Η προσπάθεια του Δήμου Ρεθύμνης να ανακτήσει το πενταγωνικό οχύρωμα απέναντι από την κεντρική πύλη της Φορτέτζας και να το μετατρέψει, με τη βοήθεια ευρωπαϊκού προγράμματος, σε συνεδριακό κέντρο αξίζει την ενεργητική συμπαράσταση όλων μας. Όχι μόνο γιατί ένα μνημείο της πόλης έχει μετατραπεί σε αποθήκη, από τον φορέα ακριβώς εκείνο που έχει υποχρέωση να το προστατεύει και να το αναδεικνύει, το Υπουργείο Πολιτισμού, ούτε και γιατί το Ρέθυμνο έχει ανάγκη από έναν μεγάλο χώρο εκδηλώσεων (πνευματικών, θεατρικών, μουσικών, συνεδριακών κ.ά.), αλλά επιπρόσθετα επειδή σημαντικά αρχαιολογικά τεκμήρια της ιστορίας του τόπου διατελούν σε άμεσο κίνδυνο, αποθηκευμένα εκεί μέσα. Το κτήριο έχει κριθεί ετοιμόρροπο, γι’ αυτό άλλωστε και το Μουσείο είχε κλείσει και τα εκθέματά του μεταφέρθηκαν στην γνωστή μας (και πανέμορφη) προσωρινή Έκθεση στον Άγιο Φραγκίσκο. Στην συζήτηση και προσπάθεια αυτή του Γιώργη Μαρινάκη συνέβαλε με τις γνώσεις επί του θέματος και ο πρώην δήμαρχος Δημήτρης Αρχοντάκης, με δύο δημοσιεύματά του στον τοπικό Τύπο.
Ειρήσθω εν παρόδω, οι γνώσεις του αυτές για την περίοδο του ενός τετάρτου του αιώνα που διετέλεσε πρώτος πολίτης του Ρεθύμνου, θα πρέπει να κατατεθούν σε ένα βιβλίο, το οποίο θα αποδειχθεί πολύτιμο για τους ερευνητές που θα ασχοληθούν με την ιστορία της πόλης.
Από την πλευρά μου θα προσπαθήσω σήμερα να βοηθήσω την προσπάθεια ανάκτησης του μνημείου ανιχνεύοντας την ιστορία του, με μια φωτογραφική κατά βάση έρευνα, στοχεύοντας υπόρρητα και στην ανάγνωσή της και από του κυνηγούς του αυριανού Κυνηγιού, οι οποίοι θα μπορούσαν αν ήθελαν να βοηθήσουν την καμπάνια σωτηρίας του μνημείου με τη δύναμη που τους δίνει ο αριθμός και η δύναμή τους.
Ο Δήμος από την πλευρά του είναι καιρός να πατήσει πόδι, απειλώντας με την μη παραχώρηση του οικοπέδου του ΚΤΕΛ για την ανέγερση στο μέλλον εκεί Μουσείου. Σε τελική ανάλυση η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν μπορεί να τα θέλει όλα δικά της: τον Άγιο Φραγκίσκο, το πενταγωνικό οχύρωμα, πολλά από τα κτήρια της Φορτέτζας, το τζαμί Βαλιδέ Σουλτάνας, το τζαμί Καρά Μουσά Πασά και να ζητά και νέα επέκταση στο μεγάλο οικόπεδο του ΚΤΕΛ. Άλλωστε ακόμα κι ένα παιδί γνωρίζει ότι για να ζητήσεις κάτι, θα πρέπει και να προσφέρεις κάτι... Με την ευκαιρία λοιπόν που μου δίνει η φιλόξενη εφημερίδα «Ρέθεμνος», θα παραθέσω επ’ αυτού μια φωτογραφία που δείχνει το τι γίνεται δίπλα μας, στα Χανιά, όπου επίσης δραστηριοποιούμαι, σε μια φωτογραφία δύο χρόνων, του Δεκεμβρίου του έτους 2015. Οι γείτονές μας ξέρουν να επικεντρώνουν τις προσπάθειές τους και να αποκτούν διαμάντια, όπως αυτό της φωτογραφίας του Αρχαιολογικού τους Μουσείου, αλλά και άλλα, όπως του Νοσοκομείου, των Διευθύνσεων Εκπαίδευσης κ.λπ.
Ας ξαναγυρίσουμε όμως στα δικά μας κι ας αναζητήσουμε τον λόγο και τον χρόνο ανέγερσης του σημαντικού αυτού κτηρίου, που έχει πενταγωνική κάτοψη (παρότι από ορισμένες οπτικές γωνίες δείχνει να είναι ορθογωνική) και έκταση σχεδόν 1,5 στρέμματος (46,50×30,50 μέτρα). Μέχρι και την αποχώρησή τους το 1646, οι βενετικές αρχές κατοχής του Ρεθύμνου δεν είχαν οικοδομήσει τέτοιο κτήριο. Αντίθετα, είχαν κατεδαφίσει οτιδήποτε υπήρχε σε απόσταση μικρότερη των 150 περίπου μέτρων από το τείχος της Φορτέτζας, προκειμένου ο αντίπαλος να μη βρίσκει μέρος να καλυφθεί στην επικείμενη πολιορκία. Μέχρι το 1581 η απόσταση αυτή της ακάλυπτης περιοχής (σπιανάδας, spianate ή tagliate) ήταν 87 μέτρα αλλά λίγο πριν την πολιορκία η περιοχή αυτή διευρύνθηκε, χωρίς να υπάρξει λύπηση ούτε για την εκκλησία της Παναγίας Παλαιοκαστρινής, που εικονίζεται στο παρατιθέμενο ενετικό σχεδίασμα πριν από την κατεδάφισή της. Η εκκλησία βρισκόταν περίπου στη θέση του οικοδομήματος, του οποίου την αρχή αναζητούμε.
Τέτοια κτήρια, με τα ονόματα rivellini ή ravellini γνωρίζουμε ότι οικοδομούνταν προκειμένου να υποστηριχθούν αδύνατα τμήματα οχυρώσεων ή και οι πύλες τους. Τέτοια ήταν και η ιστορία της «Ντάμπιας» του Ρεθύμνου, που είναι περισσότερο άγνωστη, η οποία οικοδομήθηκε επί οθωμανικής κατοχής στην περιοχή της πλατείας Άγνωστου Στρατιώτη-ξενοδοχείου Κύμα, προκειμένου να υποστηρίξει την αδύναμη «Άμμος Πόρτα» (Κουμ Καπί) αλλά και την ανοχύρωτη λωρίδα της άμμου μεταξύ του προμαχώνα της Αγίας Βαρβάρας και της θάλασσας. Το πενταγωνικό οχυρό της Φορτέτζας οικοδομήθηκε για τον ίδιο λόγο, προκειμένου δηλαδή να υποστηρίξει αμυντικά την αδύναμη σε κανονιές από στεριά και θάλασσα κεντρική πύλη του φρουρίου.
Ας αναζητήσουμε τώρα τον χρόνο οικοδόμησής της. Η Ιωάννα Στεριώτου τον τοποθετεί γενικά προ του έτους 1850, οπότε εμφανίζεται για πρώτη φορά στον -πολύτιμο για το Ρέθυμνο- χάρτη του G. Wilkinson. Το πότε ακριβώς θα το δούμε σήμερα. Οπωσδήποτε η ανέγερση δεν είχε γίνει μέχρι το έτος 1700, που ο Γάλλος βοτανολόγος Pitton de Tournefort επισκέφθηκε και απεικόνισε την πόλη.
Για την οικονομία του χώρου δεν θα σταθούμε σε άλλες απεικονίσεις και θα πάμε κατευθείαν στο 1834, οπότε ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashley αποτυπώνει το κτήριό μας, θολά μεν αλλά εμφανώς. Η απεικόνιση αυτή μάς είναι πολύτιμη και για άλλους λόγους, μεταξύ των οποίων και για την απεικόνιση του φάρου που υπήρχε στο βενετσιάνικο λιμάνι, πριν από τον γνωστό μας, που οικοδόμησε ο Μουσταφά Πασάς ο Γκιριτλής το 1838, επί αιγυπτιακής κατοχής. Άρα το πενταγωνικό οχύρωμα οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1700 και 1834 και μένει να εντοπίσουμε στο μέλλον την ακριβέστερη χρονολογία.
Ας δούμε όμως τη μεταγενέστερη ιστορία του μνημείου. Το 1850 το βρίσκουμε στον χάρτη του Wilkinson, με πρόσβαση σ’ αυτό και στο φρούριο από οδούς που ταυτίζονται με τις σημερινές Κατεχάκη και Χειμάρας. Ο χάρτης αυτός μάς δίνει επίσης τη δυνατότητα να δούμε το τείχος που προστάτευε την πόλη από τα βόρεια, από την αιχμή περίπου του προμαχώνα του Αγίου Νικολάου μέχρι και το τείχος του λιμανιού. Ένα τμήμα αυτού του συνδετικού τείχους απομένει πάνω από τον χώρο στάθμευσης του λιμανιού, σοβαντισμένο από την άγνοια του εργολάβου αλλά προφανώς και των μηχανικών που είχαν την ευθύνη της εποπτείας του.
Στην πρώτη γνωστή μέχρι σήμερα φωτογραφία του Ρεθύμνου, πιθανόν του έτους 1870, το κτήριο απεικονίζεται, χαμηλότερο οπωσδήποτε από το τείχος της Φορτέτζας και λιγότερο υποβλητικό απ’ ότι έχουμε συνηθίσει να το βλέπουμε από άλλη απόσταση και οπτική γωνία. Με μια άλλη αφορμή πιστεύω να έχουμε την ευκαιρία να σχολιάσουμε τις σπουδαίες πληροφορίες που προσθέτει στην ιστορία του Ρεθύμνου η πολύτιμη αυτή φωτογραφία.
Η επόμενη φωτογραφία μάς παραπέμπει στην περίοδο της Κρητικής Πολιτείας και στην κατάσταση τότε του κτηρίου. Μας δείχνει πώς ακριβώς ήταν, πριν αρχίσουν οι επιχρίσεις του 20ού αιώνα αλλά και η διαμόρφωσή του σε φυλακές, οπότε εξαφανίστηκαν πολλά από τα στοιχεία του εσωτερικού του.
Τη νότια και τη δυτική πλευρά του κτηρίου βλέπουμε στην επόμενη φωτογραφία, της περιόδου της Κρητικής Πολιτείας κι αυτή. Φαίνονται τρεις κυκλικές σκοπιές στις τρεις διακρινόμενες γωνίες του κτηρίου, όμοιες καθ’ όλα με εκείνες της Φορτέτζας. Η νοτιοδυτική σκοπιά για κάποιο λόγο έχει περικλεισθεί με την αναβίβαση του παραπέτου του οχυρώματος.
Ελάχιστα χρόνια αργότερα, το 1909, η επίστεψη του οχυρώματος είχε εντελώς αλλάξει όψη. Στην πραγματικότητα δυσκολευόμαστε να το εντοπίσουμε στην εξαιρετική φωτογραφία, που πάρθηκε από το πλοίο της γραμμής και μας δίνει και άλλες πολύτιμες πληροφορίες για την πόλη μας, όπως για παράδειγμα για το θαλάσσιο τείχος, στο οποίο αναφερθήκαμε ήδη. Στην οροφή του πενταγωνικού οχυρού διακρίνουμε τώρα να προεξέχουν πέντε τουλάχιστον ανεξάρτητα οικοδομήματα.
Τα οικοδομήματα αυτά διακρίνονται και σ’ αυτή, την πιο κοντινή φωτογραφία, που μας παρουσιάζει με τη σειρά της ένα «άλλο» Ρέθυμνο. Βλέπουμε τμήμα του θαλάσσιου τείχους, με τον «Πύργο του Νερού» (Σου Κουλέ) και τον δεύτερο κατά σειρά Δημοτικό Κήπο της πόλης. Η αρμπόνα της θάλασσας δεν είχε αφήσει να επιβιώσει ούτε καν ο φοίνικας που συμβολικά είχε φυτέψει εκεί ο Πρίγκιπας Γεώργιος το 1899.
Τα πέντε οικοδομήματα που εντοπίσαμε στις προηγούμενες φωτογραφίες επάνω στο πενταγωνικό οχύρωμα, τα βλέπουμε τώρα όπως φαίνονταν από την πλευρά της Φορτέτζας. Κι όπως έδειξε ο Χάρης Παπαδάκης στο βιβλίο του «Οίκοι ανοχής στην πολιτεία της ανοχής» το 2013, πρόκειται για δημοτικούς οικίσκους που είχαν οικοδομηθεί το 1909 για να στεγάσουν τις πόρνες του Ρεθύμνου, μέχρι το 1929 που θα δούμε ότι κατεδαφίστηκαν και οι δύστυχες αυτές μετακινήθηκαν και πάλι αναγκαστικά στον οικισμό στο εσωτερικό της Φορτέτζας.
Και φτάνουμε στο έτος 1929, από το οποίο διαθέτουμε δύο εξαιρετικές φωτογραφίες του κτηρίου. Η μία έχει παρθεί από τον αμερικανορεθύμνιο απόδημο φωτογράφο Ε. Σημαντήρα που είχε εγκατασταθεί στο Πίτσμπουργκ των Ηνωμένων Πολιτειών (μέρος της κοσμεί τον τίτλο αυτής της στήλης). Η άλλη, πιο χρήσιμη για την περίσταση, απεικονίζει τους δημοδιδασκάλους και καθηγητές του νομού Ρεθύμνης σε αναμνηστική φωτογραφία μετά από το ετήσιο συνέδριό τους του έτους εκείνου. Έχει παρθεί στη βορεινή αυλή του κινηματοθεάτρου «Ιδαίον Άντρον» και, άθελά της, απεικονίζει και τις εργασίες που πραγματοποιούνταν ακριβώς την εποχή εκείνη για τη μετατροπή του πενταγωνικού οχυρού σε κτήριο φυλακών. Κατά τις εργασίες αυτές έγιναν πολλές επεμβάσεις στο εσωτερικό του και το τείχος υψώθηκε κατά μισό σχεδόν όροφο.
Την τελική μορφή του κτηρίου, όταν πια στέγαζε κρατουμένους, βλέπουμε στην παρατιθέμενη προπολεμική φωτογραφία, που έχει παρθεί από τον μιναρέ του τζαμιού της Βαλιδέ Σουλτάνας. Παρατηρούμε επίσης ότι ο άλλος μιναρές του τζαμιού του Γαζή Χουσεΐν Πασά, με τους δύο σεριφιέδες, διατηρούσε ακόμη την ημισέληνο στην κορυφή του. Στην φωτογραφία μάς προβληματίζει ιδιαίτερα το πολύ υψηλό κτήριο στον οικισμό του εσωτερικού της Φορτέτζας.
Σ’ αυτή την όχι καθαρή φωτογραφία της Γερμανοκατοχής διακρίνεται όχι μόνο το λιμάνι αλλά και το κτήριο των φυλακών. Δεκάδες πατριωτών φυλακίστηκαν την περίοδο εκείνη σ’ αυτό και πολλοί ήταν εκείνοι που βασανίστηκαν και στη συνέχεια είτε εκτελέστηκαν ακριβώς απέναντι στη Φορτέτζα είτε προωθήθηκαν προς την Αγιά και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Κεντρικής Ευρώπης.
Η μεταπολεμική περίοδος, ακόμα και η υποπερίοδος του Εμφυλίου Πολέμου, δεν υπήρξε ευτυχώς αιματηρή, οπωσδήποτε όμως υπήρξε σκληρή για όλους τους φυλακισμένους, πολιτικούς και ποινικούς. Το Ρέθυμνο στέγασε ποινικούς κρατουμένους και τους συμπαραστεκόταν όσο μπορούσε, λειτουργώντας στις φυλακές σχολείο αναλφάβητων, κάνοντας στις γιορτές εράνους και αγοράζοντας τις κατασκευές τους, συνήθως ξυλόγλυπτες και καλάθια. Στη φωτογραφία μας, που προέρχεται από ταχυδρομική κάρτα, διακρίνουμε δύο φύλακες κοντά στη βορειοδυτική σκοπιά.
Και φτάνουμε αισίως στην περίοδο της Επταετίας, όταν το κτήριο παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού, με τον τρόπο που αναφέρει στα άρθρα του ο Δημήτρης Αρχοντάκης. Η φωτογραφία αυτή έχει τραβηχτεί ακριβώς τη στιγμή που ο Μιχάλης Καραγιάννης ξεκινούσε την κατεδάφιση της Αγίας Αικατερίνης, πράγμα που είχε αρνηθεί να πράξει ο γείτονάς μου, ανάδοχος του έργου, Αντώνης Βιστάκης. Έχει ήδη κατεδαφιστεί η βόρεια πλευρά των κελιών και έχει διανοιχτεί η βορειοδυτική είσοδος του ισογείου.
Η ταχύτητα των ενεργειών και των εργασιών εκείνων δεν βοήθησαν στη διατήρηση των ενετικών θολωτών χώρων του ισογείου, τους οποίους αδρομερώς περιγράφει η Ιωάννα Στεριώτου στη διδακτορική της διατριβή. Το Υπουργείο που έχει ως σκοπό του τη διαφύλαξη και ανάδειξη των μνημείων, γι’ ακόμα μια φορά είχε συντελέσει στην άρση της μνημειακότητάς τους! Με την ευκαιρία να θυμηθούμε ότι το κτήριο παρέμεινε σε κατάσταση κελύφους για μια περίπου εικοσαετία. Η φωτογραφίες που είχα τραβήξει το 1979 δείχνουν την κατάστασή του την εποχή εκείνη.
Τελικά ο ναός βρήκε τη θέση του στο εσωτερικό της Φορτέτζας, στη θέση μιας βενετσιάνικης δεξαμενής νερού, με την προσφορά του μακαρίτη Γιώργη Διακουμάκη, ο οποίος ήταν τότε ο μοναδικός ίσως τεχνίτης που συνέχιζε την παράδοση της χρήσης του μαργαϊκού ασβεστόλιθου (αλφόπετρας) στις κατασκευές του.
Αυτή με λίγα λόγια και πολλές φωτογραφίες είναι η ιστορία του πενταγωνικού οχυρού, πίσω από το οποίο έχει οχυρωθεί το Υπουργείο Πολιτισμού, αρνούμενο να το παραχωρήσει στον Δήμο Ρεθύμνης για να άρει την ετοιμορροπία του αναστηλώνοντάς το. Αγαπητοί αναγνώστες, ας κάνουμε ότι μπορεί ο καθένας από την πλευρά του για να μην το δούμε κι αυτό, την κατάρρευση δηλαδή του μνημείου, όπως το έχουμε ξαναδεί στην Καλόειδαινα και στο μέγαρο Clodio του Πίκρη. Κι εσείς φίλοι κυνηγοί, που σήμερα και αύριο θα κυνηγάτε θησαυρούς, κυνηγήστε επίσης το να σταθεί όρθιο και να αξιοποιηθεί ένα πραγματικό διαμάντι που πρόσφερε στην πόλη μας ένας –κατά τα άλλα– κατακτητής...
