Α΄ΕΝΟΤΗΤΑ: ΟΙ ΜΙΝΩΙΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΕΞΗΓΗΤΟΣ ΘΥΜΟΣ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΟΥ
ΤΑΔΕ ΕΦΗ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ
Οι Μινωίτες είχαν δημιουργήσει μια μεγάλη θαλασσοκρατία, χάρη στο πανίσχυρο στόλο τους. Αυτός ήταν και ο λόγος που τα μεγάλα ανάκτορά τους δεν είχαν τείχη. Ο ιστορικός Θουκυδίδης, παρότι έζησε μία χιλιετία αργότερα, αναφέρει χαρακτηριστικά για το βασιλιά Μίνωα και το λαό του: ‘’Ο Μίνως, εξ όσων κατά παράδοσιν γνωρίζομεν, πρώτος απέκτησε πολεμικόν ναυτικόν, και εκυριάρχησεν επί του μεγαλυτέρου μέρους της θαλάσσης, η οποία ονομάζεται σήμερον Ελληνική. Κατακτήσας τας Κυκλάδας νήσους, ίδρυσεν αποικίας εις τας περισσοτέρας από αυτάς, αφού εξεδίωξε τους Κάρας και εγκατέστησε τους υιούς του ως κυβερνήτας. Ως εκ τούτου και την πειρατείαν φυσικά κατεδίωκεν όσον ημπορούσεν από την θάλασσαν αυτήν, διά να περιέρχωνται εις αυτόν ασφαλέστερον τα εισοδήματα των νήσων’’.
Ο ΘΥΜΟΣ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΜΙΝΩΙΤΕΣ
Όμως όταν οι Μινωϊτες θα εξέλιπαν, το νησί τους θα περιέπιπτε σε περιπέτειες. Το είχε η μοίρα του νησιού, να βρίσκεται έκτοτε πλέον στην κυριαρχία κάποιου κατακτητή, και μάλιστα με τέτοια συχνότητα που ο ένας θα διαδέχονταν τον άλλο χωρίς να μένουν περίοδοι που ο λαός του να μπορούσε να απολαμβάνει την ανεξαρτησία του. Ήταν στα μέσα περίπου της δεύτερης π.Χ. χιλιετίας, η τελευταία χρονική περίοδος που η Κρήτη διαβιούσε περίοδο ανεξαρτησίας. Ήταν η δεύτερη περίοδος του Μινωϊκού βασίλειου, της Μετα-ανακτορικής περιόδου, καθώς την ονομάτισαν οι αρχαιολόγοι, και η Κρήτη διατηρούσε ακόμη περίοδο ακμής και δόξας. Όμως οι Θεοί είχαν αποφασίσει διαφορετικά. Το ηφαίστειο της Θήρας ήταν εκείνο που του επιφύλαξε η μοίρα να εκτονώσει το θυμό του Ήφαιστου, άγνωστο και για πιο λόγο ! Ποτάμια πύρινης λάβας ξεχύθηκαν από τα σπλάχνα της Αιγαιακής περίκαυστης γης, στο Κρητικό πέλαγος και πανύψηλα μανιασμένα κύματα έφτασαν ώς τη Κρήτη και ισοπέδωσαν τα πάντα, από τις βορεινές ακτές ως και την ενδοχώρα. Ήταν τόση η ορμή τους, που κατέστρεψαν πραγματικά όλα τα δημιουργήματα των Μινωϊτών.
ΟΙ ΛΑΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΟΡΡΑ
Στο αποδυναμωμένο πιά βασίλειο των Μινωιτών, επέδραμαν λαοί από το βορρά που πάντα έτρεφαν διακαή πόθο για το ζηλευτό αυτό νησί που βρίσκονταν στη καρδιά της ‘’Μεγάλης Πράσινης’’, όπως ονομάτιζαν τη Μεσόγειο θάλασσα οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι. Πρώτοι απ’ όλους, έφτασαν οι Αχαιοί με τα πολλά καράβια τους και τους ακoλούθησαν οι Πελασγοί και πολύ γρήγορα, οι νιοφερμένοι κυριάρχησαν στο νησί. Τελευταίοι ήρθαν στο νησί οι Δωριείς, λαός σκληρός με στρατιωτική οργάνωση. Η Κρήτη ήταν η πολύφερνη νύμφη του Αρχιπελάγους που όλοι την ποθούσαν. Όμως το περιζήτητο αυτό νησί είχε διαθέσιμο χώρο για όλους. Οι άνθρωποί του ήταν μεγαλόκαρδοι και προσηνείς, και δεν είδαν τους νιοφερμένους σαν ’’οχτρούς και κατακτητές ‘’. Μ΄ όλες τις συμφορές που είχαν περάσει από την οργή των θεών τους, σκέφτηκαν πως, μαζί τους θα ανοικοδομούσαν ξανά το βασίλειό τους. Θα ξανάφτιαχναν καινούργια καράβια και σε λίγα χρόνια θα ήταν και πάλι οι θαλασσοκράτορες του Αρχιπελάγους. Οι Κρήτες ήταν ένας δημιουργικός και φιλειρηνικός λαός, σ’ αντίθεση με τους νιοφερμένους που ήταν πολεμιστές και άνθρωποι της περιπέτειας και της δράσης. Είχαν στο αίμα τους τη περηφάνια του μαχητή και πιό πολύ από όλους, οι τελευταίοι που είχαν φτάσει. Οι Δωριείς !Που ήρχονταν πολύ αποφασισμένοι και μαχητικοί από το μακρινό βορρά !
Ο ΛΑΟΣ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΕ
Με τους αιώνες να περνούν, οι Κρήτες συνδιαμορφώθηκαν μαζί τους. Έγιναν ένας άλλος λαός. Διακρίνονταν πια από περισσή αποκοτιά και ήταν και πολύ ριψοκίνδυνοι. Εξ άλλου δεν θα μπορούσαν να κάνουν και διαφορετικά για να καταφέρουν να επιβιώσουν καθότι οι συνθήκες στο Αρχιπέλαγος είχαν αλλάξει. Είχαν δημιουργηθεί ξανά στίφη από πειρατές, όπως και τη περίοδο πριν τη θαλασσοκρατία των Μινωιτών, μα πιό πολύ είχε εμφανιστεί ένας άλλος πολύ μεγαλύτερος κίνδυνος. Ήταν θαλάσσιοι επιδρομείς, τρομεροί στη ναυτοσύνη και στη μάχη που ακόμη και σήμερα αγνοούμε από που προέρχονταν και που ήταν τα λημέρια τους. Οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι τους ονομάτιζαν ‘’οι λαοί της θάλασσας ‘’, και είχαν γίνει ο τρόμος και ο φόβος σ’ όλα τα νησιά και σ’ όλα τα παράλια της Μεσόγειος. Η Κρήτη όντας καταμεσής της ‘’Μεγάλης Πράσινης ‘’ πραγματικά ήταν ιδιαίτερα εκτεθειμένη στις επιδρομές τους. Για να τους αντιμετωπίσουν λοιπόν, θα έπρεπε να οργανώσουν πολύ καλό ναυτικό, και συγχρόνως να αποκτήσουν ξανά υπεροχή στη θάλασσα, όπως ο βασιλιάς Μίνωας μερικούς αιώνες πρίν τα είχε καταφέρει. Από τα πυκνά δάση των ψηλών βουνών της, ναυπήγησαν πολλά και δυνατά καράβια. Έτσι οργάνωσαν ένα πολύ ισχυρό στόλο, και μάλιστα με άριστους πολεμιστές- τοξοβόλους, όπως πολύ καλά εγνώριζαν όλοι τους, μα και πιο πολύ απ΄ όλους, οι τελευταίοι από τους νιοφερμένους, οι Δωριείς.
ΟΙ ΞΑΚΟΥΣΤΟΙ ΤΟΞΟΒΟΛΟΙ
Έτσι οι Κρήτες πολεμιστές, οι ξακουστοί τοξοβόλοι απόκτησαν μεγάλη φήμη σ΄όλο τον τότε γνωστό τους κόσμο. Ήταν τα χρόνια που οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι των Φαραώ, εντυπωσιασμένοι από τους Κρήτες πολεμιστές. ονομάτισαν τη Κρήτη ως ‘’το νησί των ‘’κεφτιού’’. Η λέξη ‘’κεφτιού’’ ετυμολογικά προέρχεται από τη Βαβυλωνιακή λέξη ΄΄καφτόρ’’ που σημαίνει τοξοβόλος. Η Κρήτη δηλαδή κατά τους Αιγύπτιους, ήταν ‘’το νησί των τοξοβόλων ‘’. Έχει τεκμηριωθεί από επιγραφικά κείμενα που έχουν βρεθεί, πως οι βασιλιάδες της Κρήτης με τους ξακουστούς τοξοβόλους τους υπερασπίζονταν και άλλους λαούς και βασίλεια, αμειβόμενοι για τις υπηρεσίες τους. Η φήμη τους ως άριστοι τοξοβόλοι πολεμιστές τους είχε κάνει περιζήτητους μισθοφόρους. Η χρησιμοποίηση μισθοφόρων σε πολεμικές επιχειρήσεις τόσο τα προϊστορικά όσο και τα ιστορικά χρόνια αναφέρεται σαν μια δραστηριότητα που υπήρχε πάντα. Τη συναντούμε και στους Περσικούς πολέμους τη κλασσική περίοδο τόσο από τη πλευρά των Περσών όσο και των Ελλήνων, αλλά ακόμη και τα Ρωμαϊκά χρόνια και τη Βυζαντινή περίοδο. Μεγάλη εξάπλωση είχε επίσης και κατά τα χρόνια της παντοδυναμίας των Ενετών, οι οποίοι νοίκιαζαν τα καράβια τους μαζί με τα πληρώματά τους, στους οργανωτές των Σταυροφοριών. Επίσης καθ’ όλη τη περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο θεσμός του μισθοφορικού στρατού είχε επίσης μεγάλη εξάπλωση με αντιπροσωπευτικές εθνότητες, εκείνων των Αλβανών αλλά και των Tατάρων.
Β΄ΕΝΟΤΗΤΑ :ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΟΜΕΝΕΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΜΥΡΙΟΝΗ, ΩΣ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ ΜΑΝΤΑΚΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗ ΚΟΡΑΚΑ !
O γέροντας αγωνιστής Αναγνώστης Μάντακας και ο καπετάν Χατζή-Μιχάλης Γιάνναρης κατεβαίνουν τη σκάλα μετά την ύψωση της Ελληνικής σημαίας στο Φιρκά, την 1η Δεκεμβρίου 1913 την ημέρα της Ένωσης ! Στο τελευταίο σκαλοπάτι τους περίμεναν ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος.
Το παρόν άρθρο αποτελεί τη συνέχεια της Α΄ΕΝΟΤΗΤΑΣ που δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο φύλλο, με τίτλο: ΟΙ ΜΙΝΩΙΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΕΞΗΓΗΤΟΣ ΘΥΜΟΣ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΟΥ
Ο ΙΔΟΜΕΝΕΑΣ ΣΤΗ ΤΡΟΙΑ
Από τους τελευταίους ξακουστούς βασιλιάδες της Κρήτης ήταν ο Ιδομενέας που τον κάλεσε ο βασιλιάς των Μυκηνών ο Αγαμέμνονας να συνδράμει στην εκστρατεία των Ελλήνων εναντίον της Τροίας. Τις ιστορίες αυτές μας τις τραγούδησε ο μεγάλος μας ‘’Παραμυθάς’’ και μας τα αφηγήθηκε με πολύ παραστατικό τρόπο, στα ποιήματά του, τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια. ‘’Στους Κρήτες ηγεμόνας ήταν ο Ιδομενέας ο ένδοξος στο δόρυ και ο στενός του φίλος ο Μηριόνης, ο όμοιος με τον Ενυάλιο που σκοτώνει τους άνδρες’’, μας τραγούδησε ο Όμηρος στην Ιλιάδα επαινώντας τους Κρήτες.
Ο ΘΡΗΝΟΣ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ Όταν σκοτώθηκε ο Πάτροκλος, ο επιστήθιος φίλος του Αχιλλέα, πάλι όπως ο Όμηρος αναφέρει, ο Ιδομενέας και ο Μηριόνης συμμετείχαν πολύ ενεργά στο θρήνο του Αχιλλέα και μάλιστα προετοίμασαν ‘’ την πυράν’’ για να αποτεφρώσουν το σώμα του νεκρού Πατρόκλου. Ο Αχιλέας μάλιστα, πάντα κατά τον ποιητή, θρηνεί πάνω από το νεκρικό κρεββάτι του Πατρόκλου μονολογόντας το μοιρολόϊ του : ‘’ Να που τελεύουν όσα σου 'ταξα πιο πριν, εδώ να σύρω, να ρίξω στα σκυλιά τον Έκτορα κι ωμό να τον σπαράξουνκαι δώδεκα τρανά αρχοντόπουλα μπροστά από την πυρά σου των Τρωών να σφάξω, τι μου εφρένιασε τα σπλάχνα ο σκοτωμός σου’’.
Τα ταφικά έθιμα των Ομηρικών χρόνων δηλαδή περί το 1200 π.Χ. περιγράφονται ως εξής : Πλένουν το νεκρό, τον αλείφουν µε λάδι, τον τυλίγουν µε λευκό σεντόνι και τον στολίζουν. Τον βάζουν πάνω στο νεκρικό κρεβάτι και τον θρηνούν συγγενείς και φίλοι. Οι στενοί φίλοι και συγγενείς κόβουν τα µαλλιά τους, για να δείξουν το πένθος τους. Υψώνουν µια ξύλινη κατασκευή από κούτσουρα και ξερά κλαδιά. Τοποθετούν επάνω το νεκρό µε πολλά από τα προσωπικά του αντικείµενα (κτερίσµατα). Αφού ανάψει η φωτιά και κάψει τον τιμώμενο νεκρό, τη σβήνουν και συλλέγουν προσεκτικά τα οστά του νεκρού. Τα πλένουν, τα τοποθετούν µέσα σ’ ένα αγγείο και τέλος υψώνουν τύµβο από χώµα και πέτρες σκεπάζοντας όλα τα υπολείµµατα. Στο τέλος τρώνε όλοι µαζί. Σ΄αυτό το σκηνικό αναφέρεται και ο Αχιλλέας στο μοιρολόϊ του.
Ο ΟΡΚΟΣ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ
Ακόμη παίρνει και ένα όρκο : Να θυσιάσουν δέκα αρχοντόπουλα των Τρώων από εκείνους τους αιχμαλώτους που βρισκόταν στα χέρια των Ελλήνων, έξω από τη πυρά του φίλου του. Στο κέντρο της πυράς τοποθετούνταν ο νεκρός, ή όπως ακριβώς το αναφέρει ο Αχιλλέας στον μονόλογό του, ‘’μπροστά από τη πυρά σου’’ και στην άκρη της, τοποθετούνταν εκείνοι από τους εχθρούς που θα θυσιάζονταν ως αντεκδίκηση για το θάνατο του πολεμιστή. Όταν ο Τρωικός πόλεμος έλαβε τέλος και η Τροία καταλήφθηκε από τους Έλληνες οι βασιλιάδες με τους πολεμιστές τους, γύρισαν στα βασίλειά τους. Έτσι λοιπόν και ο Ιδομενέας με τον Μηριόνη και όσους πολεμιστές και καράβια τους έμειναν, γύρισαν στη πατρίδα τους τη Κρήτη.
ΜΙΑ ΝΕΚΡΙΚΗ ΠΥΡΑ ΣΤΗΝ ‘’ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΝΑ’’
Αρκετούς αιώνες μετά το τέλος αυτής της εκστρατείας, στην Αρχαία Ελεύθερνα, μια από τις πιό κραταιές πόλεις της Κρήτης, στα 700 π.Χ. περίπου, πραγματοποιήθηκε μια παρόμοια νεκρική τελετή. Ένας νεκρός πολεμιστής τοποθετήθηκε στη νεκρική πυρά, και στο άκρο της πυράς θυσιάστηκε ένας νέος, αιχμάλωτος από τους εχθρούς, σαν αντεκδίκηση για το θάνατο του νεκρού. Τα εκπληκτικά αυτά ευρήματα ανέσκαψε τέλη της δεκαετίας του 1980 πιά, με την αρχαιολογική του ομάδα, ο καθηγητής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης ο Νίκος Σταμπολίδης, στην τοποθεσία της ορθής πέτρας στη δυτική πλευρά της αρχαίας πόλης. Κατά τον καθηγητή Σταμπολίδη ο θυσιασμένος τεκμηριώθηκε ότι ήταν αιχμάλωτος αφ΄ενός γιατί βρισκόταν στην άκρη της πυράς άκαυτος και αφ΄ετέρου γιατί βρέθηκε αποκεφαλισμένος. Ήταν λοιπόν μια ακριβώς όμοια πυρά με εκείνη που περιγράφει ο Όμηρος στην Ψ΄ ραψωδία της Ιλιάδας ! Στην Αρχαία Ελεύθερνα λοιπόν και σ΄όλη την Αρχαία Κρήτη ίσχυαν τα ίδια πολεμικά ταφικά έθιμα όπως και στη χώρα των Αχαιών όπως ακριβώς τα αναφέρει ο ποιητής μας. Τα ευρήματα λοιπόν αυτά στην Ελεύθερνα, αποτελούν την απόδειξη των όσων ο Όμηρος μας τραγούδησε !
ΟΙ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΙ
Και πέρασαν χρόνια πολλά και οι ενενήκοντα πόλεις της Κρήτης, πότε συμμαχούσαν και πότε πολεμούσαν μεταξύ τους. Ήταν τα χρόνια των έντονων ανακατατάξεων στον Αιγαιακό χώρο, αλλά και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Η νέα μεγάλη απειλή που είχε εμφανιστεί τότε στην ανατολική Μεσόγειο ήταν οι Πέρσες. Για τρείς τουλάχιστον αιώνες ο Ελλαδικός χώρος βρισκόταν σε συνεχή σύγκρουση με τους Πέρσες επιδρομείς. Στα μέσα περίπου του 4ου αιώνα π.Χ., ο νεαρός τότε βασιλιάς της Αρχαίας Μακεδονίας ο Μέγας Αλέξανδρος, με τη μεγαλειώδη εκστρατεία του θα κατακτήσει ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, τη Περσία και θα φτάσει μέχρι και τη μακρινή Ινδία. Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Μ.Αλεξάνδρου, οι διάδοχοί του, οι επίγονοι όπως και ονομάστηκαν, θα διαμοιραστούν την Αυτοκρατορία του, από τη Μακεδονία ως και τον Υδάσπη ποταμό. Έτσι φτάνουμε στην λεγόμενη Ελληνιστική περίοδο όπου η Κρήτη είναι πια στη δικαιοδοσία του Πτολεμαίου, ενός από τους πιο έμπιστους στρατηγούς του Μ. Αλεξάνδρου, που είχε αναλάβει το βασίλειο της Αιγύπτου και όλες τις γειτονικές περιοχές. Μέσα σε αυτές ήταν και η Κρήτη όπως και η άλλη Μεγαλόνησος, η Κύπρος.
Η ΡΩΜΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΣΤΟ ΝΗΣΙ
Το βασίλειο των Πτολεμαίων κράτησε περίπου τρείς αιώνες, ώσπου ο νέος λαός που έμελε να κυριαρχίσει στο Μεσογειακό και όχι μόνο, χώρο, οι Ρωμαίοι κατέλαβαν και τη Κρήτη το 20 π.Χ.περίπου. Οι Ρωμαίοι παρέμειναν στο νησί για πολλούς αιώνες και σ΄ όλη αυτή τη χρονική περίοδο πολλές πόλεις της Κρήτης γνώρισαν και πάλι μεγάλη ακμή. Τέτοιες πόλεις ήταν η Γόρτυνα, η Ελεύθερνα, η Λάππα - η σημερινή Αργυρούπολη Ρεθύμνου -, η Απτέρα και η Πολυρρήνια στα Χανιά, η Χερσόνησσος και η Ιεράπυτνα στην ανατολή. Όταν στα μέσα του 300 μ.Χ. ο τότε Αυτοκράτορας των Ρωμαίων, ο Μέγας Κωνσταντίνος θα μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη, και ο χριστιανισμός θα χρησθεί ως η επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας η Γόρτυνα θα αποτελέσει τη πρωτεύουσα του νησιού για αρκετούς αιώνες.
Η ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ
Η κυριαρχία των Ρωμαίων και η μετέπειτα των Βυζαντινών διακόπηκε για μια περίοδο 135 περίπου χρόνων από το 824 μ.Χ. ώς το 961 μ.Χ. που το νησί κατακτήθηκε από τους Άραβες της Ανδαλουσίας. Ο Βυζαντινός στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς εκστρατεύοντας από τη Βασιλεύουσα νίκησε τους Άραβες και επανέφερε στην κυριαρχία των Βυζαντινών το νησί. Δύο αιώνες μετά, αρχές του 1200 μ.Χ. με τη λήξη της 4ης Σταυροφορίας, το νησί μας βρέθηκε στη κυριαρχία των Γενουατών στην αρχή και των Ενετών στη συνέχεια. Οι Ενετοί ως οι νέοι κατακτητές θα εξουσίαζαν το νησί και το λαό του και μάλιστα με πολύ βάρβαρο τρόπο για 450 χρόνια περίπου ως τα μέσα του 1600 όταν οι νέοι επίβουλοι κατακτητές του νησιού, οι Οθωμανοί μας κτύπησαν με τις μπουρμπάδες τους.
ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ καλιμέρα
Η κυριαρχία των Οθωμανών για το δύσμοιρο το νησί μας θα κρατήσει για άλλα 230 περίπου χρόνια ώσπου οι ίδιοι οι Κρήτες από μόνοι τους και χωρίς τη συνδρομή άλλων δυνάμεων, μετά από ένα υπερ-εκατοενταετή εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα από το 1770 με τη επανάσταση του Δασκαλογιάννη και ως την τελευταία τους εξέγερση του 1898, απελευθέρωσαν το νησί τους.
ΠΟΙΗΤΕΣ, ΑΦΗΓΗΤΕΣ, ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΗΓΕΤΕΣ
Όλα αυτά μας τα αφηγήθηκαν, άλλοι με τα ποιήματα ή τα διηγήματά τους όπως ο Όμηρος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και ο Απόστολος Τίτος, άλλοι με τη στρατιωτική τους δεινότητα όπως ο στρατηγός των Βυζαντινών ο Νικηφόρος Φωκάς, και άλλοι με την αυτοθυσία και τη λιονταρίσια τους ψυχή όπως ο Γιάννης Δασκαλογιάννης, ο Ηγούμενος του Αρκαδιού Γαβριήλ και οι μεγάλοι αγωνιστές όπως ο Καπετάν Μιχάλης Κόρακας ο Αναγνώστης Μάντακας και ο καπετάν Χατζη-Μιχάλης Γιάνναρης, ή και ακόμη με την αποκοτιά και τη διπλωματική τους ικανότητα όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος !
