ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΔΗΜ. ΚΑΛΟΧΡΙΣΤΙΑΝΑΚΗΣ
[ Αποσπάσματα από την Παρουσίαση του εν λόγω βιβλίου από τον Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, στο Πολιτιστικό Κέντρο της Μητροπόλεως Μοιρών, στις 23/12/2018 ]
Πολλοί συνέβαλαν στην εκδοτική πληρότητα και καλαισθησία του παρόντος συγγράμματος τού κ. Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη «Ο Ιωσήφ Φιλάγρης και τα Αστερούσια», όπως αυτό καθίσταται φανερό από το προλογικό του Συγγραφέα ευχαριστήριο και πρώτιστα ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Γορτύνης και Αρκαδίας κ. Μ α κ ά ρ ι ο ς φιλοπρόοδος και οτρηρός των Γραμμάτων εργάτης [με τα διεπιστημονικά συνέδρια και τις εκδόσεις που τακτικά (ανά διετία) πραγματοποιεί], αλλά και με το αδιάλειπτο και ειλικρινές ενδιαφέρον που επιδεικνύει για την ανάπτυξη των μοναστηριών της Μητροπόλεώς του και την ανάδειξη της προσφοράς τους στην ιστορία και τον πολιτισμό. Αλλά και η έκδοση αυτή, αξίζει να σημειωθεί ότι με τη δική του προτροπή στον δάσκαλο κ. Καλοχριστιανάκη και «χρήμασιν» της Ι. Μονής Κουδουμά- η οποία δικαίως σεμνύνεται για την ιστορική παρουσία του Ιωσήφ Φιλάγρη στην επικράτειά της- υλοποιήθηκε.
Ο κ. Ζαχαρίας Δημ. Καλοχριστιανάκης, συνταξιούχος εκπαιδευτικός, χρόνια τώρα ασχολείται συγγραφικά και με αξιοσημείωτο, ομολογουμένως, ενδιαφέρον για την ανάδειξη της διαχρονικής Ιστορίας του τόπου του, των Αστερουσίων, μιας περιοχής παρθένας με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος, μεγάλη παράδοση και λαμπρά ιστορία, που αποτέλεσε την πόρτα εισόδου του μοναχισμού από την αρχική του κοιτίδα, την Αίγυπτο, αρχικά στον ελλαδικό και στη συνέχεια και στον πανευρωπαϊκό χώρο. Απ’ εδώ (από τους Καλούς Λιμένες, τόπο βιβλικό) πέρασε, ως γνωστόν, και διαχείμασε ο θείος των Εθνών Απόστολος κι εδώ, στις απόκοσμες κορυφές και στ’ απομονωμένα αστερουσιανά σπήλαια βρήκε καταφύγιο ο ορθόδοξος μοναχισμός, όπου το πρώτον υιοθέτησε τον τύπο της ονομαζόμενης «νοεράς προσευχής», αλλά και ανέδειξε προς στήριξη της ορθόδοξης πίστης του κρητικού λαού την αντιρρητική θεολογία σε μια κορυφαία στιγμή της που σημαδεύτηκε από τον περίφημο λόγιο ιερωμένο και αριστοτελικό φιλόσοφο Ι ω σ ή φ Φ ι λ ά γ ρ η.
Και νιώθω βαθιά την επιθυμία μου, στο σημείο αυτό, να συγχαρώ, πρωτίστως, τον εν λόγω καλό φίλο, τον δάσκαλο κ. Καλοχριστιανάκη, για την απόφασή του αυτήν! Και βέβαια, κ. Καλοχριστιανάκη, τα Αστερούσια είχαν αυτό το μέγα ιερό και ιστορικό προνόμιο και καθήκον να αναδείξουν την προσωπικότητα του μεγάλου αυτού λόγιου αντιρρητικού, φιλοσόφου και θεολόγου, γεννήματος και θρέμματος της Κρήτης, του ιερομονάχου Ιωσήφ Φιλάγριου, του «διδασκάλου της Κρήτης» και ιδρυτή της μονής των Τριών Ιεραρχών (Κόφινα) της Ι. Μονής Κουδουμά.
Έτσι, αν προσέξουμε τον τίτλο του βιβλίου που παρουσιάζουμε απόψε στην αγάπη σας, θα παρατηρήσουμε ότι, ακριβώς, ενώ στο κείμενο προηγούνται - και αυτό, φυσικά, είναι και το σωστό- τα Αστερούσια, δεδομένου ότι επιθυμία τού συγγραφέα είναι πρώτα να μας παρουσιάσει με κάθε λεπτομέρεια τον χώρο και τον χρόνο (τον χωρόχρονο), στον οποίο έζησε και έδρασε ο μέγας αυτός θεολόγος και φιλόσοφος, όμως, στο τέλος, όταν είναι, πια, να δώσει τον τίτλο του βιβλίου, ο συγγραφέας αντιστρέφει- θεωρώ συνειδητά- τη λογική σειρά σκέψης και λόγου των κειμένων του βιβλίου του και προτάσσει- δημιουργώντας, πάντως, με αυτό καλαισθησία και πρωθύστερο (ως προς τη συνεκτική διαδοχή των πραγμάτων) σχήμα- προτάσσει, λέγω, των Αστερουσίων το όνομα του Φιλάγρη («Ο Ιωσήφ Φιλάγρης και τα Αστερούσια»), θέλοντας, προφανώς, με τον τρόπο αυτόν, να τονίσει εμφατικά τη μεγάλη μορφή του ανδρός και την τεράστια συμβολή του στη διαφύλαξη της Ορθοδοξίας έναντι του Ρωμαιοκαθολικισμού των κρίσιμων εκείνων χρόνων, της Ενετοκρατίας, που έζησε.
Μα αυτό είναι, κ. Καλοχριστιανάκη, που με ώθησε κι εμένα όταν με καλούσατε πριν από μερικούς μήνες να μιλήσω για το βιβλίο σας. Αυτό, λέγω, είναι που με ώθησε να επιλέξω το δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου σας (και πρώτο εις τον τίτλο) και να εστιάσω στο πρόσωπο του μεγάλου αυτού διδασκάλου, θεολόγου και φιλοσόφου των Αστερουσίων και της Ορθοδοξίας. Ήταν, εξάλλου, ένα θέμα που με είχε απασχολήσει σοβαρά και στο πρόσφατο συνέδριο για τα «Αστερούσια της Παράδοσης και της Ιστορίας», που πραγματοποιήθηκε από 14- 17 Ιουλίου 2016, στα χωριά Πύργος, Χάρακας και Εθιά, από το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας. Εκεί, λοιπόν, είχα μιλήσει με θέμα: «Σχέσεις Αστερουσίων και επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. Βίοι παράλληλοι» ρεθεμνιώτικου και ηρακλειώτικου Νότου. (Με έμφαση στην Εκπαίδευση, στην Εκκλησιαστική Ιστορία, στις Μ ε τ α κ ι ν ή σ ε ι ς και στον Μοναχισμό)».
Στις εν λόγω «μετακινήσεις», λοιπόν, μεταξύ άλλων, αναφέρομαι ιδιαίτερα και στον Ιωσήφ Φιλάγρη, που, όπως γράφω, τον βρίσκουμε να ζει και να κινείται ανάμεσα Κόφινα και Αγίας Γαλήνης (μονής Γαληνίου Χριστού), στην επαρχία Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου ή σε κάποιο άλλο ερημητήριο τής εν λόγω, πάντως, περιοχής, όπου, μάλιστα, φέρεται να ολοκλήρωσε τη συγγραφή τού έργου του «Περί ερμηνείας», στις 24 Μαρτίου 1395: «ετελειώθ(η) μην(ί) μαρτ(ίω)…..», οπότε, λοιπόν, ένα μικρό μέρος της ευλογημένης παρουσίας του, ο Φιλάγρης το επιδαψίλευσε και στον νομό Ρεθύμνου και ειδικότερα στην επαρχία της πατρικής μου καταγωγής, αυτήν του Αγίου Βασιλείου.
Οπότε, μάλλον, ότι ο μοναχός αυτός θα διαδραμάτιζε κάποιο σπουδαίο και γενικότερο ρόλο, εκεί, στα νότια παράλια της Κεντρικής Κρήτης, που θα σχετιζόταν με την αντίσταση των Ορθοδόξων απέναντι στην παπική προπαγάνδα. Γιατί τότε ακριβώς, το δεύτερο μισό του ΙΔ΄ αι., είναι γνωστόν ότι καλύπτεται από την αδιάκοπη δραστηριότητα του Βατικανού, μέσω των οργάνων του στην Κρήτη, να προσεγγίσει και υποτάξει τον ορθόδοξο κλήρο του νησιού, μέσω του αφελληνισμού του, απαγορεύοντας τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και της θρησκείας του, πράγμα που θα ενταθεί και συγκεκριμενοποιηθεί κατά τον επόμενο αιώνα, με τις ενωτικές προσπάθειες των συνόδων της Βασιλείας και της Φλωρεντίας.
Ο χώρος, λοιπόν, όπου εκτυλίσσεται η αντιρρητική και διδακτική δραστηριότητα του Φιλάγρη είναι, ακριβώς, ο ενιαίος χώρος του Κρητικού Νότου, όπως τον ορίσαμε στην παραπάνω εισήγησή μας και όπως τον καταγράφει και στο παρουσιαζόμενο βιβλίο του ο συγγραφέας κ. Καλοχριστιανάκης, το ιερό, δηλαδή, βουνό Αστερούσια, με κέντρα τις περιοχές του Κόφινα (Λουσούδι- Μονή Τριών Ιεραρχών), όπου ο Φιλάγρης γράφει το 1382- 83 ή το 1388 το σημαντικότερο από τα αντιρρητικά του κείμενα, τον κατά Λατίνων δικανικό λόγο, προκειμένου- όπως σημειώνει στον πρόλογό του- να τονώσει το ορθόδοξο φρόνημα των συμπατριωτών του και λίγο αργότερα (το 1393) και τα φιλοσοφικά του κείμενα, τα οποία ολοκληρώνει τον Μάρτιο του 1394 στην Ερημόπολη, «πλησίον του Γαληνίου Χριστού», στην Αγιοβασιλειώτικη, όπως είπαμε, Πίσω Γιαλιά, με τον σχολιασμό του έργου «Περί Ερμηνείας» του Αριστοτέλη («Ετελειώθη …. εν τη Ερημοπόλει πλησίον του Γαληνίου Χριστού…»).
Ώστε- και επανέρχομαι στο θέμα μας- σε τελική ανάλυση, οι περιοχές των Μονών των Τριών Ιεραρχών (της οποίας ο Φιλάγρης υπήρξε κτήτορας πριν από τα έτη 1393- 94), του Κουδουμά και του Γαλήνιου Χριστού (παρά την Ερημόπολη, την Αγία Γαλήνη της επαρχίας Αγίου Βασιλείου), στις οποίες γίνεται ρητή αναφορά στο έργο τού Φιλάγρη ορίζουν και τον χώρο της ενιαίας ασκητικής, μοναχικής, αντιρρητικής και διδακτικής δράσης του στη νότια κεντρική Κρήτη.
Μετά από όλα αυτά θα μου επιτρέψετε, στο σημείο αυτό, επιλογικά, να κλείσω την ομιλία μου για το θαυμάσιο αυτό βιβλίο του φίλου κ. Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη με τα ίδια του τα λόγια, όπως «καλλιγραφικοίς, σχεδόν βυζαντινοίς, θα έλεγα, γράμμασιν» κλείνουν στο καλλιτεχνικό οπισθόφυλλο του βιβλίου, το όλον έργο, με μιαν πλήρη γλωσσικά και πυκνά δομημένη περίληψη του κειμένου, που διατηρεί «σφιχτά» το ενιαίο ονοματικό ύφος (ένα μοναδικό ρήμα σε όλη την περίληψη!). Με αυτήν την περίληψη θα ήθελα και εγώ να κλείσω την παρούσα ομιλία μου. Και αυτή, μόνη, αγαπητοί μου, αν σας μείνει- φεύγοντας απόψε από εδώ- στο μυαλό, θα έχετε αποκομίσει το μέγιστον, ναι το μέγιστον, όφελος από την αποψινή βραδιά:
«Εδώ στα Αστερούσια, στη νοτιότερη οροσειρά της Ελλάδος και της Ευρώπης, στην εκκλησιαστική επικράτεια της Ιεράς Μητρόπολης Γορτύνης και Αρκαδίας, παρά “την Κωφήνια” κορυφή και την Ιερά Μονή Κουδουμά, στην τοποθεσία Λουσούδι, στην Ιερά Μονή των Τριών Ιεραρχών, έ ζ η σ ε (ιδού του μοναδικό ρήμα σε σύνολο 70 λέξεων!), έζησε (λέγω), το β΄ μισό του 14ου αιώνα ο λόγιος ιερωμένος Ιωσήφ Φιλάγρης, ιδρύοντας ένα ανώτατο πνευματικό κέντρο, διδάσκοντας την “πλείονα” γνώση και αντιγράφοντας τα αριστοτελικά κείμενα».
