Η ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΚΟΙΤΙΔΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Η λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου, ήταν η περιοχή ,που από τρείς χιλιετίες εξέθρεψε τους σημαντικότερους πολιτισμούς του Αρχαίου κόσμου ! Οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι ,οι Φοίνικες, οι Ασσύριοι, οι Χετταίοι, οι Βαβυλώνιοι ,οι Μινωϊτες , οι Αρχαίοι Έλληνες ,ήταν οι λαοί που με τους πολιτισμούς τους έβαλαν τις βάσεις για τη πνευματική καλλιέργεια αλλά και την εμφάνιση και πρόοδο των επιστημών .Από αυτούς τους πολιτισμούς προέκυψαν τόσο η σύγχρονη γραφή , όσο και τα αλφάβητα πολλών Ευρωπαϊκών λαών .Σε αυτούς ακόμη οφείλονται και οι πρώτες επιστημονικές θεωρήσεις στη φιλοσοφία ,τη φυσική, τα μαθηματικά ,τη γεωγραφία, την αστρονομία, την ιατρική , αλλά και η εμφάνιση των τεχνών , όπως του θεάτρου, της ποιητικής ,της ρητορικής, της αρχιτεκτονικής, της γλυπτικής, της ζωγραφικής , αλλά και οι πρώτες μεγάλες ανακαλύψεις και εφευρέσεις .
ΟΙ ΔΥΟ ΜΕΓΑΛΟΝΗΣΟΙ
Μέσα στον αχανή χώρο της ΄΄Μεγάλης πράσινης΄΄όπως αποκαλούσαν τη Μεσόγειο οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι, δεσπόζουν οι δυό Μεγαλόνησοι ,της Κύπρου και της Κρήτης ,αγκαλιά με τα πολλά μικρά νησιά του Αιγαίου και Ιόνιου Πελάγους! Η στρατηγική θέση των δυό Μεγαλόνησων αλλά και το εύφορο του εδάφους τους, συνδυασμένο με το καλό κλίμα ,τις έκαναν πάντα περιζήτητες στούς επίβουλους κατακτητές. Οι βάρβαροι επιδρομείς και για τις δύο ,ήταν οι ίδιοι. Διέφεραν μόνο οι χρονικοί περίοδοι κατάκτησής τους ,και οι αιώνες παραμονής σε αυτές .Οι Ρωμαίοι , οι Γενουάτες , οι Φράγκοι , οι Ενετοί και τέλος οι Οθωμανοί ήταν οι κατά περιόδους κατακτητές και για τις δύο τους για δύο τουλάχιστον χιλιετίες. Για τη μαρτυρική Κύπρο ήρθε να προστεθεί τόσον η Αγγλική κατοχή για ογδόντα τόσα χρόνια 1878 – 1959 ) ,όσο και η νεότερη Τούρκικη κατοχή της Βόρειας Κύπρου το 1974 !
ΕΝΕΤΟΙ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ ΚΑΤΑΚΤΗΤΕΣ
Για το νησί μας, οι κατακτητές που παρέμειναν τις μεγαλύτερες περιόδους και που επιχείρησαν εποικισμούς γιατί πίστευαν πως δεν θα έφευγαν ποτέ από τη Κρήτη , αλλά ότι θα την ενσωμάτωναν στην επικράτειά τους , ήταν οι Ενετοί και οι Οθωμανοί. Οι μεν Ενετοί δυνάστευαν το νησί για 450 χρόνια ώσπου να τους διώξουν οι Οθωμανοί .Όμως και οι καινουργιοφερμένοι ,συνέχισαν τη φρικτή τους εκμετάλευση για 230 χρόνια , ώσπου να τους διώξουν οι επαναστατημένοι Κρήτες , με αγώνες που κράτησαν τουλάχιστον 130 χρόνια.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗ
Η εκκλησία της Κρήτης ήταν πρωτοχριστιανική , ιδρυμένη από τον ίδιο τον Απόστολο Παύλο , και τον μαθητή του τον Απόστολο Τίτο το 64 μ.Χ. Η Βυζαντινοκρατία ευνόησε το ορθόδοξο χριστιανικό τους δόγμα , που κυριάρχησε στο νησί μερικούς αιώνες αργότερα .Την περίοδο της Ενετοκρατίας οι Ενετοί προσπάθησαν να αποκόψουν τους Κρήτες από την ορθοδοξία , εφαρμόζοντας διώξεις και καταργώντας τις ορθόδοξες Επισκοπές .Για πολλά μάλιστα χρόνια οι ορισμένοι από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ,αρχιερείς της Κρήτης έδρευαν εκτός της Κρήτης .Ωστόσο η ορθοδοξία διασώθηκε και συγχρόνως κράτησε τους Κρήτες ενωμένους . Με τη κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς ,εκ μέρους τους ακολουθήθηκε μια περισσότερο φιλελεύθερη αντιμετώπιση της εκκλησίας της Κρήτης , κατά τη πάγια τακτική της Υψηλής Πύλης ,η οποία αντιμετώπιζε με διπλωματικότητα τα θρησκευτικά δόγματα των κατακτημένων τους λαών . Ωστόσο , στη πραγματικότητα ο εκάστοτε Σουλτάνος , ουδόλως ενδιαφερόταν για την ικανοποίηση των θρησκευτικών αισθημάτων των Κρητών.Εκείνο όμως που σίγουρα ενδιέφερε τη Τουρκική διοίκηση ήταν το πως θα χειραγωγούσε την εκκλησία της Κρήτης. Πώς δηλαδή, θα χειριζόταν τις υποθέσεις των υπόδουλων Κρητών , με διαμεσολάβηση του κλήρου ή της ιεραρχίας , χρησιμοποιώντας εκβιασμούς, ή δήθεν με παραχωρήσεις και προνόμια προς τους ιεράρχες. Ωστόσο πάντα υπήρχαν απαγορεύσεις τόσο στην ανέγερση νέων ναών όσο και στη τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων των πιστών.
ΟΙ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΗΘΕΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ
Όταν όμως εκδηλωνόταν εξεγέρσεις, οι Οθωμανοί ,εξαντλούσαν την αγριότητα και τη βαρβαρότητά τους απέναντι στη εκκλησία .Δεν δίσταζαν να φονεύουν ιεράρχες και κληρικούς αλλά και λαϊκούς γιατί δεν απαρνιόταν την πίστη τους .Στην επανάσταση του 1821,οι Τούρκοι αποκεφάλισαν τον Μητροπολίτη Κρήτης καθώς και τους τέσσερεις από τους οκτώ Επισκόπους , της Κνωσσού , της Χερονήσσου ,της Σητείας και της Λάμπης. Αργότερα με τις υποτιθέμενες προσπάθειες φιλελευθεροποίησης που αναγκαζόταν η Υψηλή Πύλη να εφαρμόζει στους κατακτημένους λαούς της ,εξ αιτίας των συνεχών εξεγέρσεών τους , όπως το ΄΄Χάτι Σερίφ΄΄ του 1839, το ΄΄Χάτι χουμαγιούν ΄΄του 1856, τον ΄΄Οργανικό νόμο ΄΄ του 1868, τη ΄΄Σύμβαση της Χαλέπας ΄΄ του 1878 και τέλος το ΄΄νέο Οργανικό νόμο΄΄ του 1896, στην εκκλησία της Κρήτης παραχωρήθηκαν κάποιες ελευθερίες έκφρασης και λειτουργίας
ΟΙ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ
Όμως από πολύ ενωρίς με την Οθωμανική κατάκτηση εφαρμόστηκαν τακτικές προσηλυτισμού στο Οθωμανικό δόγμα ,όπως το παιδομάζωμα για νέους παιδικής ή εφηβικής ηλικίας και η ένταξή τους στα τάγματα των γενιτσάρων .Επίσης εφάρμοσαν σκληρές τακτικές εξισλαμισμού , που μάλιστα κάποιες εποχές είχαν αποδώσει ιδιαίτερα.Τις τακτικές αυτές του εξισλαμισμού η Αυτοκρατορία τις είχε εφαρμόσει και σε άλλες περιοχές της Βαλκανικής ,όπως στην Αλβανία , τη Βοσνία , το Κόσσοβο , στη Βουλγαρία, στη Σερβία, αλλά και του Πόντου . Ωστόσο η Κρήτη υπήρξε η περιοχή που περισσότερο από κάθε άλλη αντιστάθηκε σθεναρά στην πίεση για εξισλαμισμό και αλλαξοπιστία. Στη Κρήτη ο εξισλαμισμός ,είχε κατ΄αρχήν επιτυχία ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια της κατάκτησης , όπου υπήρξε ακόμη και εθελοντική κατάταξη νέων στα τάγματα των γενιτσάρων (Μoly Green,Princeton University press, 2000). Aυτοί ήταν και οι πρώτοι Τουρκοκρητικοί όπως τους ονόμασαν.
ΤΑ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΑ ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
O εξισλαμισμοί βέβαια δεν επεριορίζουνταν και μόνο στους νέους. Oι τρομερές πιέσεις που ασκούσαν οι Τούρκοι και οι προκαλούμενες αδικίες εις βάρος των χριστιανών, μερικές φορές εξανάγκαζαν ακόμη και ολόκληρα χωριά να αλλαξοπιστήσουν ομαδικά για να μπορέσουν να επιβιώσουν , σύμφωνα με τον μελετητή του Κρητικού εξισλαμισμού Εμμανουήλ Πεπονάκη ( 1997) . Έτσι φτάνομε στα χρόνια της επανάστασης του 1821, όπου το κακό με τη Τούρκικη βαρβαρότητα είχε φτάσει στο αποκορύφωμά του και ο μισός πληθυσμός της Κρήτης ήταν Μουσουλμάνοι ( Ανδριώτης , 2006) . Παρατηρούμε όμως ότι παρ΄όλο που η Κρήτη ήταν στις προτεραιότητες των Οθωμανών για την εδραίωση της Εθνικής και κοινωνικής τους κυριαρχίας στο νησί ,στον εξισλαμισμό των Κρητών απέτυχαν ολοκληρωτικά .
Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Η στάση της εκκλησίας της Κρήτης με την ισχυρή ιεραρχική δομή της , βοήθησε το Κρητικό λαό να αντισταθεί αποφασιστiκά στη βάρβαρη και απάνθρωπη αυτή τακτική .Οι χριστιανοί αισθάνονταν ασφαλείς , αφού απολάμβαναν της προστασίας της τοπικής τους εκκλησίας .Επίσης τα Μοναστήρια του νησιού ήταν και οι τόποι όπου έβρισκαν καταφύγιο οι διωκόμενοι από τη Τουρκική διοίκηση. Ο Μητροπολίτης της Κρήτης ομάδι με τους Επισκόπους του ,είχαν μια πολύ στενή σχέση και επαφή με τον κλήρο του νησιού .Οι ιερωμένοι στα χωριά και στις ενορίες ,με τη σειρά τους προσέφεραν προστασία αλλά και τη δυνατότητα εκπλήρωσης των θρησκευτικών τους καθηκόντων και τελετών στους πιστούς τους .Δεν ήταν επίσης λίγες οι φορές όπου οι ιερωμένοι, οι ηγούμενοι των Μοναστηριών και βέβαια οι ιεράρχες Επίσκοποι αναλάμβαναν πρωτοβουλίες διαμεσολάβησης και προστασίας των πιστών.
ΟΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΣ ΙΕΡΩΜΕΝΟΙ
Οι πράξεις των ιερωμένων διαπνέονταν από ειλικρίνεια και ενσυναίσθηση , και γιαυτό το λόγο απολάμβαναν της ευρείας εμπιστοσύνης του λαού. Ουδέποτε αναφέρονταν πράξεις των ιερωμένων μη συμβατές με το ρόλο τους, και γιαυτό είχαν καθιερωθεί σε πολύ υψηλό βαθμό στη συνείδηση του λαού. Όμως και οι ιερωμένοι πάντα ήταν παρόντες σε απόπειρες εκβιασμών και αδικιών που πολύ συχνά παρουσιάζονταν στους δύσμοιρους Κρήτες .Οι πιστοί αναγνώριζαν την εκκλησία ως ένα θεσμό πραγματικά προστατευτικό απέναντί τους , με αποτέλεσμα να ενδυναμώνεται η πίστη τους και συγχρόνως η συσπείρωση γύρω από αυτήν. Ταυτόχρονα η εκκλησία περιέβαλλε ως με δίχτυ προστασίας τους διωκόμενους χριστιανούς και μετρίαζε την επιθετική στάση της Οθωμανικής διοίκησης ή και των αυθαιρεσιών των Οθωμανών εναντίον τους. Με αυτό το τρόπο το δέσιμο των χριστιανών και της εκκλησίας γινόταν πολύ πιο ισχυρό , και οι αντιστάσεις τους στις προσπάθειες εξισλαμισμού , ισχυροποιούνταν.
ΟΜΑΔΙΚΟΙ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ
Αλλά ακόμη και μετά από ομαδικούς εκβιαστικούς εξισλαμισμούς, αρκετές φορές αποκαλύπτονταν και οι περιπτώσεις των κρυπτοχριστιανών .Μάλιστα όταν πια τον 19ο αιώνα που οι επαναστάσεις των Κρητών κατά των Οθωμανών διαδέχονταν η μία την άλλη αναφέρονται ,μαζικές εκδηλώσεις επαναχριστιανισμού , από πρώην εξισλαμισθέντες που όμως είχαν παραμείνει κρυπτοχριστιανοί .Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της οικογένειας των Κουρμούληδων της Μεσσαράς , από το χωριό Κουσές , όπου ο Χουσεϊν Μπέης ,μετονομάστηκε σε Καπετάν Μιχάλη Κουρμούλη και με μια ομάδα 80 ανδρών της οικογένειάς του , συμμετείχε στη επανάσταση του 1821.
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΒΟΣΝΙΑΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Στον αντίποδα της τακτικής της εκκλησίας της Κρήτης βρέθηκε η εκκλησία της Βοσνίας της Βαλκανικής αυτής χώρας που βρίσκεται στα δυτικά της Σερβίας , η οποία ήταν υπό την καθοδήγηση της Παππικής εκκλησίας .Όπως και στη Κρήτη, έτσι και σε αυτή τη περιοχή της Βαλκανικής οι Οθωμανοί εφήρμοσαν επίμονες προσπάθειες εξισλαμισμού , οι οποίες μάλιστα έφεραν και το επιθυμητό τους αποτέλεσμα. Και η τελική κατάληξη ήταν η Βοσνία , ένα χριστιανικό Έθνος ,να μετατραπεί σε μια Μουσουλμανική οντότητα και μάλιστα εν μέσω χριστιανιακών λαών , αφού βρίσκεται περιτριγυρισμένη από τη Σερβία , τη Κροατία , το Μαυροβούνιο, και τη Σλοβενία, όλες χριστιανικές εθνότητες .
ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΠΕΤΥΧΕ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΟΣΝΙΩΝ
Δύο ήταν οι κύριοι λόγοι που οι Οθωμανοί κατάφεραν να εξισλαμίσουν τους Βόσνιους και να τους επιβάλουν το Μουσουλμανικό δόγμα. Ο πρώτος ήταν η ύπαρξη στους κόλπους της χριστιανικής τους εκκλησίας, της αίρεσης του Βογομιλισμού που τις περιόδους αυτές είχε μεγάλη εξάπλωση στη Βαλκανική και κύρια στη Βουλγαρία και τη Βοσνία.Η αίρεση αυτή εδέχονταν μεγάλες επιθέσεις από την επίσημη ορθόδοξη εκκλησία με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη αναστάτωση στους κόλπους των χριστιανών . Ο δεύτερος και σημαντικότερος λόγος ήταν η ελλειπής επίβλεψη που είχε η Παππική εκκλησία στην εκκλησία της Βοσνίας και που αδυνατούσε να παρεμβαίνει με δυναμισμό και αποφασιστικότητα ! Η Βοσνιακή εκκλησία δεν είχε κάν Επισκόπους και ο μοναδικός σχετιζόμενος Επίσκοπος , έδρευε αρκετά μακριά , στο Diakovo της Κροατίας (Ε. Γκαρά, 2015 )! Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η εκκλησία της Βοσνίας να έχει πολύ χαλαρή οργάνωση και αδυναμία να είναι παρούσα στη καθημερινότητα των πιστών της . Οι λόγοι αυτοί ,είχαν σαν αποτέλεσμα τη θρησκευτική αδιαφορία των χριστιανών, και τη χαμηλή τους θρησκευτική συνείδησή ,σε βαθμό που όταν η Οθωμανική διοίκηση εφήρμοσε προγραμματισμένες τακτικές εξισλαμισμού , εκείνοι δεν διέθεταν τις απαιτούμενες δυνατότητες αντίστασης.
Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΣΤΡΟΦΗ
Και βέβαια η αλλαξοπιστία και μάλιστα εκείνης της περιόδου ,συνοδεύονταν και με τη συνολική μεταστροφή του πληθυσμού σε όλα εκείνα που αφορούσαν τη ζωή του. Στη καθημερινότητά τους ,στα ήθη , στα έθιμα , στις κοινωνικές τελετές και τις τελετουργίες τους , στο δίκαιο και την εφαρμογή του , στη παιδεία και τελικά στο σύνολο της κουλτούρας του λαού τους . Σε τελική κατάληξη , μιλούμε λοιπόν για ένα διαφορετικό λαό ,αποκομμένο από τις ρίζες του και από το προηγούμενο πολιτισμό τους. Έτσι ο σημερινός Βοσνιακός λαός , δεν ξέρουμε κατά πόσον έχει πολιτισμική σχέση με τους Βόσνιους που υπήρχαν πρίν την κατάκτησή τους από τους Τούρκους !
Η ΠΑΤΑΓΩΔΗΣ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑΣ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ !
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η ορθόδοξη πίστη των Κρητών άντεξε στις πιέσεις για εξισλαμισμό κυρίως χάρις στη συμπαράσταση της εκκλησίας της Κρήτης στη πάλη τους με τη ζωή και τις καθημερινές τους ανάγκες. Θεμελειώδης παράγοντας της αντίστασης αυτής ήταν η στιβαρή δομή της εκκλησίας , με τον Μητροπολίτη Κρήτης και τους φλογερούς Επισκόπους της. Η κατάσταση αυτή της εκκλησίας εξασφάλιζε την ενότητα των πιστών , και τους επέτρεπε να διατηρούν ενιαία στάση απέναντι στις πιέσεις και τους εκβιασμούς . Η ενότητα αυτή μεγιστοποιούσε την αντοχή τους και εκμηδένιζε τα απατηλά κίνητρα που τους πρόσφεραν οι Οθωμανοί. Αυτό δυστυχώς δεν συνέβαινε στην εκκλησία και το λαό της Βοσνίας , όπου η χαμηλή θρησκευτική συνείδηση και η έλλειψη καθαρής θέσης δημιούργησαν αμφιβολία στην πίστη τους , που ήταν και το αδύναμο σημείο το οποίο εκμεταλεύτηκε η Υψηλή Πύλη και επέβαλε τις θρησκευτικές της επιλογές , και όχι μόνον!
