«Είμαστε πάντα ο άλλος» αναφέρει ο καθηγητής
Συναντηθήκαμε στο χωριό του Νίκου Καζαντζάκη, τη Μυρτιά, στο περιθώριο Διεθνούς επιστημονικού Συνεδρίου. Προσιτός και ευδιάθετος απάντησε στις ερωτήσεις με έναν ποιητικό λόγο που ρέει ακατάπαυστα και προδίδει το πάθος του για την αρχαιολογία.
Ο Νίκος Σταμπολίδης γεννήθηκε στην Κρήτη και τα τελευταία 22 και πλέον χρόνια είναι ο Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, ενώ από το 1984 είναι και καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Έχει ανασκάψει στην Βεργίνα, την Άκανθο της Χαλκιδικής, τη Ρόδο και την Κρήτη. Από το 1985 πραγματοποιεί συστηματικές ανασκαφικές έρευνες στην Αρχαία Ελεύθερνα Κρήτης και από τον Μάιο του 2016 είναι ο Διευθυντής του Μουσείου στον εν λόγω αρχαιολογικό χώρο.
«Η Κρήτη είναι πολύ πλούσια, είναι φως, είναι μία ήπειρος» αναφέρει και από τα λόγια του αναδύεται ατόφια η αγάπη που έχει για το νησί μας, για το νησί του, και τους ανθρώπους που το κατοίκησαν κατά την πορεία του μέσα στους αιώνες.
Μιλήστε μας για τον Νίκο Σταμπολίδη.
Ζούσα πάντα μέσα στα κέντρα των πόλεων κι αυτό δεν έφυγε ποτέ από εμένα. Στη Θεσσαλονίκη, στην Αθήνα, στην Κωνσταντινούπολη, στη Ρώμη. H ανατροφή μου, ήταν στο Καστέλι των Χανίων, μέσα στην παλιά πόλη, στο παλιό λιμάνι όπου έχει βρεθεί το Μινωικό Ανάκτορο, και επομένως όλες αυτές οι μνήμες με τα αρχαϊκά, τα μινωικά, τα κλασικά, τα βενετσιάνικα σπίτια, τα ερείπια κτλ για μένα ήταν χώρος παιχνιδιού αλλά και οικείος τόπος, όπως είναι το σπίτι μας οικείο. Επομένως, όταν χρειάστηκε να αποφασίσω τι θα σπουδάσω στο Πανεπιστήμιο, διάλεξα αυτό που έλεγε η καρδιά μου: την αρχαιολογία που είναι κομμάτι της αγάπης μου για τους ανθρώπους. Δεν είναι μία επιστήμη ξεκομμένη από τον άνθρωπο, που βλέπει τα μνημεία σκέτα. Πίσω από όλα αυτά βρίσκεται ο άνθρωπος. Ούτε το Μουσείο της Ελεύθερνας, ούτε τα τζάμια του, ούτε τα φώτα του, ούτε οι προθήκες του, θα τολμούσα να πω ούτε οι αρχαιότητες δεν είναι από μόνα τους αυτό που με ενδιαφέρει. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι οι άνθρωποι που τα έφτιαξαν όλα αυτά. Η αρχαιολογία είναι μία επιστήμη του ανθρώπου που εξετάζει όλο το φάσμα της ζωής: πώς γεννιέται, πώς πεθαίνει, τα ήθη, τα έθιμα του, πώς τρώει, πώς κάνει έρωτα, πώς περιβάλλει και περιβάλλεται. Πώς συνθέτει το περιβάλλον του με όλα αυτά τα έργα που φτιάχνει και τα οποία, κομμάτια και αποσπάσματα, μένουν μέσα από την αχλή του χρόνου στη μνήμη. Διότι τίποτα δεν διαρκεί για πάντα. Ακόμα και οι πέτρες υφίστανται τη φθορά κι ας είναι το σκληρότερο υλικό.
«Οι κοινωνίες της Κρήτης δεν είναι κλειστές. Ήταν, είναι και πιστεύω θα είναι ένας κόσμος ολόκληρος»
Αν δεν ήσασταν αρχαιολόγος...
... αρχαιολόγος! Θα μπορούσα να έχω γίνει γιατρός. Εμείς οι αρχαιολόγοι σκάβουμε -ή καλύτερα χειρουργούμε- το σώμα της γης όπως ένας γιατρός, χειρουργός, ανατόμος, χειρουργεί το σώμα του ανθρώπου. Το ίδιο πράγμα κάνουμε με άλλο τρόπο και σε άλλο επίπεδο.
Έχετε σκεφτεί ποτέ να εγκαταλείψετε αυτό που κάνετε;
Θα ρωτήσω ανάποδα: Εγκαταλείπετε ποτέ κάτι που αγαπάτε; Όχι που είστε ερωτευμένη. Κάτι που αγαπάτε. Δε φεύγει. Είναι κομμάτι δικό σου, είσαι εσύ.
Πως γίνεται να διαβάζει ένας άνθρωπος, να μορφώνεται, να παίρνει πτυχία και οι "γωνίες" του χαρακτήρα του να οξύνονται αντί να "λειαίνουν";
Αυτό είναι ένα είδος προστιθέμενης αξίας. Εάν όλη αυτή η μόρφωση δεν είναι εγωιστική, δεν είναι απλά καριερίστικη αλλά είναι επί της ουσίας, σαφώς γίνεται καλύτερος άνθρωπος. Ο κάθε άνθρωπος έχει τον χαρακτήρα του. Η λέξη χαρακτήρ άλλωστε έρχεται από το ρήμα χαράσσω/χαράζω. Άρα όλες αυτές οι εμπειρίες από την κοιλιά της μάνας μου μέχρι σήμερα με χαράζουν. Εμένα με χαράζουν με αυτό τον τρόπο. Κάποιον άλλο τον χαράζουν με άλλο τρόπο. Αυτή είναι και η γοητεία του ανθρώπινου γένους.
Σε ποιο βαθμό επηρέασε η Κρήτη τη μετέπειτα πορεία σας;
Τα Χανιά είναι μία πάρα πολύ γοητευτική πόλη. Και οι άνθρωποι τους με πολύ ανοιχτό μυαλό. Μιλάω για την γενέθλια πόλη, γιατί εκεί είχα τα πρώτα μου βιώματα. Βέβαια την Κρήτη την ταξίδεψα απ' άκρον εις άκρον ήδη από 14 ετών. Δεν άφησα εκδρομή για εκδρομή. Είχα περάσει το φαράγγι της Σαμαριάς δυο τρεις φορές στην εφηβική μου ηλικία. Θέλω να πω ότι η Κρήτη είναι μια ήπειρος με τέτοια γεωφυσικά ανάγλυφα, με τέτοιο πλούτο... Η Κρήτη είναι φως! Αν τραβήξεις μια γραμμή από τα Βαλκάνια πάνω μέχρι κάτω την Αφρική κάτω και από την Ανατολή -τη Συρία, το Ιράκ - μέχρι τη Δύση, η Κρήτη θα πέσει εκεί που τέμνονται οι γραμμές. Είχα την τύχη όταν οι παππούδες μου εγκαταστάθηκαν στα Χανιά να ζήσω σε μία πόλη ανοιχτή, με ανοιχτά μυαλά. Είχα δασκάλους στο γυμνάσιο και στο λύκειο φωτεινούς. Οι κοινωνίες της Κρήτης δεν είναι κλειστές. Ήταν, είναι και πιστεύω θα είναι ένας κόσμος ολόκληρος. Δικός της κόσμος. Έχει ακόμη αξίες και ανθρωπιά. Επομένως πως να μη μ' επηρεάσει; Δε ξέρω αν γεννιόμουν αλλού αν θα ήμουν ο ίδιος. Διότι αυτό εξαρτάται πάντα από το περιβάλλον, από τους ανθρώπους. Βεβαίως έχω ακούσματα και μνήμες που μου τις πέρασαν οι παππούδες μου από την Κωνσταντινούπολη, από τη Σμύρνη...
Ποιο σημείο αποτελεί το καταφύγιο σας;
Μέχρι σήμερα αν με ρωτούσες που θέλεις να μείνεις, δε θα έλεγα κάπου συγκεκριμένα. Ξέρω ότι θα ήθελα να είναι στη Μεσόγειο. Αν δεν ήταν στην Ελλάδα να ήταν η Ρώμη ή η Κωνσταντινούπολη. Αλλά όχι πιο πέρα. Ποτέ στο βορρά.
«Το να μπορέσεις να διακρίνεις τις αλληλοεπιρροές είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί κανείς δεν είναι μόνος του στη ζωή. Είμαστε πάντα ο άλλος»
Ελεύθερνα: Ένα έργο ζωής
Ρεκόρ επισκεψιμότητας από την πρώτη μέρα λειτουργίας του Μουσείου της Ελεύθερνας.
Δεν είναι μόνον o Πρόεδρος της Δημοκρατίας ή η Βασίλισσα της Ισπανίας Σοφία και η πριγκίπισσα Ειρήνη, ο Πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας, Υπουργοί, πολιτικοί, καλλιτέχνες, επιστήμονες διάσημοι. Έχουν έρθει άνθρωποι του κόσμου. Έχουν έρθει οι διευθυντές των μεγαλύτερων μουσείων του κόσμου, του Metropolitan της Νέας Υόρκης, του Βρετανικού Μουσείου, του Λούβρου, του Βατικανού, της Κωνσταντινούπολης. Έχουν έρθει από την Αυστραλία, την Ασία, την Αφρική, την Αμερική, την Ευρώπη. Άνθρωποι με κύρος και γνώση σε πάρα πολλά επίπεδα. Όμως, οι επισκέπτες ανεξαρτήτως φύλου, μόρφωσης, οικονομικού επιπέδου, ο καθένας που έρχεται και μεταδίδει στον άλλο την αγάπη του για την Ελεύθερνα, τον χώρο και το μουσείο της, όλοι αυτοί είναι οι πρεσβευτές μας.
Στην Ελεύθερνα βρίσκονται σε άμεσο διάλογο οι αρχαιότητες με τη βυζαντινή μεγαλοπρέπεια.
Μα φυσικά, είναι ένα. Πρόσφατα σκάβω μία βασιλική καινούρια, πιο μεγάλη από του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στην ανατολική πλευρά του λόφου της Αρχαίας Ελεύθερνας. Και το κάνω αυτό για δύο λόγους: αφενός διότι ως τώρα είχα δώσει έμφαση στον Όμηρο, την Ιλιάδα, τα ήθη και τα έθιμα και στην εικονογράφησή τους μέσα από το ορατό κομμάτι της Ιστορίας που είναι η αρχαιολογία• θέλω τώρα στο άλλο χωριό - γιατί πρόκειται για δύο χωριά γειτονικά, στην Αρχαία Ελεύθερνα το άλφα είναι με κεφαλαίο γιατί εδώ δεν είναι επίθετο, είναι η Αρχαία Ελεύθερνα, ο πρώην Πρινές - να δώσω το κομμάτι της ελληνιστικής, ρωμαϊκής και παλαιοχριστιανικής πόλης. Δηλαδή το πώς περάσαμε από τον παγανισμό στο χριστιανισμό. Η Βασιλική του Μιχαήλ Αρχαγγέλου βρίσκεται πάνω και είναι χτισμένη με κομμάτια του ναού του Ερμή. Ο Ερμής είναι ψυχοπομπός, όπως και ο Μιχαήλ Αρχάγγελος. Σα να βάζεις καινούριο κρασί σε παλιά βαρέλια. Η καινούρια βασιλική που ανασκάπτουμε ανήκει στη Αγία Ειρήνη και είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Αλλά όχι η Αγία Ειρήνη η Ρωμαία. Είναι η Ειρήνη του Θεού, όπως η Αγία Σοφία του Θεού.
Ποιοι άλλοι αρχαίοι πολιτισμοί είχαν επαφές με τους κατοίκους της Ελεύθερνας;
Στο Μουσείο υπάρχει μία προθήκη έξι μέτρων, όπου εκεί φαίνονται οι σχέσεις της Ελεύθερνας με άλλες περιοχές της Μεσογείου. Εκτίθενται σε αυτήν ευρήματα προέρχονται από τη Ετρουρία, την Πελοπόννησο, την Αττική, την Εύβοια, τις Κυκλάδες, τη Μικρά Ασία, τα Δωδεκάνησα, τη Συρία, τη Φοινίκη, την Κύπρο, την Αίγυπτο… Όλα αυτά τα ευρήματα έχουν βρεθεί στην Ελεύθερνα. Στο φόντο της βιτρίνας υπάρχει ένα 25λεπτο φιλμ όπου με google earth βλέπεις τον κόσμο, επικεντρώνεσαι στη Μεσόγειο και παρατηρείς από πού προέρχονται όλα αυτά τα τέχνεργα ή πού έχουν βρεθεί αντίστοιχα αντικείμενα σε όλη τη Μεσόγειο. Επομένως λοιπόν με ενδιαφέρει το ταξίδι του πολιτισμού, το ταξίδι των ανθρώπων. Το να μπορέσεις να διακρίνεις τις αλληλοεπιρροές είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί κανείς δεν είναι μόνος του στη ζωή. Είμαστε πάντα ο άλλος.
Ποια ήταν η καθημερινότητα των κατοίκων στην Ελεύθερνα; Πως ζούσαν;
Αρκετοί ήταν βοσκοί με κοπάδια. Άλλοι ήταν βυρσοδέψες, σκυτοτόμοι δηλαδή. Οι γυναίκες ασχολούνταν με τον αργαλειό, την ύφανση, τα χρώματα. Άλλοι ήταν μελισσοκόμοι, άλλοι έμποροι. Άλλοι πολεμιστές - υπερασπιστές της πόλης τους, άλλοι, κάτι άλλο. Αυτά την εποχή του Ομήρου. Αργότερα ναυτικοί, αλλά όχι τόσο πολλοί. Γιατί η Κρήτη είναι πολύ πλούσια. Μπορεί οι Μινωίτες να είχαν διεσπαρμένη την εξουσία τους σε όλο το Αιγαίο, αλλά τα πληρώματα ήταν Κυκλαδίτες. Αυτοί ήξεραν τη θάλασσα καλύτερα. Οι Κρητικοί ήταν οι "εφοπλιστές". Υπήρχαν αρχιτέκτονες και έξοχοι γλύπτες. Έχουμε π.χ. τον Τιμόχαρη, τον γλύπτη από την Ελεύθερνα, ο οποίος μεταναστεύει στη Ρόδο, παίρνει τη ροδιακή υπηκοότητα και ο γιος του ο Πυθόκριτος είναι εκείνος που έφτιαξε τη Νίκη της Σαμοθράκης που βρίσκεται σήμερα στο Λούβρο.
Info
Η έκθεση «Κρήτη. Αναδυόμενες πόλεις: Άπτερα – Ελεύθερνα – Κνωσός. Τρεις αρχαίες πόλεις ζωντανεύουν» θα διαρκέσει ως τις 30 Απριλίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα.
