Αρχαιολογικοί χώροι: Πώς μπορεί να εξασφαλιστεί και η συμμετοχή της κοινωνίας

Η Ελλάδα ως η Δυτική χώρα με τον μακρύτερο Αρχαιολογικό χρόνο

Σε όλες τις ηπείρους υπήρξαν λαοί που δημιούργησαν σπουδαίους πολιτισμούς και οι οποίοι ήκμασαν ακόμη και από την 2^η π.Χ. χιλιετία. Στην Αμερικανική ήπειρο αναγνωρίζονται ως οι αρχαιότεροι πολιτισμοί εκείνοι των Ολμέκων του Μεξικού και των Μάγια της Γουατεμάλας και της Ονδούρας όπου η μεγάλη τους ακμή ανάγεται από τον 15^ο ως και τον 10^ο αιώνα π.Χ. Στην Ασία τόσο ο πολιτισμός των Ινδών όσο και της Αρχαίας Κίνας, επίσης ανάγονται στον 20^ο και τον 15^ο π.Χ. αιώνα αντίστοιχα.  Όμως η περιοχή που δημιούργησε τους ακόμη σπουδαιότερους πολιτισμούς, ήταν εκείνη γύρω από τη Μεσόγειο Λεκάνη, που εκτείνεται από την Αρχαία Αίγυπτο, τον Ελλαδικό και Αιγαιακό χώρο, ως τη Συροπαλαιστίνη και τη Μεσοποταμία.                                    

Στους χώρους αυτούς, ήκμασαν οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι, οι Μινωίτες, οι Μυκηναίοι , οι Αιγιείς, οι Χετταίοι, οι Σουμέριοι, οι Ασύρριοι, οι Βαβυλώνιοι, οι Φοίνικες και άλλοι σημαντικοί λαοί. Στους αρχαιότερους αυτούς πολιτισμούς η μόνη χώρα που συμμετείχε από το δυτικό κόσμο, ήταν η Ελλάδα. Η χώρα μας λοιπόν αποτελεί την μοναδική του Ευρωπαϊκού χώρου, με τον μακρύτερο αρχαιολογικό χρόνο! Αυτό μεταφράζεται σε ιστορική μια διαδρομή 3.500 τουλάχιστον χρόνων. 

Η Ελληνική πρωτοκαθεδρία στην διάσωση των μνημείων              

Οι περιοχές του Μεσογειακού χώρου με τον πλουσιότερο αρχαιολογικό χρόνο, είναι σίγουρα της Αιγύπτου, της Ελλάδας, αλλά και εκείνες της Εγγύς Ανατολής, όπως του Ιράκ , της Συροπαλαιστίνης αλλά και της Μικράς Ασίας! Από τις χώρες που διαθέτουν τέτοιους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους και κατάφεραν να τους διασώσουν ως ένα ικανοποιητικό βαθμό, είναι μόνον η Αίγυπτος και η Ελλάδα και σε ένα μικρότερο βαθμό η Τουρκία και το Ισραήλ. Δυστυχώς στη Συρία και στο Ιράκ, οι καταστροφές των αρχαιολογικών χώρων και των αρχαιοτήτων είναι ανυπολόγιστες.                                                      Ακόμη εκτιμούμε πως η διάσωση που επέτυχε η χώρα μας , αν εξαιρέσει κανείς ορισμένες τραγικές υπεξαιρέσεις αρχαιοτήτων, όπως είναι τα μάρμαρα του Παρθενώνα, η Αφροδίτη της Μήλου, η Νίκη της Σαμοθράκης και κάποιων άλλων σημαντικών, είναι ικανοποιητική. Εκείνη όμως που υπέστη την αφάνταστη υπεξαίρεση αρχαιοτήτων, είναι η Αίγυπτος. Πολλές Χιλιάδες αρχαιολογικά της ευρήματα φιλοξενούνται σε Ευρωπαϊκά και Αμερικάνικα μουσεία. Δυστυχώς αυτή ήταν η μοίρα των κατακτημένων λαών. Να λεηλατείται η πνευματική τους κληρονομιά από τους κατακτητές τους ή τους φίλους των κατακτητών τους!                                                                  

Οι σχολές αρχαιολογίας , οι αρχαιολογικοί χώροι, τα μουσεία

Στην διάσωση αυτή, τον σπουδαιότερο ρόλο έπαιξαν οι Ελληνικές σχολές αρχαιολογίας, και οι άοκνες προσπάθειες των Ελλήνων αλλά και των ξένων ανασκαφέων αρχαιολόγων. Σήμερα πια, τουλάχιστον 9 Ελληνικά Πανεπιστήμια διαθέτουν σχολές αρχαιολογίας, οι οποίες εκπαιδεύουν κατ΄έτος πολλές εκατοντάδες νέους αρχαιολόγους. Όμοια, εκατοντάδες ανασκαφές διεξάγονται ως συνεχιζόμενες κατ΄έτος ανά την Ελληνική επικράτεια, από την Γαύδο ως και την Μικρή Δοξιπάρα-Ζώνη του Έβρου. Με αυτό το τρόπο, έχουν αναδειχτεί πολλές εκατοντάδες αρχαιολογικοί χώροι, μέγιστης ή μεσαίας αρχαιολογικής σπουδαιότητας. Πλέον των Ελλήνων αρχαιολόγων, είναι γνωστό ότι ανασκαφές διεξάγουν και 16 αρχαιολογικές σχολές του εξωτερικού, φυσικά μετά από τις αντίστοιχες άδειες που έχουν εξασφαλίσει από το Υπουργείο Πολιτισμού. Πέραν των αρχαιολογικών χώρων, υπάρχουν σε ολόκληρη την Ελληνική επικράτεια πολλές δεκάδες αρχαιολογικά μουσεία, όπου στεγάζονται πολλές χιλιάδες αρχαιολογικά ευρήματα.                                                                            

Η υστέρηση του ενδιαφέροντος των πολιτών                            

Εκείνο όμως το οποίο βρίσκεται σε υστέρηση, είναι το ενδιαφέρον των Ελλήνων πολιτών, για τους αρχαιολογικούς αυτούς χώρους, και η μη ανάλογη εκτίμηση της σπουδαιότητάς τους. Θεωρούμε πως αυτό συμβαίνει καθότι σε υστέρηση παράλληλα βρίσκεται και η φήμη των περισσότερων αυτών αρχαιολογικών χώρων. Εκτιμούμε πως οι αρχαιολογικοί χώροι που διαθέτουν πανελλήνια φήμη, είναι ελάχιστοι, ώστε να προκαλέσουν το ενδιαφέρον των Ελλήνων πολιτών να τους επισκεφθούν. Αλήθεια αν προσπαθήσουμε να τους απαριθμήσουμε δεν είναι περισσότεροι από 10 στον αριθμό.    Αυτοί θα είναι η Ακρόπολη των Αθηνών και οι γύρωθέν της χώροι, οι Μυκήνες , η Νεμέα, και η Ολυμπία στη Πελοπόννησο, η Κνωσσός, η Φαιστός και η Ελεύθερνα στη Κρήτη, οι Δελφοί και οι Θερμοπύλες στην στη Στερεά Ελλάδα, και η Βεργίνα στη Μακεδονία. Από δε τα νεότερα μνημεία, ιδιαίτερα φημισμένο είναι το κάστρο των Ιπποτών της Ρόδου. Οι υπόλοιποι χώροι διαθέτουν περιορισμένη ή και πολύ περιορισμένη φήμη! Φέρνουμε το παράδειγμα όπου ο Όμηρος αναφέρεται στις ‘’εκατόν πόλεις’’ της Κρήτης, και που εξ αιτίας τους την ονομάζει ‘’Εκατόμπολιν Κρήτη’’. Σχεδόν όλες από αυτές έχουν εντοπισθεί. Το πού βρίσκονται όμως αυτές ακριβώς, ελάχιστοι από τους κατοίκους του νησιού, το γνωρίζουν !                                                                 

Ο προβληματισμός                                                

Υπάρχει λοιπόν ένα πολύ σοβαρό θέμα με τη δυνατότητα πληροφόρησης αλλά παράλληλα και με την (μη) εκδήλωση ενδιαφέροντος εκ μέρους των πολιτών για τους χώρους αυτούς. Εκτιμούμε πως για να γεφυρωθεί το κενό αυτό , θα πρέπει να γίνουν σημαντικές αλλαγές, τόσο στον προσανατολισμό, όσο και στον ρόλο της αρχαιολογικής γνώσης που προκύπτει από τις διενεργούμενες ανασκαφές.                                                   

Ο ρόλος της αρχαιολογικής γνώσης και εφαρμογής                      

Οι αρχαιολόγοι ανά τα πανεπιστήμια της Υφηλίου, αποκτούν ιστορικές και αρχαιολογικές γνώσεις , καθώς και τις ανάλογες για την μεθοδολογία για την αρχαιολογική έρευνα. Ωστόσο όσον αφορά τουλάχιστον τη χώρα μας, ο ρόλος του αρχαιολόγου και το λειτούργημα που επιτελεί, πέραν από τις μεγάλες προσπάθειες που καταβάλει για να αναδείξει τα έργα και το πνεύμα των προγόνων μας, θα πρέπει να αποκτήσει και μία ακόμη διάσταση, πέραν εκείνης της επιστημονικής. Τη διάσταση της προσπάθειας προσέγγισης του εγγύτερου κοινωνικού χώρου. Η όλη αυτή προσπάθεια, θα πρέπει να είναι πολυεπίπεδη και πολυδιάστατη. Ολόκληρη η ομάδα των αρχαιολόγων αλλά και των λοιπών επιστημόνων που διενεργεί μια ανασκαφή, θα πρέπει να λειτουργεί και με ιδιαίτερη ευαισθησία για τον ευρύτερο της ανασκαφής κοινωνικό χώρο.

Αναγκαίες οι θεσμικές αλλαγές

Είναι υποχρέωση και ευθύνη της πολιτείας και πιο συγκεκριμένα του Υπουργείου Πολιτισμού, να νομοθετήσει ανάλογα, ώστε να θεσμοθετηθούν δράσεις, που θα φέρουν σε στενότερη επαφή την ομάδα της κάθε αρχαιολογικής ανασκαφής, με τον ευρύτερο της κοινωνικό χώρο. Είμαστε σίγουροι, πως οι υπεύθυνοι της κάθε ανασκαφικής ομάδας, με πολύ χαρά και ζήλο θα λειτουργούσαν σε ένα τέτοιο πλαίσιο, που θα προωθούσε την αμφίδρομη σχέση  της ομάδας, με τον ευρύτερο κοινωνικό χώρο. 

Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις                                  

 Σαν πρώτες τέτοιες δράσεις και ενέργειες θα προτείναμε τις παρακάτω :                                           

1. Tα άτομα που θα προσλαμβάνονται για τις βοηθητικές εργασίες στην κάθε ανασκαφή, να προέρχονται από τον εγγύτερο κοινωνικό της χώρο, κατά προτίμηση.                                                            
2. ii. Να γίνονται ανά τακτά χρονικά διαστήματα, ας πούμε λίγο μετά την έναρξη της ετήσιας περιόδου της ανασκαφής, όπως και λίγο πριν τη λήξη της, προγραμματισμένες εκδηλώσεις – συζητήσεις σε καφενεία των κοντινότερων χωριών ή σε άλλους κατάλληλους χώρους, όπως στις αίθουσες των πολιτιστικών συλλόγων. Στις συζητήσεις αυτές, θα μπορούν να αναφέρονται στοιχεία από τις ανασκαφές και πληροφορίες οι οποίες θα μπορούν κατ΄ ελάχιστον να ανακοινωθούν, για τη πορεία των ερευνών. Το κλίμα και το περιεχόμενο των συζητήσεων, θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο εκλαϊκευμένο ώστε να μπορούν να το κατανοούν οι κάτοικοι που θα τις παρακολουθούν.                                                              
3.  Όμοιες εκδηλώσεις – συζητήσεις θα πρέπει να οργανώνονται και στα Λύκεια, στα Γυμνάσια, αλλά και στα δημοτικά σχολεία της περιοχής κάθε χρόνο. Η πλέον κατάλληλη περίοδος, θα είναι λίγο πριν τις διακοπές του Πάσχα, όπου θα υπάρχει η δυνατότητα, να ανακοινώνονται και κάποια τουλάχιστον αποτελέσματα των ερευνών της προηγούμενης ανασκαφικής περιόδου.                                                                   
4. Να δημιουργηθεί ειδικό χρηματοδοτικό κεφάλαιο, το οποίο θα χρηματοδοτεί δράσεις δημοσιότητας για τη κάθε περίοδο της ανασκαφής. Οι δράσεις αυτές, θα μπορούν να είναι η παραγωγή και έκδοση έντυπου υλικού, όπως αφίσες, φυλλάδια , ή και οπτικοακουστικό υλικό, το οποίο θα μοιράζεται στα σχολεία της ευρύτερης περιοχής, αλλά και σε όσους πολίτες εκδηλώσουν ενδιαφέρον. Όμοιες τέτοιες δαπάνες δημοσιότητας υπάρχουν πάντα σε έργα που εκτελούνται με χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.                                                         
5. Το χρηματοδοτικό αυτό κεφάλαιο της δημοσιότητας , θα μπορεί να χρηματοδοτεί κάθε χρόνο και κατά τη διάρκεια ή κοντά στη λήξη της ανασκαφής μια μικρή μουσική εκδήλωση, ή μια θεατρική παράσταση, εί δυνατόν στον χώρο της ανασκαφής ή σε άλλο κατάλληλο χώρο εγγύς της ανασκαφής. Βέβαια για όλες αυτές τις επιπλέον υποχρεώσεις των ανασκαφέων θα έχουν νομοθετηθεί και οι απαραίτητες επιπλέον αμοιβές τους.                                                 

Το αγκάλιασμα και η συλλογική ευθύνη  

Όλες οι παραπάνω δράσεις και ενέργειες θα έχουν σαν τελικό τους σκοπό , το να κάνουν συμμέτοχους στην ανασκαφική δραστηριότητα και τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής. Είμαστε σίγουροι , πως αν οι ενέργειες αυτές θα γίνονται ‘’από καρδιάς’’ και με συνέπεια , θα λειτουργούν ως ισχυρό κίνητρο για τους κατοίκους στο να θεωρήσουν τους εαυτούς των ως συμμετέχοντες και εταίρους στην ανασκαφική έρευνα. Στόχος θα είναι , να αποκτήσουν μια αίσθηση συλλογικής ευθύνης για την ‘’ανασκαφή τους’’ , την οποία θα τη θεωρούν και ως δικιά τους υπόθεση! Τότε πια θα έχουμε οδηγηθεί σε ένα ‘’αγκάλιασμα ‘’ της δικής τους ανασκαφής από τους κατοίκους. Όταν οι κάτοικοι αυτοί ευαισθητοποιηθούν για αυτή τη δική τους ανασκαφή, ήδη θα έχει γίνει ένα βήμα, ώστε να αποκτηθεί από αυτούς , μια μίνιμουμ συνείδηση ιστορικής και αρχαιολογικής γνώσης.   Τα ψήγματα αυτά της συνείδησης εκτιμούμε πως θα λειτουργήσει ως βάση , για να αποκτηθεί μακροχρόνια η αίσθηση και το ενδιαφέρον να αποκτηθούν και άλλες γνώσεις που θα τους επιτρέπουν να μπορούν να περιπλανηθούν στον ιστορικό και αρχαιολογικό χρόνο.                                                                                

Οι ήδη επιτυχημένες κοινωνικές προσεγγίσεις                          

Σαν επιτυχημένες τέτοιες προσεγγίσεις ανάμεσα στις ανασκαφικές ομάδες και τον ευρύτερο κοινωνικό χώρο μπορούμε να αναφέρουμε τέσσερα παραδείγματα, από συνεχιζόμενες τέτοιες ανασκαφές που έχουν διενεργηθεί στη Κρήτη. Ως πρώτη περίπτωση μπορεί να αναφερθεί η ανασκαφή στο ιερό κορυφής στον Γιούχτα, που διενεργούσαν επί σειρά ετών οι εξαίρετοι αρχαιολόγοι, ο Γιάννης και η Έφη Σακελλαράκη. Καθ΄όλη τη διάρκεια των ανασκαφών αναπτύχθηκαν ισχυροί δεσμοί της ανασκαφικής ομάδας και των κατοίκων της κωμόπολης των Αρχανών Ηρακλείου. Το ίδιο στενή σχέση και επαφή ,επίσης αναπτύχθηκε όταν οι ίδιοι αρχαιολόγοι ανέσκαπταν τον αρχαιολογικό χώρο τόσον του Ιδαίου Άντρου, όσον και της Ζωμίνθου, με τους κατοίκους των Ανωγείων στο Ρέθυμνο. Μια τρίτη περίπτωση ήταν οι Ανασκαφικές ομάδες των αρχαιολόγων Νίκου Σταμπολίδη, Πέτρου Θέμελη και Θανάση Καλπαξή, στις ανασκαφές της Αρχαίας Ελεύθερνας στο Ρέθυμνο με τους κατοίκους των χωριών τόσο της Αρχαίας Ελεύθερνας όσον και της Ελεύθερνας. Και τέλος μια τέταρτη ανασκαφή όπου αναπτύθηκαν στενές σχέσεις μεταξύ των ανασκαφέων και των κατοίκων, ήταν η ανασκαφή του Μινωϊκού Ανακτόρου στο χωριό Μοναστηράκι Αμαρίου στο Ρέθυμνο από την αρχαιολόγο Αθανασία Κάντα.

Εδώ αξίζει να σημειωθεί , ότι οι παραπάνω ανασκαφείς , κατάφεραν να επιτύχουν το ‘’αγκάλιασμα’’ των ανασκαφών τους από τους κατοίκους των γειτονικών χωριών, και χωρίς να υπάρχει το θεσμικό πλαίσιο με τις παρεμβάσεις που προτείνονται παραπάνω!