Αρμένοι Ρεθύμνου, ένα από τα τρία χωριά της Κρήτης (με την ίδια ονομασία στον Αποκόρωνα Χανίων και στη Σητεία).
Βρίσκονται 9 χλμ. από το Ρέθυμνο στο δρόμο προς το Σπήλι, στο κέντρο του Αρμενόκαμπου και σε υψ. 380 μ., με πληθυσμό 379 κάτοικοι (απογραφή 2011) Δημοτικό Διαμέρισμα Δ. Ρεθύμνου με τους οικισμούς: Σωματά 161 κάτοικοι, Αγ. Γεώργιο 87, Φωτεινού 79, σύνολο 706 κάτοικοι.
Ιστορία-Ονομασία
Οφείλουν την ονομασία τους, στους Αρμένιους στρατιώτες που εγκατέστησε εδώ το 961 μ.Χ. ο στρατηγός Νικ. Φωκάς, όταν ελευθέρωσε την Κρήτη από τους Σαρακηνούς.
Μάλιστα τα δυο γειτονικά χωριά Σωματάς και Φωτεινός, πήραν την ονομασία τους από δύο στρατηγούς του.
Σήμερα όμως δεν υπάρχει κανένας κάτοικος Αρμενικής καταγωγής, αφού εγκαταστάθηκαν αργότερα κάτοικοι από Σφακιά, Ροδάκινο κ.ά. Οι Αρμένοι φαίνεται να υπήρχαν από τη Μινωική περίοδο, αφού στην περιοχή υπήρχε βιομηχανική πόλη, όπως δείχνει το Υστερομινωικό Νεκροταφείο (1350-1200 π.Χ.), στη θέση Πρινοκέφαλο, 1 χλμ. από το Σωματά, με τους 300 θαλαμωτούς τάφους (Βλέπε αφιέρωμα «Ρ.Ν.» στις 20-9-2013, Σωματάς το χωριό των μετοίκων).
Βενετοκρατία-Τουρκοκρατία
Στη Βενετοκρατία (1212-1669) οι Αρμένοι ήταν δυο χωριά, οι Κάτω Αρμένοι με 155 κατοίκους και οι Πάνω Αρμένοι (στο δρόμο προς Κούμους) με 228 κατοίκους το 1577. Την περίοδο αυτή ήρθαν από διάφορα μέρη της Κρήτης, κυρίως από Σφακιά και εγκαταστάθηκαν κάτοικοι εδώ. Μάλιστα σώζονται ενετικές αυλόπορτες, καμάρες, οικόσημα κ.ά.
Επί Τουρκοκρατίας (1669-1898) στους Πάνω Αρμένους κατοικούσαν μόνο Τούρκοι και όταν έφυγαν ο οικισμός ερημώθηκε και δεν ξανακατοικήθηκε. Το 1881 οι Αρμένοι ανήκαν στο Δήμο Χρωμοναστηρίου με 590 κατοίκους (348 Χριστιανοί, 142 Τούρκοι). Το 1900 στο Δήμο Βρυσιναίων με 424 κατοίκους, ενώ το 1925 αποτελούν έδρα ομώνυμης κοινότητας με διάταγμα στις 26-1-1925 (ΦΕΚ 27/1925 τ.Α').
Το 1928 η κοινότητα είχε 593 κατοίκους, το 1991, 554 κατοίκους.
Φονικές μάχες στον Αρμενόκαμπο
Το 1822 στον Αρμενόκαμπο δόθηκε φονική μάχη με τους Τούρκους, κατά την οποία σκοτώθηκαν 20 αγωνιστές και ο οπλαρχηγός Γιώργης Ν. Δεληγιαννάκης από το Ασφέντου Σφακίων, αφού έπεσαν σε ενέδρα.
Όμως το 1828 οι Τούρκοι έπαθαν πανωλεθρία στο ίδιο μέρος από τους αγωνιστές Γ. Κατσούρη, Μαν. Ρουστικιανό και Α. Σουδεράκη, αφήνοντας 200 νεκρούς Τούρκους, ενώ αιχμαλωτίστηκαν 300 γυναικόπαιδα.
Εκτίμηση περιουσίας στο χωριό Κάτω Αρμένοι επί Ενετοκρατίας 1643
«Στη δημόσια πλατεία. Εκεί, ο μάστρο Γιάννης Σαρακηνόπουλος π. Μανόλη από το χωριό Κάτω Αρμένους, θέλει να πουλήσει στο χρυσοχόο Μανολίτση Καρβούνη π. Γιωργάκη ένα κομμάτι αμπέλι και τα δέντρα που έχει σε τόπο του Νταχά Τζάνε και που, όπως λέει, απέκτησε από τον πατέρα του, με υπόσχεση στο γάμο του (πράξη Μιχέλ Θεριανού, 11/11/1631). Συμφωνούν, λοιπόν, να εκτιμηθεί το αμπέλι και τα δέντρα τρεις φορές, και εκλέγουν για την πρώτη εκτίμηση το Μανόλη Σαρακηνόπουλο από τους Κάτω Αρμένους, για τη δεύτερη το Θεόδωρο Κατζαμπόκο από την πόλη και για την τρίτη τον Αλβίζε Κιότζα π. Αντρέα. Οι εκτιμητές αυτοί παρουσιάζονται τώρα και μπροστά σε μένα και τους μάρτυρες δηλώνουν ότι πήγαν και είδαν το αμπέλι και το εκτίμησαν: ο πρώτος 1.200 υπέρπυρα μείον τα μισά που ανήκουν στο φεουδάρχη μένουν 600*. Ο δεύτερος 1.100-550=550. Ο τρίτος το υπολόγισε 11 εργατών με 125 υπέρπυρα ο εργάτης δηλαδή 1.375 και 100 τα δέντρα σύνολο 1.475 μείον τα μισά του φεουδάρχη=737 υπέρπυρα και 16 γροσέτες.
Μάρτυρες: σεβαστός παπάς Μάρκος Σαράζης π. σεβαστού παπα Τζώρτζη, nob. Νικολό Γρίτη nob. Φραγκίσκου.
(«Το Πρωτόκολλο του Ρεθεμνιώτη Νοτάριου Αντρέα Καλλέργη, 1634-1646), Γιάννη Μ. Γρυντάκη»).
Γερμανική κατοχή
Στον Αρμενόκαμπο οι Γερμανοί είχαν εγκαταστήσει στρατόπεδο 800 αντρών, σε έκταση 2 τ. χλμ. με καταυλισμό, αποθήκες, στρατώνες και μικρό αεροδρόμιο με σκοπό την τροφοδοσία της Αφρικής. Για το λόγο αυτό έκοψαν δέντρα και διαμόρφωσαν το χώρο με συρματοπλέγματα.
Πολλές φορές παιδιά από τους Αρμένους, έπαιρναν πυρομαχικά και τα έδιδαν στους αντάρτες. Μια φορά έγιναν αντιληπτά, συνελήφθησαν και ξυλοκοπήθηκαν άγρια.
Οι Γερμανοί έμειναν στο χώρο όλη την κατοχή, χωρίς όμως να πειράξουν τους κατοίκους. Λίγο πριν φύγουν οι Γερμανοί έβαλαν μια τεράστια βόμβα σ' ένα αυτοκίνητο, τη συνέδεσαν μ' όλες τις αποθήκες πυρομαχικών.
Ειδοποίησαν τους κατοίκους να φύγουν μακριά αφήνοντας τα σπίτια τους ανοιχτά.
Τότε έβαλαν φωτιά και άρχισαν φοβερές εκρήξεις, όλος ο κάμπος καιγόταν για μια βδομάδα, όμως πολλά βλήματα δεν αχρηστεύτηκαν, αλλά παρέμειναν στα χωράφια.
Από τα βλήματα 22 θύματα και δύο τυφλοί
Όταν έφυγαν οι Γερμανοί ήρθαν από τα γύρω χωριά κάτοικοι αλλά και από τους Αρμένους και άρχισαν να ψάχνουν να βρουν πυροσωλήνες ή άλλα πυρομαχικά. Τ' αποτελέσματα ήταν τραγικά, αφού 22 άτομα έπεσαν θύματα, ανάμεσα σ' αυτούς ήταν και επτά Αρμενιώτες που οι περισσότεροι έχασαν τη ζωή τους καλλιεργώντας τα χωράφια τους. Οι επτά Αρμενιώτες ήταν: Στυλ. Παπαδάκης, Βαγγ. Βιστάκης, Εμμ. Περβολιανάκης, Κ. Βαονάκης, Μαρκ. Σεοριτζάκης, Ι. Κοτζαμπασάκης και Βασιλική Τζιτζικάκη και άλλοι 15 από τα γύρω χωριά.
Είχαμε ακόμη δύο τυφλούς, τον 8χρονο Μιχάλη Δρουδάκη, που περιεργαζόμενος ένα πυροσωλήνα αυτός έσκασε στα χέρια του, χάνοντας το ένα του χέρι και το φως του. Το Γενάρη του 1945 ο 15χρονος τότε Μανόλης Πλουμής (ο λαχειοπώλης), πήγε στους Αρμένους μαζί μ' άλλα δυο παιδιά από το Ρέθυμνο για να βρουν πυρομαχικά, αποτέλεσμα να χάσει το χέρι και το φως του.
Συνολικά σ' όλους τους αγώνες υπέρ πατρίδας έπεσαν 24 Αρμενιώτες από το 1912-1967. Ανάμεσα σ' αυτούς είναι και ο Διοικητής Χωροφυλακής Στέλιος Μανιουδάκης, που έχασε τη ζωή του στις 25-5-1941 κατά τη Μάχη της Κρήτης.
Τα δύο στρατόπεδα
Όταν έφυγαν οι Γερμανοί ο ελληνικός στρατός το 1951 επισκεύασε τα στρατόπεδα και τα χρησιμοποίησε ως μονάδες επιστράτευσης μέχρι τη δεκαετία του 1980.
Το πρώτο στρατόπεδο στην είσοδο των Αρμένων του «Λοχαγού Μάρκου Πορτάλιου», ήταν αποθήκες πυρομαχικών, σήμερα είναι κατοικίες στρατιωτικών.
Το άλλο προς τον Αγ. Γεώργιο του «Λοχαγού Παντελάκη», ήταν μονάδα επιστράτευσης 299 Μοίρας Πυροβολικού, όμως αργότερα παραχωρήθηκε στη ΜΟΜΑ και μετά τη διάλυσή της, γίνονται ενέργειες για να δοθεί στον εκπολιτιστικό Σύλλογο Αρμένων για αξιοποίηση, αφού είναι ερειπωμένο.
Εκκλησίες-Ιερείς
1. Μεταμόρφωση Χριστού (ενοριακή) του 1887.
2. Κοίμηση Θεοτόκου, βυζαντινή εκκλησία στο δρόμο προς Κούμους, που ανακαινίστηκε το 1994.
3. Αγ. Γεώργιος (23 Απριλίου).
4. Αγ. Γεώργιος (3 Νοεμβρίου).
5. Αγ. Κυριακή.
6. Αγ. Νεκτάριος.
7. Αγ. Στυλιανός.
8. Αγ. Ανάργυροι.
9. Αγ. Κωνσταντίνος και Αγ. Ελένη (Κοιμητιριακή).
Ιερείς: Γεώργιος Βογιατζάκης (1946-1987), Σωκράτης Ξενικάκης (1987-2011), Ευάγγελος Ζαφειρόπουλος (2011-).
Σχολείο-Δάσκαλοι
Από τα πρώτα δέκα σχολεία που ιδρύθηκαν στο νομό ήταν και των Αρμένων το 1881 και χτίστηκε το 1888. Λειτούργησε μέχρι το 1941, που έγινε φρουραρχείο για να χτιστεί αργότερα, ενώ το 1953 προστέθηκε και δεύτερη αίθουσα, στο χώρο της εκκλησίας.
Τα τελευταία χρόνια έγινε 6θέσιο και φοιτούν σ' αυτό σχ. έτος 2013-14 από τα 11 γύρω χωριά 90 μαθητές. Στις 3-4-2013 απονεμήθηκε στο σχολείο βραβείο καλύτερης ταινίας Α/βαθμιας Εκπαίδευσης για την ταινία «Λουλούδια σπασμένα». Στο χωριό λειτουργεί και Νηπιαγωγείο με 25 νήπια.
Διευθυντές: (1923-24) Πλιαδάκη, (1924-28) Γαβράκη, (1928-31), Μονιάκη, (1931-32) Ζερβού, (1932-34) Βαγ. Βερνάδος, (1934-39) Θεοδωράκης, 1939-40) Πετράκη, (1940-42) Παπαβασιλείου, (1942-43) Παντ. Φραϊδάκης, (1943-44) Παπιονάρη, (1944-46) Παπαδάκης, (1946-63) Μ. Κανακάκης, (1963-64) Στέφ. Βαλέργας, (1964-82) Μαρία Φραϊδάκη, (1982-84) Νίκος Τυροκομάκης, (1984-87) Γ. Αρχοντάκης, (1987-90) Γ. Βασιλάκης, (1990-91) Δημ. Ερμή, (1991-92) Κ. Βολτυράκης, (1992-99) Σωκράτης Ξενικάκης, (1999-2009) Μαν. Γασπαράκης, (2009-10) Θ. Θάνος, (2010-) Ελένη Μιχελουδάκη.
Αναπτυγμένη επιχειρηματική δραστηριότητα
Μετά τη δεκαετία του 1980, οι Αρμένοι ανέπτυξαν πλούσια επιχειρηματική δραστηριότητα, σε διάφορους τομείς: Βιοτεχνίας κοπής και μορφοποίησης σιδήρου, εμπόριο οικοδομικών υλικών, ζωοτροφών, γεωργικών εργαλείων, με θαυμάσιες ταβέρνες, σούπερ μάρκετ, φαρμακείο, βενζινάδικα κ.ά.
Στον πλούσιο Αρμενόκαμπο με αρκετά δέντρα και ιδιαίτερα παλαιότερα από δάση βελανιδιάς, προϊόν που ήταν πολύτιμο την περίοδο εκείνη για τη βυρσοδεψία.
Ποδοσφαιρική ομάδα ΟΦΑ
Το 1962 ιδρύθηκε η ποδοσφαιρική ομάδα Όμιλος Φιλάθλων Αρμένων ΟΦΑ, με πρώτο πρόεδρο τον Γιώργη Σκουλούδη και πρώτους προπονητές τους: Μάρκο Καλούδη, Ν. Τσουπάκη, Γ. Κτιστάκη.
Από το 1981 άρχισε να λειτουργεί το δικό της γήπεδο, που τα τελευταία χρόνια έγινε στολίδι με συνθετικό τάπητα.
Τίτλοι ομάδας: Γ' Τοπικού (1) 1976, Β' (2) 1966, 1977 Κυπελλούχος ΕΠΣΡ (1) 2010 ΟΦΑ-Επισκοπή 0-0 (4-3 πεν.), φιναλίστ Κυπέλλου ΕΠΣΡ (2) 1998, 2011 και Κρήτης (1) 2010 Σούπερ Καπ (1) 2010 ΟΦΑ-Ρεθυμνιακός 2-1. Αρκετούς όμως τίτλους έχουν κατακτήσει όλες οι κατηγορίες της ομάδας στις Υποδομές.
Πολιτιστικός Σύλλογος
Στο χωριό υπάρχει ένας δραστήριος πολιτιστικός Σύλλογος, που αναβιώνει αρκετά έθιμα και κυρίως κάθε Καθαρή Δευτέρα με το «μουντζούρωμα» κ.ά.
Επώνυμα-Οικογένειες
Αλεξάκης, Βιστάκης, Βογιατζάκης, Βαονάκης, Γυπαράκης, Δαμανάκης, Δρουδάκης, Ζακυνθινός, Καλησπεράκης, Καλλέργης, Καλογεράκης, Καυκαλάς, Κολυβάκης, Κτιστάκης, Μανιουδάκης, Μαραγκουδάκης, Μαρκουλάκης, Μαστοράκης, Ξηράς, Περβολιανάκης, Παπαδάκης, Σηφάκης, Σκεπασιανός, Σκουλούδης, Σεοριζάκης, Τζοβίλης, Τζιτζικάκης, Φραγκιαδάκης, Χριστουλάκης, Χουλιάρας.
Στο κέντρο του χωριού το ηρώο με τους 24 πεσόντες υπέρ πατρίδας
Ο διοικητής Χωροφυλακής Ρεθύμνης Στέλιος Μανιουδάκης, που έχασε τη ζωή του στις 23-5-41, κατά το βομβαρδισμό στο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας (μαζί με το Νομάρχη Γ. Τσαγρή)
Σχολικό έτος 1981-82 οι μαθητές του Νικ. Τυροκομάκη (διευθύντρια η Μ. Φραϊδάκη, είχε τ' άλλο τμήμα).
1η σειρά πάνω: Ν. Τυροκομάκης, Ανδ. Σηφάκης, Μελετίνη Κολυβάκη, Αντ. Σκουλούδη, Γ. Φραγκιαδάκης, Βασιλ. Κολυβάκη, Μαν. Τρουλλινός, Ναπολ. Σκουλούδης, Γ. Σκουλούδης.
2η σειρά: Γιαν. Αρμενατζόγλου, Μαν. Μαστοράκης, Αντ. Σηφάκης, Αντ. Ζακυνθινού, Χρυσ. Βαονάκη, Γ. Μαστοράκης, Ευστ. Κολυβάκη, Μανολ. Φραγκιαδάκης.
3η Σειρά (κάτω): Κωστία Μαρκουλάκη, Μαρία Δαμανάκη, Μαν. Κτιστάκης, Δ. Χριστοδούλου, Μαν. Δαμανάκης, Χαρ. Δρουδάκη, Ειρ. Καλησπεράκη, Χρυσ. Αλεξανδράκη
Στο στρατόπεδο «Λοχαγού Παντελάκη» οι αξιωματικοί της 299 ΜΠΠ: Δ. Βλαχάκης, Μαρνιεράκης, Ν. Κουτράκης, Λευτ. Κρυοβρυσανάκης, Γ. Μαρκάκης (και η μικρή Μαρία Τρουλλινού) το 1969 σε εκδήλωση το Πάσχα
Ο ΟΦΑ Κυπελλούχος ΕΠΣΡ το 2010
Σ. Σπυριδάκης (προπονητής), Χασιώτης, Καρπουζάκης, Α. Βογιατζάκης, Μενιουδάκης, Τσακάλι, Πάπα, Κονδύλης, Μ. Χαλκιαδάκης, Κλάιντι, Κουνατίδης, Χατζησπύρος, Στ. Γασπαράκης, Ν. Δρουδάκης, Γ. και Θ. Γασπαράκης, Χίκα, Α. Δασκαλάκης, Ν. Χαλκιαδάκης, Γιανναδάκης, Κολυβάκης, Χριστουλάκης, Γεωργιουδάκης, Στρατιδάκης, Καλογιάννης
