ἀνέκλινεν αὐτὸν ἐν τῇ φάτνῃ>> (Λουκ.2,7). Τα φασκιωμένο Θείο Βρέφος παραπέμπει οπτικά σε μορφές νεκρών, όπως στην εικόνα της ανάστασης του Λαζάρου, κάνοντάς μας νύξη για το σάβανο και την ταφή του Κυρίου.
Η Παναγία
Η θέση της Παναγίας είναι η πιο σημαντική στην εικόνα δείχνοντας με τον τρόπο αυτό τη μεγάλη συμβολή της στο έργο της σωτηρίας. Εικονίζεται πιο μεγάλη από τα άλλα πρόσωπα και σε άμεση σχέση με τον Υιό και Θεό της, αλλά διατηρείται και κάποια απόσταση απ’ αυτόν, μια απόσταση που υπαγορεύεται από τη γνώση της Παναγίας για τη Θεότητα Του. Σύμφωνα με την παράδοση η Παναγία γέννησε το Χριστό χωρίς τις ωδίνες (πόνους) του τοκετού. Οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας όπως ο Μέγας Φώτιος αποφαίνονται με σαφήνεια ότι η Θεοτόκος έτεκεν ανωδίνως. Εικονίζεται στις περισσότερες εικόνες ξαπλωμένη, κουρασμένη από τη Γέννα, σε ορισμένες εικόνες απεικονίζεται και σε στάση προσευχής γονατιστή μπροστά στο Θείο Βρέφος ή καθιστή με μητρική τρυφερότητα και κάποια προορατική αίσθηση της ρομφαίας που της είπε αργότερα ο Προφήτης Συμεών στο Ναό του Σολομώντα κατά την Υπαπαντή του Χριστού, 40 μέρες μετά τη Γέννησή του, που θα διαπεράσει την καρδιά της κατά τη Σταύρωσή Του.
Οι Άγγελοι
Στο πάνω μέρος της εικόνας ολόσωμοι, ευγενικοί και μεγαλόπρεποι, ντυμένοι με τα αρχαία ενδύματά τους ιμάτιο και χιτώνα, σε στάσεις και κινήσεις που δείχνουν σεβασμό στο Βρέφος, αναγγέλλοντας στους βοσκούς το μεγάλο γεγονός <<ὅτι ἐτέχθη ὑμῖν σήμερον σωτήρ, ὅς ἐστι Χριστὸς Κύριος, ἐν πόλει Δαυΐδ.>> (Λουκ. 2,11). Προσφέρουν τη δοξολογία, που σε κάποιες εικόνες υπάρχει και κυκλικό σχήμα με την επιγραφή από το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο <<δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία.>> (Λουκ. 2,14). Από τον ουρανό εξέρχεται μια ακτίνα που καταλήγει στο σπήλαιο πάνω από το Θείο Βρέφος. Η ακτίνα αυτή σημαίνει τη μία ουσία του Θεού αλλά χωρίζεται σε τρεις λάμψεις, προσδιορίζοντας τη συμμετοχή των τριών προσώπων στη θεία οικονομία της σωτηρίας.
Οι ποιμένες
Ανοιχτόκαρδοι, καλοκάγαθοι, ειρηνικοί άνθρωποι που δέχονται με κατάπληξη και χαρά το μήνυμα του ερχομού του Μεσσία, η μορφή τους στην εικόνα αντιπροσωπεύει την αγαθή μερίδα των Ισραηλιτών που άκουσαν το άγγελμα της σωτηρίας και το ενστερνίστηκαν αμέσως.
Οι Τρεις Μάγοι
Στην αριστερή μεριά της εικόνας εικονίζονται οι τρεις Μάγοι άλλοτε πεζοί και άλλοτε πάνω σε καμήλες ή και άλογα κρατώντας τα δώρα τους, ερχόμενοι από την Ανατολή για να προσκυνήσουν το νεογέννητο <<βασιλιά των Ιουδαίων>>. Η παρουσία τους στην εικόνα είναι σημαντική, ήταν οι σοφοί και επιστήμονες, αλλά η γνώση τους δεν στάθηκε εμπόδιο στην προσκύνηση του σαρκωθέντος Λόγου. Φορούν λαμπρές και ανατολίτικες στολές, είναι οι αναζητητές που πασχίζουν να βρουν την Αλήθεια έξω από το Ισραήλ. Αντιπροσωπεύουν τους αναζητητές της αλήθειας όλων των αιώνων που μέσα στους ατραπούς της σκέψης τους, ακολουθούν τον αστέρα της εσωτερικής τους παρόρμησης και φτάνουν κάποτε με ταπείνωση στην απλότητα της φάτνης, για να καταθέσουν τα δώρα του δικούς τους πνευματικού μόχθου και χαίρονται μαζί με τους βοσκούς. Εικονίζονται να έχουν διαφορετική ηλικία μεταξύ τους υποδηλώνοντας ότι ο Ιησούς Χριστός φωτίζει όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από ηλικία.
Το γαϊδουράκι και το βόδι
Μέσα στο σπήλαιο εκτός από την Παναγία και το Θείο Βρέφος δεν εικονίζεται κανένα άλλο πρόσωπο, παρά μόνο δύο ζώα το βόδι και το γαϊδουράκι. Συμβολίζουν τους Ιουδαίους και τους Εθνικούς, που δεν είχαν γνωρίσει ακόμα το Λόγο του Θεού.
Ο Ιωσήφ
Στο κάτω μέρος της εικόνας βρίσκεται ο Ιωσήφ, σκεπτικός για όλα όσα συμβαίνουν. Δίπλα του με τη μορφή γέροντα και μαύρη προβιά ο διάβολος, προσπαθεί να σπείρει αμφιβολίες στην ψυχή του δίκαιου προστάτη της Παναγίας. Το ραβδί που κρατάει μπήγοντάς το στη γη υπαινίσσεται ότι όσο είναι δυνατόν το ξερό ραβδί να βλαστήσει, άλλο τόσο η Παναγία είναι δυνατόν να είναι Παρθένος, αλλά το ραβδί πετάει φύλλα. Η σωστή θέση του Ιωσήφ στην εικόνα της Γέννησης είναι στην άκρη κι όχι μαζί με την Παναγία και το Χριστό, γιατί δεν είναι πατέρας, αλλά μόνο προστάτης της οικογένειας.
Το λουτρό του Χριστού
Στο κάτω δεξί μέρος της εικόνας ζωγραφίζεται το πρώτο λουτρό του Χριστού, που δεν μαρτυρείται πουθενά στα Ευαγγέλια και πόσο μάλλον στην ερημιά του σπηλαίου. Δηλώνεται από τους αγιογράφους με αυτή τη σκηνή και η ανθρώπινη φύση του Κυρίου. Η σκηνή αυτή προέρχεται από τα απόκρυφα Ευαγγέλια, συγκεκριμένα στο Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου περιγράφονται διάφορες φροντίδες για τον τοκετός της Θεοτόκου καθώς και η μαία και η βοηθός της που συνδράμανε την Παναγία και έλουσαν το νεογέννητο. Η αγιογραφία από τους πρώτους αιώνες δεν απέρριψε το θέμα, με εξαίρεση το 18ο αιώνα στο Άγιο Όρος που η σκηνή αυτή θεωρήθηκε μειωτική της θεότητας και κατά συνέπεια απόβλητη. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης το λέει ξεκάθαρα ότι το να ιστορούνται γυναίκες να πλύνουν το Χριστό σε λεκάνη, όπως βλέπουμε σε πολλές εικόνες της Γέννησης του Χριστού είναι τελείως άτοπο. Ο Άγιος εξηγεί αυτή τη θέση του λέγοντας ότι η Παναγία δεν γέννησε με πόνους και ωδίνες, όπως οι άλλες γυναίκες για να χρειάζεται η σκηνή του λουτρού. Το Θείο Βρέφος ήταν καθαρό από την ακαθαρσία. Όμως η σκηνή επικράτησε και στην ορθόδοξη αισθητική του πληρώματος δεν προξενεί κανένα σκανδαλισμό. Διακρίνει μια έκφανση της σάρκωσης και της ενανθρώπισης. Μελετητές και θεολόγοι βλέπουν και βλέπουν και την προεικόνιση της Βάπτισης.
Επίλογος
Στην Ορθόδοξη βυζαντινή τέχνη το γεγονός της Γεννήσεως του Κυρίου συνδυάζεται η έκφραση του μέτρου μεταξύ του θείου και του ανθρώπινου, χωρίς να αποκλίνετε από το βάθος της θεολογίας και διδασκαλίας της Εκκλησίας. Απεικονίζεται το κυρίως γεγονός μαζί με άλλα γεγονότα που συνέβησαν σε μεταγενέστερο χρόνο. Η φάτνη, ο ερχομός των Τριών Μάγων και η προσκύνησή τους, καταδεικνύουν την απελευθέρωση από το χρόνο. Η Γέννηση είναι μυστήριο έξω από το χρόνο αλλά ταυτόχρονα και ιστορικό. Διότι ο Χριστός που γεννήθηκε σε μία συγκεκριμένη ιστορική εποχή δεν έπαψε να είναι <<ο προ αιώνων Υπάρχων>> ο Άχρονος Υιός.
Γιώργος Λινοξυλάκης
Πηγές: Χριστούγεννα, εκδ. Ακρίτας
Ιωάννη Χατζηφώτη, Ορθοδοξία και λαϊκές δοξασίες εκδ. Ελληνικά Γράμματα 1996
