Τα Αγκουσελιανά βρίσκονται 23 χλμ νοτιοδυτικά του Ρεθύμνου σε υψόμετρο 350μ. και αποτελούν δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Αγίου Βασιλείου με 272 κατοίκους με την απογραφή του 2011, (Αγκουσελιανά 213 και Παλαιόλουτρα 59).
Το 2001 αποτελούσαν Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Φοίνικα με 330 κατοίκους, Αγκουσελιανά 261, παλαιόλουτρα 59.
Το 2015 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι 357 και ψήφισαν 254.
Αρχαιολογία
Το χωριό φαίνεται να κατοικείται από παλιά, αφού υπάρχουν τεκμήρια ζωής αρκετών αιώνων. Σε μια μεγάλη έκταση της περιοχής, βρέθηκαν κεραμοστεγείς τάφοι Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής εποχής, δηλαδή μέχρι τους πρώτους αιώνες μ.Χ.
Στη θέση «Βατουδέ» βρέθηκαν τάφοι με κτερίσματα, κύπελλα, λύχνος πήλινος κ.ά, ενώ στην «Μαρκαρίνα» ίχνη αρχαίας οικοδομής, θραύσματα κεράμου, αγγεία Ρωμαϊκής εποχής και αρκετά νομίσματα. Στην θέση «Καραβέλλας» σε υψ. 510μ. έχει βρεθεί Μινωικό Ιερό με ειδώλια Υπομινωικών χρόνων. Τέλος στη θέση «Σταυρός», λαξευτοί Υπομινωικοί τάφοι.
Ονομασία-Ιστορία
Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1834 ως Κουσελιανά με 50 χριστιανικές και 208 μουσουλμανικές οικογένειες, ενώ το χωριό φαίνεται να προϋπάρχει όπως μαρτυρούν διάφορες αγιογραφίες άγνωστο όμως από πότε. Το 1824 μετά την αποτυχία της επανάστασης στην Μεσσαρά, ένας κάτοικος ο Κουρμούλης Γιώργης από το μικρό χωριό Κουσές Καινουργίου στους πρόποδες των Αστεριουσίων έφυγε από το χωριό του και ήρθε και εγκαταστάθηκε στη μικρή πεδιάδα γύρω από τον μικρό λόφο. Έτσι το νέο χωριό πήρε το όνομά του από τον Κουσέ Μεσσαράς. (Κουσελιανός- Κουσελιανά- Αγκουσελιανά). Το 1881 ανήκαν στο Δήμο Λάμπης Επαρχίας Αγίου Βασιλείου και στο νομό Σφακίων με 134 χριστιανούς κατοίκους, ενώ το 1900 στο Νομό Ρεθύμνης με 171 κατοίκους.
Το 1982 στην κοινότητα Παλαιολούτρων με 224 κατοίκους, ενώ το 1940 αποτελούν έδρα ομώνυμης κοινότητας (μαζί με τα Παλαιόλουτρα από τα οποία χωρίζονται από ένα ρυάκι) με 242 κατοίκους. Το 1961 είχαν 268 κατοίκους, ενώ το 1991 τους 227 κατοίκους.
Συμμετοχή στους αγώνες
Σ’ όλους τους αγώνες και ξεσηκωμούς από το 1866 συμμετείχαν οι Αγκουσελιανοί. Το 1878 ο Τούρκος Μεχμέτ Γιαννιτσαράκης προσπάθησε να καταλάβει την επαρχία, όμως νικήθηκε όταν του επιτέθηκαν γύρω από τα Αγκουσελιανά οι Χριστιανοί μ’ αρχηγό το γιατρό Γιάννη Τσουδερό.
Το 1896 δόθηκε μάχη στ’ Αγκουσελιανά και Αγ. Ιωάννη, με τους Τούρκους να έχουν μεγάλες απώλειες. Μάλιστα οι Χριστιανοί έκαψαν τα τούρκικα σπίτια στην Κοξαρέ και τα γύρω χωριά. Στους αγώνες εναντίον των Τούρκων από το 1895-97 πήρε μέρος ο Στέλιος Κλειδής, όπως και στο Μακεδονικό αγώνα με πολλούς άντρες, ενώ ο ίδιος σκοτώθηκε το 1912.
Από το 1914-22 έπεσαν υπέρ πατρίδας οι Αριστείδης Ανδρουλιδάκης, Ευάγγελος και Ευστράτιος Αντωνάκης, Γιώργης και Ιωάννης Κουταλάς.
Πολλοί κάτοικοι πήραν μέρος το 1940-41 στην Αλβανία, αλλά και στη Μάχη της Κρήτης.
Στην Αντίσταση έλαβαν μέρος με ομάδες περιφρούρησης με τους Μανόλη Κουρμούλη, Στέλιο Κουταλά κ.ά.
Αγκουσελιανοί που διακρίθηκαν σε διάφορους τομείς
Αντωνάκης Γιώργης εικαστικός, αγιογράφος και συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας
Βαρδάκη Ζαμπία καθηγήτρια Νοσηλευτικής ΤΕΙ Αθηνών
Κλειδής Στυλιανός Ιωάννης και Μιχάλης ήρθαν το 1825-30 από τα Σφακιά στα Αγκουσελιανά και αποτελούν τους γενάρχες της μεγάλης οικογένειας.
Κλειδής Κώστας δημοσιογράφος- συγγραφέας με πολύτιμη πολύπλευρη προσφορά.
Κλειδής Στέλιος δήμαρχος Φοίνικα από το 1999-2006.
Κλειδής Γ. Στυλιανός (1874-1912) φοίτησε στη σχολή Αγ. Πνεύματος και διορίστηκε δάσκαλος το 1900 στο Ρέθυμνο. Πήρε μέρος 7 φορές από το 1904-1912 στους απελευθερωτικούς αγώνες της Μακεδονίας. Το 1906 στη μάχη της Πρέσπας έχασε όλους τους άντρες του και επέστρεψε μόνος στο Ρέθυμνο. Το 1907 παρασημοφορήθηκε γιατί μάχονταν επί 11 μήνες με τους 84 άντρες του και αναγνωρίστηκε ως εθελοντής Μακεδονομάχος. Το 1912 παίρνει μέρος στο Βαλκανικό πόλεμο με 250 άντρες του, εθελοντές από τα γύρω χωριά. Σκοτώθηκε στις 9-11-1912 στην ανακατάληψη του Μετσόβου και θεωρείται ως απελευθερωτής του. Στη θέση πρ. Ηλίας Μετσόβου στήθηκε μνημείο, ενώ οδός φέρει το όνομά του. Προτομές του έχουν στηθεί στη γενέτειρα του και στο δημοτικό κήπο. Τα οστά του φυλάσσονται στη Μ. Αγ. Νικολάου Μετσόβου. Μετά το θάνατο του αρχηγός ανέλαβε ο Χρίστος Μακρής καθηγητής από τα Σελλιά.
Κουρμούλης Γιώργης ήρθε το 1824 από τον Κουσέ ιδρυτής του χωριού και γενάρχης της μεγάλης ιστορικής οικογένειας.
Κουρμούλης Εμμανουήλ καπετάνιος που πήρε μέρος με τα παλικάρια του χωριού το 1941 στη μάχη της Κρήτης, αλλά και στον Αντιστασιακό αγώνα.
Κουρμούλης Ανδρέας καθηγητής φυσικής αγωγής, από τους ιδρυτές της ομάδας, ποδοσφαιριστής της όλα τα χρόνια, προπονητής-πρόεδρος, με μεγάλη συμβολή στα αθλητικά δρώμενα του τόπου.
Εκκλησίες-ιερείς
Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος (29/8) ο καθεδρικός ναός, στο κέντρο του χωριού, πάνω σ’ ένα μικρό ύψωμα, βυζαντινού ρυθμού. Χτίστηκε το 1973-80 στη θέση ενός παλιού μικρού ναού.
Γέννηση Θεοτόκου (8/9)
Αγ. Νικόλαος ο Κουρταλιώτης (1/9) στη θέση Περβόλια, όπου βρέθηκαν υπόγεια νερά.
Αγ. Κων/νου και Ελένης νεκροταφειακός.
Αγ. Αντώνιος, Μεταμόρφωση Χριστού, Προφ. Ηλίας, Τ. Σταυρός (στη θέση Δάσος), Αγ. Μαρίνα (στη θέση Μαρμαρά), Αγ. Νικόλαος, Αγ. Ειρήνης
Αγ. Γεώργιος στη θέση Μαρκαρίνα (ονομασία που προήλθε από τη συνένωση των ονομάτων ανδρογύνου Μάρκος- Ειρήνη), που εργαζόταν σε νομισματοκοπείο που λειτουργούσε την εποχή εκείνη στην περιοχή. Μάλιστα αναφέρεται ότι όταν σταμάτησε να λειτουργεί έμειναν νομίσματα θαμμένα στο χώμα. Αυτό ήταν αιτία να πηγαίνουν τη νύχτα οι κάτοικοι, να σκάβουν για να τα βρουν. Στη θέση αυτή έχτισαν το ξωκλήσι του Αγ. Γεωργίου, με αρκετούς θρύλους για τον περίφημο θησαυρό και την αποκάλυψή του.
Ιερείς: Βασίλης Θεοδωράκης- Παπαδάκης (1866-1913), Ιωάννης Μαρκουλάκης (1913-1940), Χαράλαμπος Τζουγκράκης (1948-74), Ανδρέας Αντωνάκης (1974-2000), Νικόλαος Μοτάκης (από Κίσαμο 2000-03), Γεώργιος Σπυρλιδάκης( από Πλατανέ 2004->).
Σχολείο-δάσκαλοι
Από το 1880 με έξοδα της Ι. Μ Πρέβελη λειτουργούσε σχολείο και το 1889 αναγνωρίστηκε β) Δευτεροβάθμιο, ενώ το 1899 επανιδρύθηκε. Το 1900 χτίστηκε το πρώτο κτήριο και το 1932 στεγάστηκε σε νέο διδακτήριο. Το 1950-72 λειτούργησε 2θέσιο, αργότερα 3θέσιο ή 4θέσιο, ενώ από το 2008 ως 6θέσιο σε νέο κτίριο, εξυπηρετώντας όλα τα γύρω χωριά. Τους περισσότερους μαθητές είχε το 1958-59 που έφταναν τους 64, ενώ το 1998-99 τους λιγότερους 9.
Δάσκαλοι: ο Μαρκουλάκης Ιωάννης με 40 δρχ. το μήνα, ως γραμματοδιδάσκαλος το 1899-1905, ακολούθησαν οι: Πολιουδάκης Εμμ,. Σκευάκη Μαρία, Ηλιάκη Ειρήνη, Σταματογιαννάκης Ι. (1935-36), Κοντακάκη Ε. , Κουρατοράκη Μ., Βαλαράκη Μαρία (1940-71), Σπυριδάκης Σπ. (1952-53), Χρυσογόνου Παν., Πασχαλίδης Γ. (1954-70), Στεφανάκης Ζαχ. (1970-71), Ηλιάκη Δ., Σαριγιάννης Γ., Τρουλλινός Εμμ., Λενάκη Μ. , Αρετάκης Γ., Αρχοντάκης Γ- Χαλκιαδάκη Μαρίνα (1980-82), Σταυρακάκης Ν. - Ταταράκη Ιωάννα (1982-84), Τερζάκης Ι., Παττακός Γ., Μπεμπής Γ., Ξενικάκης Σωκράτης, Κουρμουλάκης Μιχ. (1990-91), Ασμέτη Χρ. , Κιτράκης Ι., Σάρρος Κ., Παπαχρίστου Γ., Χρηστέλη Μαλάω, Ντίνα Β., Χατζηιωαννίδης Αν. κ.ά.
Το σχολείο λειτούργησε το 2003-05 ως τριθέσιο και το 2013 ως 5θέσιο με πάνω από 60 μαθητές από τα γύρω χωριά.
Διευθυντής ο Στέλιος Νικητάκης που υπηρετεί στο χωριό από το 1999 μέχρι σήμερα, ενώ οι περισσότεροι δάσκαλοι κατάγονται εκτός Κρήτης.
Νηπιαγωγείο
Από το 1981 λειτουργεί 1θέσιο Νηπιαγωγείο με αρκετά νήπια.
Νηπιαγωγοί: Βαβουράκη Ευλαμπία, Χατζηδάκη Γ. (1984-85), Κώνστα Αθ., Αλεξάκη Ελένη (97-98), Πολυχρονάκη Αργ. , Γκατζιανίδου Μ., Νικολιδάκη Σοφία (2001-02), Πενθερουδάκη Αφρ. , Γεωργιάδου Κυρ., Μανουσάκη Αικ., Κουνδουράκη Μ., Λιτρίβη Ματίνα (2009-), Δημοπούλου Χαραλαμπία. Το 2014-2015 τα νήπια στη φώτο: Γ. Φρυσουλής, Σηφ. Βαρδάκης, Ν. Βαρδάκης, Ρ. Παναγιωτάκης, Π. Ζουμπεράκης, Μην. Γασπαράκης, Ι. Μυγιάκης, Επ. Κουρμούλης, Β. Μπούνταλης, Μιχ. Γιαννακάκης, Ζ. Τσικουδάκης, Κ. Βυζιργιανάκης, Γ.Ε. Φρυσούλης.
Αθλητισμός
Το 1987 ιδρύθηκε η Α. Ε. Αγκουσελιανών, ποδοσφαιρική ομάδα με πρώτο πρόεδρο τον Κ. Κουρμούλη. Μέσα σε 3 αγωνιστικές περιόδους κατάφερε ν’ αγωνιστεί στην Α’ Κατηγορία τοπικού ΕΣΠΡ το 1990-91 (9η θέση) και συνέχισε στην ίδια κατηγορία μέχρι το 2002. το 2003-04 αγωνίστηκε στη β’ κατηγορία και στη συνέχεια αποχώρησε. Δεν είχε δικό της γήπεδο αλλά χρησιμοποιούσε έδρα το Γ. Αρμένων και Σοχώρας. Το πρώτο της παιχνίδι το έδωσε στις 3-4-88 κερδίζοντας 3-2 τα Λιβάδια με το πρώτο γκολ του Γ. Κουρμούλη και δυο του Μαν. Σταυριανάκη. Αγωνίστηκε τότε με τους: Ι. Λαγκουβάρδο, Κόνια, Αντωνάκη, Σ. Ηλιάκη, Ι. και Ν. Κλειδή, Παναγιωτάκη, Βαρδάκη, Κ. και Μ. Σταυριανάκη, Γ. Τσίχλη, Ανδρ. -Μαν. και Γ. Κουρμούλη, Μ. Σφηνιά. Η μεγαλύτερη νίκη της ομάδας 10-0 τις Μαργαρίτες. Στη Φώτο 2000-01 όρθιοι: Ν. Προβιάς, Μ. Παπιομύτογλου, Ψυχαράκης, Ν. Βερτούδος, Μακρυγιάννης, Γ. Μυλωνάς, Μ. και Ε. Κουρμούλης
Καθ. : Ν. Λαγός, Ανδρ. Κουρμούλης (η ψυχή της ομάδας), Γ. Γεωργιάδης, Λεντζάκης, Νάκης, Καυλαρής, Κεχαγιαδάκης
Πολιτισμός-αξιοθέατα
Ο πολιτιστικός σύλλογος Αγκουσελιανών διοργανώνει αρκετές εκδηλώσεις, διαθέτει δανειστική βιβλιοθήκη (προσφορά Γ. και Θ. Κουρμούλη). Γιορτές επίσης γίνονται και σε Αθήνα και Μέτσοβο. Στα αξιοθέατα του χωριού είναι το περίφημο «Δάσος», μια κατάφυτη έκταση από κουμαριές, ρείκια και τεράστιους πλατάνους, με πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Επίσης ο «Κυπαρισσώνας» μια κατάφυτη έκταση από πελώρια κυπαρίσσια. Τέλος το υπέροχο σπήλαιο «Νεραϊδότρυπα» στη θέση Στενόλαγκος, συνδεδεμένο με θρύλους για νεράιδες κ. ά. Έχει διακοσμηθεί με ωραιότατους σταλαγμίτες.
Οργανοπαίχτες του χωριού είναι οι: Στυλιανός, Γεώργιος του Α., Γεώργιος του Στ. Τσιχλάκης, Γεώργιος Μαυρογιαννάκης, Στυλιανός Κλειδής, Γιάννης Κουρμούλης
Οικογένειες-επίθετα
Αντωνάκης, Βαρδάκης (από Ροδάκινο), Δημητρακάκης, Ηλιάκης, Κλειδής (από Σφακιά), Κουρμούλης (από Κουσέ Μεσσαράς), Κουμεντάκης (από Σπήλι), Κουταλάς, Καρνιαβούρας, Κουβάρης, Μαμαλάκης (από Ροδάκινο), Μανταδάκης, Μπιρμιδάκης (από Βιλανδρέδο), Μαυρογιαννάκης, Νικητάκης (Καλή Συκιά), Παπαδοσηφάκης, Περιστεράκης, Πετρουλάκης, Παπαδογιάννης, Παντέρμος, Παναγιωτάκης, Τσιχλάκης (Σφακιά), Σφηνιάς, Σταυρουλάκης (Καλονύκτι), Χριστοφάνης.
Πηγές:
Λευτ. Κρυοβρυσανάκη «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης και ποδόσφαιρο».
Ν. Φασατάκη «Η επαρχία Αγ. Βασιλείου».
Στοιχεία από δημοσιευμένες εργασίες των: Κωστή Παπαδάκη, Στέλιο Παπαδάκη, Παπα Γεωργίου Σπυρλιδάκη, Χαρ, Στρατιδάκη, Μιχ. Κουρμουλάκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934178701.
