Η ελληνική γλώσσα μιλιέται στην Κρήτη μετά την κάθοδο των Αχαιών (1450 πΧ). Ποια γλώσσα μιλούσαν κατά την μινωική εποχή δεν έχει γίνει ακόμα γνωστό αφού δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί τα σωζόμενα γραπτά μνημεία.
Ο Όμηρος μας πληροφορεί πως στην Κρήτη κατοικούσαν Ετεοκρήτες, Πελασγοί, Κύδωνες, Αχαιοί, Δωριείς. Ετεοκρήτες ονομαζόταν οι γηγενείς κάτοικοι Μινωίτες οι οποίοι μετά την κάθοδο των Δωριέων περιορίστηκαν στο ανατολικό άκρο της Κρήτης. Στην Πραισό έχουν βρεθεί επιγραφές γραμμένες με ελληνικούς χαρακτήρες σε μια γλώσσα που οι ειδικοί ονομάζουν ετεοκρητική, πιθανόν ένα προελληνικό κρητικό ιδίωμα. Ο Όμηρος χαρακτηρίζει τη γλώσσα που μιλιέται στο νησί «μεμιγμένη». Επικράτησε τελικά η δωρική διάλεκτος. Σ’ αυτήν είναι γραμμένη η επιγραφή της Γόρτυνας (5ος αι. Πχ.). Η διάλεκτος αυτή μιλιόταν στην Κρήτη μέχρι την επικράτηση της αλεξανδρινής ή ελληνιστικής κοινής.
Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας έχουμε γραπτά κείμενα από τις αρχές του 14ου αιώνα. Τα κυριότερα λογοτεχνικά κείμενα σε κρητική διάλεκτο είναι της «κρητικής σχολής» των δύο τελευταίων αιώνων της Ενετοκρατίας. Στην ιστορία της νεοελληνικής διαλεκτολογίας η Κρήτη κατέχει ιδιαίτερη θέση η οποία οφείλεται όχι τόσο στη φύση της διαλέκτου της και των γλωσσικών χαρακτηριστικών αλλά κυρίως στη σχέση της με τη λογοτεχνία.
Το 16ο-17ο αιώνα περίοδος γνωστή ως Κρητική Αναγέννηση η γλώσσα της κρητικής λογοτεχνίας έπαιξε το ρόλο μιας κοινής κρητικής γλώσσας σχετικά με τα κρητικά ιδιώματα.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της διαλέκτου κυρίως από τα δημοτικά τραγούδια (μαντινάδες, ριζίτικα, ρίμες) και από κάποια δικαιοπρακτικά έγγραφα και προικοσύμφωνα. Η κρητική διάλεκτος είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες τοπικές μορφές της γλώσσας με πολλά αρχαϊκά στοιχεία στο λεξιλόγιο, στη μορφολογία και στη σύνταξη.
Ο συντηρητικός της χαρακτήρας συνέβαλλε ώστε να διατηρηθούν οι παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας γι’ αυτό η γνώση της κρητικής διαλέκτου βοηθά πολλές φορές στην επίλυση διαφόρων ετυμολογικών προβλημάτων της κοινής ελληνικής. Η κρητική διάλεκτος εκτός από το πλούτο του λεξιλογίου και τη πολυσημία των λέξεων, τον εκπληκτικό αριθμό συνωνύμων διατηρεί την αρχαιότερη μορφή μεγάλου πλήθους λέξεων και βρίσκεται πλησιέστερα στις παλαιότερες φάσεις της ελληνικής και συγκεκριμένα στη μεταγενέστερη φάση της ελληνιστικής και της βυζαντινής. Αποτελεί συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη σύγχρονη μορφή της γλώσσας και τις παλαιότερες μορφές της. Τέλος η γλώσσα, η θρησκεία, η κοινή καταγωγή και οι παραδόσεις είναι που συμβάλλουν στη δημιουργία και την διατήρηση του έθνους.
Πηγή: Ευαγγελία Πετρουγάκη
Επιμέλεια: Bιργινία Αλεβιζάκη
