Ως μια «γλώσσα αυτοδύναμη, αυθύπαρκτη, πλήρης, δυναμική, διαρκώς μετασχηματιζόμενη», χαρακτηρίζει την κρητική γλώσσα η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης, Μαρίνα Τζακώστα.
Η κ. Τζακώστα είναι η πρώτη καθηγήτρια που διδάσκει σε πανεπιστημιακό επίπεδο το κρητικό ιδίωμα και στην συνέντευξη της, αφού αναφέρεται στο τρόπο διδασκαλίας αλλά και τη βιβλιογραφία, υπογραμμίζει μεταξύ άλλων: «η διάσωση και διατήρηση της διαλέκτου είναι πολύ σημαντική για τη διάσωση και διατήρηση του πολιτισμού και της τοπικής ιστορίας του νησιού».
Συνέντευξη στην Αθηνά Πετρακάκη
Είναι γεγονός ότι η κρητική διάλεκτος συνεχίζει να είναι μια «ζωντανή γλώσσα» η οποία όμως τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζει σημάδια «φθοράς», αφού λέξεις και εκφράσεις σιγά - σιγά εγκαταλείπονται και ξεχνιούνται από τις νεότερες γενιές. Ως η πρώτη καθηγήτρια της κρητικής διαλέκτου, που ουσιαστικά ανοίγετε το δρόμο για τη διάσωση της «ντοπιολαλιάς», γιατί θεωρείτε ότι η διδασκαλία της διαλέκτου είναι σημαντική και τι έχει να προσφέρει τόσο στο φοιτητή που θα παρακολουθήσει το μάθημα, όσο και σε όλους τους Κρητικούς;
«Μαθήματα διαλεκτολογίας διδάσκονται εδώ και χρόνια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Στο τωρινό μάθημα που έχει τίτλο «οι νεοελληνικές διάλεκτοι στην εκπαίδευση: η περίπτωση της κρητικής» Θα εξετάσουμε τη διάλεκτο κατά το δυνατόν ολόπλευρα και εξαντλητικά, σε όλα τα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης, την φωνολογία και την προφορά, τους μηχανισμούς σχηματισμού λέξεων, προτάσεων, κειμένων καθώς και το λεξιλόγιο, τις κατά τόπους διαφοροποιήσεις του, τη σχέση της με τη μουσική τη λογοτεχνία και το θέατρο. Θα προσπαθήσουμε να δούμε τη διάλεκτο σε ένα αδιάρρηκτο συνεχές. Σε αυτό το πλαίσιο θα ανακαλύψουμε ότι δομές, λέξεις, φράσεις μετασχηματίζονται ή όχι απλώς φθείρονται – εξάλλου, δεν υπάρχουν ακριβή κριτήρια επιστημονικού ορισμού της γλωσσικής φθοράς –, αλλά (αργο)πεθαίνουν. Απώτερος στόχος του μαθήματος είναι να σταματήσει αυτόν τον θάνατο μέσω της καλλιέργειας της συνείδησης των διαλεκτόφωνων και μη διαλεκτόφωνων συμμετεχόντων στο μάθημα και κατ’ επέκταση όλων των Κρητικών ότι ο γλωσσικός θάνατος επιφέρει πολιτισμικό και ιστορικό θάνατο. Επομένως, ότι η διάσωση και διατήρηση της διαλέκτου είναι πολύ σημαντική για τη διάσωση και διατήρηση του πολιτισμού και της τοπικής ιστορίας του νησιού».
Το ότι η κρητική διάλεκτος διδάσκεται για πρώτη φορά σε πανεπιστημιακό επίπεδο σίγουρα αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα, ιδιαίτερα για σας που καλείστε να είστε η πρώτη που θα δείξετε το δρόμο. Αντιμετωπίσατε δυσκολίες στην οργάνωση των μαθημάτων σας;
«Όπως προανέφερα, μαθήματα διαλεκτολογίας προσφέρονται στο Πανεπιστήμιο Κρήτης εδώ και χρόνια. Η καινοτομία, το νέο που εισάγει τα μάθημα είναι ότι παντρεύει την θεωρητική προσπέλαση της γλώσσας και την προσπάθεια διδασκαλίας της. Στόχος του μαθήματος δεν είναι να δημιουργήσει διαλεκτόφωνους ομιλητές. Στόχος είναι να αναδείξει τις δυνατότητες της γλώσσας, τον πλούτο των εκφραστικών της μέσων και να καταστήσει τους φοιτητές ικανούς να επικοινωνήσουν σε όποιο σχολείο της Κρήτης και αν βρεθούν και να τη διδάξουν. Δυσκολία να οργανώσω το μάθημα στις θεματικές του δεν συνάντησα. Η μόνη δυσκολία, ή καλύτερα, η πρόκληση ήταν το να ενσωματώσω στο μάθημα κατά το δυνατόν όλες τις διαστάσεις της γλώσσας και να συντονίσω τους πολυάριθμους επισκέπτες ομιλητές και ειδικούς επί των θεμάτων που θα πραγματευτούμε. Οι επισκέπτες μας προέρχονται από διάφορα μέρη της Κρήτης αλλά και εκτός Κρήτης.»
Η κρητική διάλεκτος είναι μόνη διάλεκτος που διδάσκεται σε πανεπιστημιακό επίπεδο;
Διδάσκεται και η ποντιακή διάλεκτος στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο της Θράκης, αλλά δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω τη διδακτική μεθοδολογία και το περιεχόμενο του μαθήματος.
Δώστε μας μια εικόνα για το πώς γίνεται το μάθημά σας και ποια βιβλιογραφία χρησιμοποιείτε;
Το μάθημα στηρίζεται σε ένα βασικό κορμό θεματικών που αφορούν τη σχέση της κρητικής αλλά και όλων των διαλέκτων με την Νέα Ελληνική, την πρότυπη δηλαδή γλώσσα, την γλωσσική αλλαγή και τη γλωσσική επαφή, τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Κρητικής σε όλα τα γραμματικά επίπεδα ανάλυσης, τη σχέση της Κρητικής με τη μουσική, τη λογοτεχνία, το θέατρο, την ιστορία. Στο πλαίσιο των μαθημάτων, θα έχουμε διάφορους ομιλητές ειδικούς επί των υπό πραγμάτευση θεμάτων, διαλεκτόφωνους ομιλητές, μουσικούς, λογοτέχνες, ιστορικούς, λεξικογράφους, λαογράφους, γλωσσολόγους, θεωρητικούς της λογοτεχνίας, θεατρολόγους. Επίσης, θα συμμετέχουμε σε διαδικτυακές και φυσικές ημερίδες και άλλες πολιτισμικές εξορμήσεις. Η βιβλιογραφία που χρησιμοποιούμε αφορά θεωρητικές μελέτες οι οποίες εκτείνονται χρονικά από τα 1915 και τον Γεώργιο Χατζηδάκη μέχρι σήμερα καθώς και τα σημαντικά λογοτεχνικά έργα της κρητικής αναγέννησης και μια μακριά λίστα νεότερων λογοτεχνημάτων και μουσικών δημιουργιών.
Ποια είναι τα ιδιαίτερα γνωρίσματα - χαρακτηριστικά που κάνουν μοναδική την κρητική διάλεκτο;
Ο ρυθμός της που την καθιστά αμέσως αναγνωρίσιμη και οι επιρροές που δέχεται από άλλες γλώσσες. Την αρχαία ελληνική, κατά βάση τη δωρική διάλεκτο, την αραβική, την βενετσιάνικη, την τουρκική και λιγότερο την γαλλική και την εβραϊκή. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει ότι, παρόλο που η Κρήτη ήταν για αιώνες υπό την κατοχή άλλων λαών, το νησί δεν έπαψε ναι είναι πόλος εμπορικός, πολιτισμικός, κέντρο διερχόμενων. Όπως είναι και σήμερα σε καιρό ειρήνης.
Τι θα συμβεί αν «σβήσει» το κρητικό ιδίωμα;
Πολύ απλό: Θα σβήσουν μαζί της ο πολιτισμός και η ιστορία που η γλώσσα φέρει.
Έχετε σκεφτεί, ότι το μάθημά σας, θα κάνει μια μερίδα ανθρώπων να νιώσουν καλύτερα με τον εαυτό τους, αφού μέχρι σήμερα, ήταν αρκετοί εκείνοι που δίσταζαν να εκφραστούν, φοβούμενοι ότι θα γίνουν αντικείμενο αρνητικού σχολιασμού, αφού η γλώσσα τους περιέχει έντονα το στοιχείο της διαλέκτου;
Ναι. Αυτός εξάλλου ήταν ένας από τους λόγους που πρότεινα το μάθημα ώστε να εισαχθεί στον οδηγό σπουδών του Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης. Να καλλιεργήσουμε τη συνείδηση ότι η γλώσσα που οι διαλεκτόφωνοι μιλούν είναι σπουδαία. Ήδη στο μάθημα κάνουμε συζητήσεις όπου διατυπώνονται απόψεις οι οποίες ποτέ δεν θα διατυπώνονταν στον κοινωνικό περίγυρο αυτών που τις διατυπώνουν. Και μόνο αυτή η ελευθερία έκφρασης κάνει το μάθημα αναγκαίο.
Έχετε ήδη ξεκινήσει τα μαθήματα, πώς ανταποκρίνονται οι φοιτητές που τα παρακολουθούν;
Μέχρι τώρα έχουν γίνει μόνο δύο παραδόσεις. Στο μάθημα συμμετέχει ένας πυρήνας πολύ συνειδητοποιημένων φοιτητών και διαλεκτόφωνων ομιλητών – δυστυχώς, δεν έχω ακόμη πλήρη εικόνα των συμμετεχόντων, οι δηλώσεις μαθημάτων θα τρέχουν ακόμη για κάποιο διάστημα - που ξέρουν τι ζητούν από το μάθημα και τι περιμένουν. Σ’ αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, οι συμμετέχοντες, που δεν είναι μόνο φοιτητές, ανταποκρίνονται πολύ θετικά και γίνονται εξαιρετικά ενδιαφέρουσες συζητήσεις.
Τελικά υπάρχει κρητική διάλεκτος ή κρητικό ιδίωμα;
Τίποτα από τα δύο. Υπάρχει κρητική γλώσσα. Μια γλώσσα αυτοδύναμη, αυθύπαρκτη, πλήρης, δυναμική, διαρκώς μετασχηματιζόμενη. Ανεξάρτητη, χωρίς να είναι δεκανίκι της Νέας Ελληνικής ως κατώτερή της, λειψή. Γνωρίζω ότι η άποψη που διατυπώνω για κάποιους έχει πολιτικές προεκτάσεις. Όχι για μένα. Η άποψή μου στηρίζεται αποκλειστικώς σε γλωσσολογικά κριτήρια. Γι’ αυτά θα μιλήσω εκτενέστερα κατά τη διάρκεια της ημερίδας η οποία θα πραγματοποιηθεί προς τιμήν της διαλέκτου στις 15 του Μάρτη, γι΄αυτά γράφω στο άρθρο που θα δημοσιευθεί στον συλλογικό τόμο που θα κυκλοφορήσει την ίδια μέρα και θα γράψω ακόμη εκτενέστερα σε επόμενες μελέτες.
