Βρίσκονται 36 χλμ. από το Ρέθυμνο σε ύψος 650μ., σαν βράχος στο λόφο «Κεφάλη» μ’ εξαιρετική θέα. Ανήκουν στο δημοτικό διαμέρισμα Αρδάκτου Δημ. Αγ. Βασιλείου με 74 κατοίκους (απογραφή 2011) και όλο το Δ.Δ. (Άρδακτος, Ακτούντα, Βάτος με 153κ.).
Το 2001 ανήκαν στο Δ.Δ. Αρδάκτου του Δήμου Λάμπης με 70 κατοίκους τα Ακτούντα (το Δ.Δ. με 216 κατοίκους).
Το 2014 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι Δ.Δ. 289 (ψήφισαν 188).
Ονομασία – Ιστορία
Το χωριό φαίνεται να ήταν βιοτεχνικό, γιατί οι κάτοικοι του ασχολούνταν με την αγγειοπλαστική, αφού διέθετε κατάλληλο αργυρόχωμα (λεπίδα).
Για το λόγο αυτό κατασκεύαζαν πιθάρια και κυρίως πήλινους σωλήνες, τα «κουτούντα» από τα οποία έπιναν τα ζώα νερό. Από τα κουτούντα αυτά πήρε τ’ όνομα το χωριό. Σύμφωνα μ’ άλλη εκδοχή οι κάτοικοι έμεναν πρώτα στον παραθαλάσσιο οικισμό «Ακτύ» και ερχόταν το χειμώνα λόγω σποράς στο «Τριγιόδι» (τρεις οδοί), μεταξύ Κισσού-Κρύας Βρύσης και έμεναν.
Εξαιτίας όμως της λεηλασίας από κατακτητές ή περαστικούς, ήρθαν λίγο ψηλότερα στη σημερινή θέση και εγκαταστάθηκαν.
Από το «Ακτύς-Ακτούντος-Ακτούντα», πήραν την ονομασία τους.
Αναφέρονται για πρώτη φορά το 1577 και το 1583 ως Κατούντα με 133 κατοίκους και το Τριογιόδι με 31 κατοίκους. Το 1659 ως Κατούτα με 13 σπίτια. Το 1834 ως Ακτούντα στο Δήμο Αγ. Πνεύματος με μόνο Χριστιανούς, όπως και το 1881 με 173 κατοίκους. Το 1901 ανήκουν στο Δ. Λάμπης, ενώ το 1911 στον αγροτικό δήμο Αρδάκτου. Το 1928 είναι έδρα κοινότητας με 204 κατοίκους, ενώ το 1951 έχουν τους περισσότερους κατοίκους 258.
Συμμετοχή σε όλους τους αγώνες
Οι Ακτουδιανοί πολέμησαν με ηρωισμό σ’ όλους τους αγώνες του Έθνους, με 20 απ’ αυτούς να πέφτουν υπέρ πατρίδος. Από τα πρώτα θύματα ήταν οι αδερφοί Γιάννης και Θεμιστοκλής Σμαραγδάκης στο Βρύσινα το 1897 και το 1917 ο δεύτερος.
Το 1897 σκοτώθηκε ο Χαράλαμπος Λαγουδάκης στην ίδια μάχη.
Ακολούθησαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική Καταστροφή, μέχρι τη μάχη της Κρήτης όπου θυσιάστηκαν άλλοι 17 άντρες. Οι παραπάνω πεσόντες αναφέρονται και τιμούνται στο Ηρώο του χωριού.
Αγωνιστές
Παπαγιαννάκης Γ. Εμμανουήλ ή Καπετάν Μανέλης (1835) οπλαρχηγός της περιοχής το 1866-1896.
Λαγουδάκης Ιωάννης, οπλαρχηγός το 1866-69.
Καραβίτης Γεώργιος, αγωνιστής το 1866-1896 με το βαθμό του Εκατόνταρχου.
Τζεκάκης Γ. Εμμανουήλ (1850) πολέμησε το 1866 στις Πρασές και Αμπελάκι. Το 1878 έγινε εκατόνταρχος.
Καραβίτης Μ. Γιάννης, οπλαρχηγός με δικό του σώμα το 1914, προσωπικός φρουρός του Ελ. Βενιζέλου
Δημητρακάκης Κ. Στυλιανός, πολέμησε από το 1916-1924, με πολλές τιμητικές διακρίσεις.
Παπαγιαννάκης Γιώργης, Μουρνιανάκης Μανόλης, Παπαδάκης Βασίλης με «σταυρό ανδρείας».
Έγγραφο Ιεροδικείου Ρεθύμνου 14-5-1743
Ο Μεχμέτ Μουσαδάκης από τα Ακτούντα, ο οποίος τότε έμενε στο Ρέθυμνο, κατήγγειλε το Γιακουμή Παπααδάκη από το ίδιο χωριό, ότι κατέλαβε παράνομα την περιουσία του αδερφού του Αχμέτ. Ο Γιακουμής δέχτηκε την αλήθεια των καταγγελλομένων, δικαιολόγησε όμως τη πράξη του, ότι δηλαδή ο Αχμέτ ήταν κρυπτοχριστιανός, με τ’ όνομα Γιάννης και είχε αφήσει την περιουσία του στην εκκλησία του χωριού, για λογαριασμό της οποίας την είχε καταλάβει, όντας διαχειριστής της. Επειδή όμως δεν είχε, ούτε μάρτυρες, ούτε αφιερωτήριο, η περιουσία κατακυρώθηκε στο Μεχμέτ.
Πρόσωπα που διακρίθηκαν σε διάφορους τομείς
Δημητρακάκης Εμμανουήλ (1934), δάσκαλος του χωριού, αρθρογράφος, συγγραφέας με έργα «Ρουφάτε γνώση», «Γύρω-γύρω όλοι», κ.α.
Λαογράφος βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών, με μεγάλη πολύπλευρη προσφορά
Δημητρακάκης Εμμ. Κωνσταντίνος, λέκτορας Ιατρικής σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, ονομαστός γυναικολόγος και μέλος Διεθνούς Ινστιτούτου Υγείας στις ΗΠΑ.
Καραβίτης Αλέκος (1904-1975) πρωτομάστορας της Κρητικής μουσικής, η κόρη του ανακηρύχτηκε μις Ελλάς:
«Αχ! Κουτρουλιανό νερό κι Ακτουδιανέ μου αέρα να μπόρουνε να σ’ έπινα το χρόνο μιαν ημέρα».
Καραβίτης Μιχ. Ιωάννης, γενικός αρχίατρος του κράτους, έχει τιμηθεί με τον «Χρυσό Σταυρόν Σωτήρος» με πολλά μετάλλια βαλκανικών πολέμων.
Καραβίτης Μιχ. Γεώργιος, συνταγματάρχης μηχανικού, που πήρε μέρος στο Μακεδονικό αγώνα και στη Μ. Ασία και την Αλβανία. Καθηγητής κέντρου εκπαίδευσης αξιωματικών στη Σμύρνη το 1922, διοικητής μεραρχίας Κρήτης με πολλές τιμητικές διακρίσεις.
Καραβίτης Εμμανουήλ, γλύπτης που μαθήτευσε στην Κωνσταντινούπολη
Παπαβασιλείου Αγαθάγγελος (1804-1891), ηγούμενος της Ι.Μ. Πρέβελη από το 1864-1871. Στο διάστημα της ηγουμενίας και σε περιόδους επαναστάσεων έδειξε σπουδαίο πατριωτισμό: Σε ηλικία 19 ετών πήρε μέρος στις μάχες Καψαλέ-Ακουμίων το 1823.
Παπαδάκης Εμμανουήλ και Θεόδωρος, σπουδαίοι αγιογράφοι.
Παπαδάκης Μ. Βασίλης, καθηγητής ΑΣΟΕ.
Παπαδάκης Σταύρος, από το 1948 διατηρεί ποδηλατάδικο στο Ρέθυμνο, παράγοντας του Αστέρα, μέλος της ΕΠΣΡ και πρόεδρος ΠΑΕ ΕΑΡ από το 1995-97.
Παπαγιαννάκης Θεόδωρος, αεροπαγίτης.
Παπαγιαννάκης Ελευθέριος (1916), υποστράτηγος με αντιστασιακή δράση και σπουδαίο συγγραφικό έργο: «Σκόρπιες δάφνες», «Μάχη της Κρήτης και Αντίσταση» κ.ά.
Φωτάκης Ευάγγελος ή Ανεζηνιώ, δάσκαλος, λαογράφος και συγγραφέας με πολύτιμη προσφορά.
Εκκλησίες–Ιερείς
Ευαγγελισμός Θεοτόκου – Τέσσερις Μάρτυρες
Ενοριακή διμάρτυρη εκκλησία στη θέση «Κεφάλι», με τη μεσολάβηση των δύο χωριανών Αγαθάγγελου Παπαβασιλείου (ηγουμένου) και του μοναχού Ακάκιου Σταματάκη, μ’ έξοδα της Μ. Πρέβελη και προσωπική εργασία. Στην αυλή της φυτεύτηκε τότε και ο σημερινός μεγάλος πλάτανος. Είναι ρυθμού βασιλικής, με ξυλόγλυπτες φορητές εικόνες του 1887 με αγιογράφους τους χωριανούς Εμμανουήλ και Παπα-Θεόδωρο Παπαδάκη.
Κοίμηση της Θεοτόκου
Είναι η αρχαιότερη εκκλησία του χωριού, που φαίνεται να χτίστηκε γύρω στα 1550, στο τέλος της Ενετοκρατίας. Οι βυζαντινές της τοιχογραφίες έχουν καταστραφεί, ενώ σώζονται δύο εικόνες του 16ου αιώνα. Στη Χάρη της γίνεται μεγάλο πανηγύρι.
Αγία Παρασκευή
Είναι ημιυπόγεια, παλιά θαυματουργή εκκλησία στο κέντρο του χωριού. Οι εικόνες της αγιογραφήθηκαν το 1912 από τον Παπά-Θεόδωρο. Ήταν χώρος του νεκροταφείου μέχρι το 1930.
Αφέντης Χριστός
Ξωκλήσι του χωριού στη θέση «Λιβάδι», με πανοραμική θέα. Παλιά βρισκόταν στην κορυφή του βουνού «Κέντας» και σήμερα το μέρος αυτό ονομάζεται «Παλαιοκκλησιά». Σύμφωνα με την παράδοση μια χρονιά της Αναλήψεως, πάνω στο γλέντι ένα αντρόγυνο έπεσε στο γκρεμνό και σκοτώθηκε. Από την ημέρα εκείνη η εικόνα έφευγε και την έβρισκαν σ’ ένα βάτο, στη θέση που είναι η σημερινή εκκλησία. Από τότε εγκαταλείφθηκε το παλιό ξωκκλήσι και τα εγκαίνια στη νέα θέση έγιναν το 1919.
Εφημεριοι Του Χωριου:
Μανόλης Βλαστός, Κωνσταντίνος Τρουλλινός, Βασίλης Παπαβασιλείου, Μακάριος Σμαραγδάκης και από τις αρχές 20ού αιώνα οι χωριανοί: Ιωάννης Παπαδάκης, Θεόδωρος Παπαδάκης, Δημήτρης Σαββοργινάκης (Κεραμέ), Βασίλης Σταυριανάκης (Δρύμισκο), Ανδρέας Μυξάκης (μέχρι σήμερα από τον Άρδακτο).
Σχολείο – Δάσκαλοι
Το σχολείο ιδρύθηκε το 1931 και το 1933 χτίστηκε το κτήριο. Οι μαθητές από το 1880-1930 πήγαιναν στο σχολείο Βάτου.
Στο σχολείο Ακτούντων υπηρέτησαν οι δάσκαλοι: Γιαννακάκης Κωνσταντίνος (1932-34) έχοντας την πρώτη χρονιά 38 μαθητές, Παναγιωτάκης Εμμ., Χατζηδάκη Σοφία (1936-39), Μπουλάκου Αικ., Ζακάκη Ευαγ., Πελεκανάκης Αντώνης (1942-43), Παπαγιαννάκης Ευαγγ., Παπαδάκη Θεανώ, Παναγιωτάκης Ελευθέριος (1944-45 και έχοντας του περισσότερους μαθητές 65), Μαρκογιαννάκη Αθηνά, Παπαδάκη Ευαγγελία, Μαρκουλάκη Ν., Μαρκάκη Άννα, Μαμάκης Λευτέρης (1951-58), Αντωνιουδάκης Παύλος (1958-71), Δημητρακάκης Εμμανουήλ (1971-78), ο οποίος υπήρξε μαθητής και τελευταίος δάσκαλος του χωριού του, αφού συγχωνεύτηκε μέχρι το 1993 με του Βάτου και αργότερα με το πολυθέσιο Σπηλίου.
Σχολικό έτος 1970-71
Στη διπλανή φωτογραφία κατάθεση στεφάνου στο Ηρώο του χωριού στις 25-3-1971. Διακρίνονται ο ιερέας του χωριού Βασίλης Σταυριανάκης, ο δάσκαλος Μανόλης Δημητρακάκης, ο πρωτομάστορας της κρητικής μουσικής Αλέκος Καραβίτης, αρκετοι Ακτουδιανοί και οι μαθητές: Στέλιος Δημητρακάκης (σημαιοφόρος), Μουρνιανάκης Ελπιδοφόρος και Μανόλης, Παπαδάκη Αγγελική, Παπαγιαννάκης Στέλιος και Χρυσούλα, Γρηγοράκη Αγγελική κ.α.
Πολιτισμός
Το 1915 ιδρύθηκε ο Γεωργικός πιστωτικός Συνεταιρισμός Ακτούντων, με πρώτο Δ.Σ. τους:
Θ. Παπαδάκη (ιερέα), Κ. Παπαδάκη, Ν. Μουρνιανάκη, Γ. Παπαδάκη, Αντ. Παπαδάκη, Αντ. Παπαδάκη, Γ. Τζεκάκη, Δ. Καραβίτη, Ι. Γαλανάκη, Εμμ. Σμαραγδάκη, Ν. Παπαγιαννάκη.
Επίσης το 1972 από την ΠΑΣΕΓΕΣ βραβεύτηκε ο σχολικός Συνεταιρισμός, με διευθυντή τον Μαν. Δημητρακάκη. Στην Αθήνα από Ακτουδιανούς δραστηριοποιείται ο πολιτιστικός Σύλλογος «Ευγορείτης» (από την κορυφή του λόφου Κεφάλα), που βοηθά σε πολλούς τομείς το χωριό.
Οικογένειες
Αναλαμπιδάκης, Βασάκης, Γαλιουδάκης, Δημητρακάκης, Καραβίτης, Λαγουδάκης, Μιχαλάκης, Μουρνιανάκης, Καπετανάκης, Παπαγιαννάκης, Παπαδάκης, Πετρουλάκης, Σμαραγδάκης, Σταματάκης, Τζεκάκης, Τζαγκαράκης, Φωτάκης.
ΠΗΓΕΣ:
«Χωριά της επαρχίας Αγ. Βασιλείου», 2011, Συλλογική Εργασία.
«Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», 1993, Λευτ. Κρυοβρυσανάκη.
Πολύτιμες πληροφορίες και στοιχεία από τους δασκάλους Μανόλη Δημητράκη, Νίκο Φασατάκη και από τον καθηγητή Κωστή Ηλ. Παπαδάκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ: 6934178701
