Του Μάρκου Μαρκάκη
Εκπαιδευτικού, Διευθυντή Δημοτικού Σχολείου Μπαλίου
Ομιλία κατά την 196η Επέτειο Ολοκαυτώματος Σπηλαίου Μελιδονίου
2/2/2020
Αφουγκραστείτε άρχοντες, γροικάτε πολεμάρχοι:
’κάψαν οι Τούρκοι το χωριό, τ ́ όμορφο Μελιδόνι
και ’κρουψαν και τσοι Χριστιανούς στο Σπήλιο σαν τ’ς αρκάλους
και μαύρισεν ο ουρανός, γέμισε κάπνα ο τόπος.
Μουδέ πουλί μπλιο δε λαλεί, μουδέ γεράκι κράζει [...]
Σεβασμιώτατε, Αιδεσιμότατοι, Πολιτικοί, Πολιτειακοί και Στρατιωτικοί άρχοντες του τόπου μας, Κυρίες, Κύριοι
1824…… 2020. Γενάρης
Μέρες θυσίας - Μέρες μνήμης. Μνήμες για τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Μελιδονίου.
Γυναικόπαιδα, ηλικιωμένοι, ελάχιστοι πολεμιστές. Απέναντι τους, το ασκέρι του Χουσειν μπεη.
Άμαχος πληθυσμός που ζητούσε, ελευθερία, τα ανθρώπινα δικαιώματά του ….με …..Αρπακτικά. Τιτάνες με εκατόγχειρες………
Αγώνας… άνισος
Οκτώβρης. Πρώτος μήνας πολιορκίας.
"Παιδιά κι ίντα 'ναι η καταχνιά και τούτη η κατσιφάρα
και γιάντα φεύγουν τα πουλιά και ανατριχούν τα όρη.
Τουρκοι πλακώσανε και με φωθιά, τον κάμπο πλημμυρίσαν."
Κάπου εδώ στάθηκα, ήθελα να σας αφουγκραστώ, έδωσα το λόγο στον ιστορικό της εποχής, στους πρώτους μάρτυρες της θυσίας.
Το χρονικό
Μάρτης 1821: Η επανάσταση έχει ξεκινήσει στην υπόλοιπη Ελλάδα και έχει αρχίζει ο σκληρός, ο άνισος, αλλά ιερός αγώνας, για λευτεριά και ανεξαρτησία.
Απρίλης 1821: Σύναξη εκπροσώπων στα Σφακιά και κήρυξη της Επανάστασης. Γενικός ξεσηκωμός, από τη Γραμβούσα μέχρι τη Σητεία, γιατί ξέρει πολύ καλά ο Κρητικός, πως η «λευτεριά κερδίζεται με το σπαθί του σκλάβου».
Μάιος 1822: Ο Αιγύπτιος Χασάν Πασάς με 10.000, καλά οργανωμένο στρατό αποβιβάζεται στην Κρήτη, για ενίσχυση των κατακτητών.
Στους νεώτερους χρόνους, στο πλαίσιο των Κρητικών Επαναστάσεων, το σπήλαιο Μελιδονίου συχνά χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο αμάχων. Έτσι στα τέλη Αυγούστου 1822, ο τουρκοαιγυπτιακός στρατός εξεστράτευσε στον Κάτω Μυλοπόταμο. Οι άμαχοι του Μελιδονίου και άλλων γειτονικών χωριών αναζήτησαν καταφύγιο στο σπήλαιο και κατάφεραν να διασωθούν. Έκτοτε, το θεώρησαν ως ασφαλές καταφύγιο.
Αργότερα ο Χασάν πασάς πληρώνει την καταστροφή στο σπήλαιο της Μιλάτου. Τον γκρέμισε το άλογό του και τον σκότωσε.
Ιούνιος 1823: Νέες δυνάμεις, με το Χουσεϊν Μπέη φτάνουν στο νησί, γιατί…. η Κρήτη – θεριό ανήμερο- δεν εξοντώνεται εύκολα.
Οκτώβριος 1823: Ο Χουσεϊν, συνεχίζοντας το έργο της καταστροφής και της ερήμωσης στην Κρήτη, μεταφέρεται από το Ηράκλειο στην Επαρχία Μυλοποτάμου και στρατοπεδεύει ξανά στο Μελιδόνι, γιατί ….ξέρει πως το Μελιδόνι είναι γερή «καντονάδα» του απελευθερωτικού αγώνα.
Και πριν φτάσουν καλά-καλά οι Τούρκοι, τριακόσια εβδομήντα (370) γυναικόπαιδα και τριάντα (30) οπλοφόροι παίρνουν για άλλη μια φορά το δρόμο για το σπήλαιο, που η κατοπινή θυσία τους έμελλε να προσδώσει μεγάλο ιστορικό βάρος στο Μελιδόνι και να ανέβει η δόξα του μέχρι τον ουρανό.
Κουβαλήσανε, και τρόφιμα στο σπήλαιο Λίγο νερό υπήρχε., για να συντηρηθούν, γιατί σκεφτήκανε πως θα’ ναι περαστικό «από τσι τόπους τωνε» το ασκέρι των τυράννων.
Πληροφορείται, τυχαία, τη «μάζωξη» των Χριστιανών στο σπήλαιο και προσπαθεί να τους ξεγελάσει, να παραδοθούν. Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι αντέχουν, δεν το βαστά η καρδιά τους να σηκώσουν τα χέρια. Ο Χουσεϊν εξαγριώνεται και ορμά πάνω σε αθώους. Πάνω από τρεις μήνες, ζουν μέσα στο σπήλαιο, κάτω από πανάθλιες συνθήκες, κάτω από συνθήκες που δεν μπορεί το μελάνι να περιγράψει. Όμως δε λυγούν…..
«επί τρεις μήνας επολιόρκει κανονιοβολών, βομβιλίζων και εφόδους ποιούμενος», γράφει ο Πανεπιστημιακός ιστορικός Γεώργιος Κρέμος, στο έργο του «Χρονολογία της Ελληνικής Ιστορίας 1453-1830».
Δέκα τουφέκια ακοίμητα το σπήλαιο κρατούνε!
Από στεργιά και πέλαγο οι Τούρκοι μάς κτυπούνε... (Σοφ. Καρύδη, Βωμός, Αθήναι 1869)
(πρωτος Ο Χουσεΐν εριξε μια πετρα…ακολουθησαν και αλλοι). Έκλεισε το σπήλαιο, απ' όπου έβλεπαν το φως της ημέρας και ανέπνεαν. Την επομένη, τις είχαν πετάξει έξω από το σπήλαιο οι έγκλειστοι.
Κλεισμένοι μέσα στη σπηλιά, ελυώσαμ ' ένα μήνα! Μας έφαγε η αγρυπνιά, μας έφαγε η πείνα,
επάψαμε να βλέπομε το φώς πιά της ημέρας και μόνο αντικρύζομε τη λάμψη της μαχαίρας
Όσο πέρνα ο καιρός, «γρικά να σκάσει» κατά την Κρητική τοπολαλιά και βάζει στο νου του να κάψει ζωντανούς τους μαχητές της λευτεριάς.
Κι απείς δεν το δυνάστηκαν στο Σπηλιαρό να μπούνε
οι Σκύλοι οι τρισκατάρατοι, τσακάλια λυσσασμένα,
είντα κατεργιαστήκανε; Την σκέπην του τρυπούνε
και μέσα αμπώθουν, ρίχνουνε, φωθιές, κλαδιά αναμμένα,
πανιά μ ́ απύρια, ράκαδα στα λάδια βουτημένα.
Κι εγίνηκε ένα σύθρηνος σ’τσοι μαύρους τ’ς εδικούς μας,
τσοι μαντρισμένους μέσα εκειά, με τσοι καπνούς που ’βγαίνα’.
Κι είντα ’συραν, κι είντα ’παθαν, πού να τα βάλη ο νους μας!
Σύννεφα καπνού κύλησαν μέσα στο σπήλαιο και γέμισαν τους πρώτους θαλάμους. Όσοι βρίσκονταν εκεί δεν άντεξαν και μόλις πρόφθασαν να αγκαλιάσουν τα παιδιά των. Άλλοι πρόφθασαν να εισχωρήσουν στο εσωτερικό του σπηλαίου, αλλά ο καπνός τους ακολουθούσε και σε λίγο υπέκυψαν και αυτοί στο πεπρωμένο τους, αφήνοντας εκεί μέσα, στα έγκατα της γής, την τελευταία πνοή των. δε γλιτώνει ούτε ένας από τους ηρωικούς Πολιορκημένους, γιατί ….«κρούβγονται» από το πολύ καπνό.
24 Ιανουαρίου 1824: Η γενοκτονία έχει συντελεσθεί.
Ύστερα από μέρες, 6 από τους κατοίκους πήγαν στο σπήλαιο. Δεν μπορεί να περιγράψει κανείς την αγωνία των ανθρώπων αυτών, όταν είδαν πεθαμένα και ξεγυμνωμένα προσφιλή των πρόσωπα. 0 ένας απ ' αυτούς πέθανε σε λίγες μέρες τρελαμένος και ο άλλος αργότερα μετά 20 μέρες. Ο τρίτος ο Μανόλης Κιρμιτζάκης έζησε και ύστερα από 10 χρόνια, το Φλεβάρη τού 1834, διηγήθηκε τα γεγονότα στον Pashley, που επισκέφτηκε το σπήλαιο, και έμαθε τη γυμνή αλήθεια δίχως στολίδια, για να περιγράψει τα γεγονότα στο βιβλίο του Travels in Crete, vol. I, p.131
«Ότε οι Έλληνες μετά πολλάς του αγώνος περιπέτειας ανέκτησαν το Μελιδόνιον και το σπήλαιον, σπαρακτική ήτο η σκηνή, καθ’ ην ανεγνώρισαν εν αυτώ τα οστά των φίλτατων αυτών οικείων.
Κατησπάσαντο δε τα υπό του καπνού μελανωθέντα εκείνα λείψανα και φοβεράν ώμοσαν εκδίκησιν κατά των απίστων βαρβάρων» ( ασπάστηκαν τα μελανωμένα λείψανα και ορκίστηκαν εκδίκηση) ....γράφει ο Γερμανός καθηγητής της Ιστορίας Μέντελσον Μπαρτόλντυ στο βιβλίο του «Η Ιστορία της Ελλάδος από του 1453 μέχρι του 1874».
Και ο Ιστορικός Παπαδοπετράκης ή Παπαδοπέτρος Γρηγόριος, όταν ύστερα από 43 χρόνια επισκέφθηκε το σπήλαιο, γράφει: «Τα κρανία των, είχομεν την ατυχία να ίδωμεν το 1867, ως πυραμίδα εκτισμένα εντός του φρικτού σπηλαίου».
Η θυσία του Μελιδονίου ήταν μια θεόρατη λάμψη, μέσα στο σκοτάδι της σκλαβιάς. Έτσι σε μια εποχή, που οι ισχυροί της γης φρόντιζαν, όχι, πώς να μας ελευθερώσουν, αλλά πώς να αποχτήσουν ο καθένας τους περισσότερα, ως συνήθως, Ο «Γεροντόσπηλιος» ύψωσε το αίτημα της Κρητικής Λευτεριάς πάνω σε πύρινη βάση με ανθρώπινες λαμπάδες.
Σε σας που ζήσατε την ιστορία, σε σας που γράψατε ιστορία, σε σας που αλλάξατε την ιστορία. Εσείς τα μέλη του Ειδικού Τάγματος των Υπερανθρώπων. Ναι, σε σας ανήκει το ειδικό μετάλλιο τιμής, όπως γράφει εφημερίδα της εποχής, με αφορμή άλλα συνταρακτικά γεγονότα εδώ στο νησί μας..
Νίκησαν οι Κρητικοί, αγωνίστηκαν και νίκησαν. Χιλιάδες νεκροί οθωμανοί, μα από τα ηρακλειώτικα ερχόταν μυριάδες. Προπύργιο της Λευτεριάς το Μελιδόνι. Η ψυχή δε μπορούσε να νικήσει το σίδερο, το ατσάλι, τη φωτιά.
«Τα κόκαλα σωρός. Θάλασσα οι τάφοι. Ο ποταμός ο γεροποταμος ρεει αίμα
Το τρόπαιο που ο Μυλοπόταμος στήνει Εσύ, θα το φορέσεις Κρήτη, στέμμα.» Γ. Καλομενόπουλου
Αλλά, τι ήταν εκείνο που έκαμε μεσόκοπους και γέροντες, έφηβους, γυναίκες και παιδιά να μετατραπούν από τη μια στιγμή στην άλλη σε πολεμιστές, σε ήρωες;
Ο Κρητικός του 21, μα και οι σύγχρονοι, έχουν κληρονομήσει μαζί με το αίμα και την αίσθηση της ιστορικής συνέχειας.
Οι Μινωίτες ειρηνοποιεί ,,,μετατρέπονται σε πολεμιστές κατά των Ρωμαϊκών λεγεώνων, των Αράβων καταχτητών, των Μπαρμπερινών πειρατών, Οι Χαϊνηδες των Κρητικών βουνών, οι επαναστάτες της Τουρκοκρατίας, οι Θερισιανοί επαναστάτες, οι Κρήτες Μακεδονομάχοι, οι Κρήτες του Αλβανικού έπους, οι ήρωες της μητέρας των μαχών, της Μάχης της Κρήτης….. Όλοι ένα, ….γιατί:
Η μοίρα μας εβύζαξε της Λευτεριάς το γάλα,
Μας πότισε με το νερό που πίνουν οι αντρειωμένοι.
Και όποιος είναι λεύτερος ποτές του δε πεθαίνει. Β. Κακατσάκης
Η κατάβαση μας στο μυστηριακό περιβάλλον του Σπηλαίου των Ταλλαίων και η ανάμνηση της φρικτής θυσίας, ας ενδυναμώσουν την πεποίθηση μας να παραμείνουμε σταθεροί στις Αξίες, στις Αρχές και στα ιδανικά, για τα οποία οι προηγούμενες γενιές έδωσαν το αίμα τους. (Πανάξιο το μήνυμα του Δημάρχου Δ. Μυλοποτάμου)
Οι νεότεροι να μάθουν, να ξέρουν, να παύουν τα μαθήματα, οι εργασίες, έτσι, για μια ώρα, τη μέρα ετούτη. Να γνωρίσουν τους ήρωες.
Επίσκεψη στα μνημεία, εδώ, στο Σπήλαιο, στον τύμβο στην Αίθουσα των Ηρώων, στον Γουρνόλακκο, στ’ Αρκάδι, στ’ Ανώγεια, στο Λατζιμά, … στις κορφές των βουνών, σε κάμπους, στα περάσματα, σε κάθε χωριό του πολύπαθου Μυλοποτάμου, παντού!!.
Δόξα και τιμή στον τόπο μας, τον Μικρό…., …..τον Μέγα…..!!!
Το Ολοκαύτωμα του σπηλαίου του Μελιδονίου
Μελιδόνι, ένας τόπος μια ιστορία
Το Μελιδόνι συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πιο γνωστά και προνομιούχα χωριά του Μυλοποτάμου. Η ονομασία Μελιδόνι προέρχεται από το βυζαντινό επώνυμο Μελιδόνης το οποίο υπάρχει ακόμα και σήμερα σε όλη την Κρήτη. Η παλαιότερη αναφορά του ονόματος του χωριού απαντάτε σε έγγραφα του 1379 και του 1382, του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα. Σε δύο άλλα βενετσιάνικα έγγραφα του 1549 και του 1562 αναφέρεται τόσο το Μελιδόνι όσο και η Αγιά, δίνοντας μια πλήρη καταγραφή των κατοίκων, των σπιτιών και της ετήσιας παραγωγής σιτηρών και κρασιού για το πρώτο και μια λεπτομερή καταγραφή των δέντρων για το δεύτερο. Από τότε το Μελιδόνι καταγράφεται σε όλες τις απογραφές και φαίνεται να εξελίσσεται σε ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της ευρύτερης περιοχής. Πολλοί ξένοι περιηγητές που έφθασαν στην Κρήτη, επισκέφθηκαν το Μελιδόνι, για το λόγο ότι ήταν σπουδαίο επαρχιακό κέντρο. Εδώ ήταν η έδρα του Επισκόπου Αυλοποτάμου Παρθενίου, αναφέρει το 1817 ο Sieber και απ’ αυτό το χωριό καταγόταν ο οπλαρχηγός Αντώνης Μελιδόνης. Η κορωνίδα της προσφοράς του Μελιδονίου στους εθνικούς αγώνες αποτέλεσε η θυσία των κατοίκων του στο σπήλαιο που βρίσκεται βορειοδυτικά του χωριού.
Το σπήλαιο Μελιδονίου
Το σπήλαιο αυτό που φέρει την ονομασία Γέρος Σπήλιος ή Γεροντόσπηλιος, βρίσκεται στη δυτική απόληξη των Ταλαίων Ορέων, σε απόσταση 1800 μέτρα από το Μελιδόνι και σε υψόμετρο 220 μέτρα. Σύμφωνα με τη μυθολογία ο πρώτος ένοικος του ήταν ο Τάλως, ο γίγαντας – φύλακας της Κρήτης. Από τις πρώτες ανασκαφές βρέθηκαν λίθινα εργαλεία και κεραμική που δηλώνουν την αρχική χρήση του ως χώρου κατοικίας και καταφυγίου. Στη Μινωική εποχή αποτέλεσε τόπο λατρείας που άκμασε στα Μεσομινωικά και Υστερομινωικά χρόνια και διατήρησε τον χαρακτήρα αυτόν σε όλη την αρχαιότητα μέχρι τα Ρωμαϊκά χρόνια ήταν αφιερωμένο στη λατρεία του Ερμή. Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα η έρευνα στο σπήλαιο περιοριζόταν στον εντοπισμό και την ανάγνωση των επιγραφών που βρίσκονται στην είσοδο του. Το 1923 έγινε μικρής έκτασης ανασκαφική έρευνα από μία ιταλική αρχαιολογική αποστολή που δεν έδωσε σημαντικά αποτελέσματα. Το 1954 ο γάλλος αρχαιολόγος P. Faure ερεύνησε το σπήλαιο και διαπίστωσε την ύπαρξη Υστερομινωικών ΙΙΙ, Υπομινωικών (1450-1100 π.Χ.) και Πρωτογεωμετρικών (10ος αιώνας π.Χ.) οστράκων, καθώς επίσης και θραύσματα ρωμαϊκών λύχνων.
Από το 1987 έως σήμερα διεξάγονται ανασκαφές από την ΚΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, οι οποίες έφεραν στο φως πολλά ευρήματα, κυρίως των Μινωικών χρόνων. Η αξία του σπηλαίου δεν είναι μόνο αρχαιολογική, λατρευτική και ιστορική. Έχει και μεγάλο σπηλαιολογικό ενδιαφέρον. Γι’ αυτό το επισκέφτηκαν διαχρονικά πολλοί επώνυμοι επιστήμονες, τα ονόματα των οποίων είναι χαραγμένα στους τοίχους του σπηλαίου. Υπολογίζεται σε περίπου δυο χιλιάδες επιγραφές, τόσο εγχάρακτες , όσο και γραπτές από τον 1ο αιώνα π.Χ. μέχρι σήμερα.
Τα οστά των μαρτύρων φυλάσσονται σε οστεοφυλάκιο στην πρώτη αίθουσα του σπηλαίου, στην οποία έχει δοθεί το όνομα «Αίθουσα των Ηρώων», κρατώντας άσβεστη τη μνήμη της τραγωδίας.
