Του Δημητρίου Εμμαν. Καβρουλάκη
Η Μεγαλόνησος Κρήτη ήταν παρούσα στον αγώνα του 1821 για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Αν και μακριά από την ηπειρωτική Ελλάδα και τα κέντρα του Μεγάλου Αγώνα, μόνη και χωρίς βοήθεια αντήχησε με το παρών της, συγκρουόμενη με τους Τούρκους, τους Αιγύπτιους, τους εξωμότες που θαρρούσαν ότι το νησί αυτό ήταν για πάντα δικό τους. Άλλωστε, η Ελευθερία είναι σύμφυτη με τον κρητικό, στο μεδούλι του μέσα και στην κραταιά ψυχή του. Γράφει ο Παντελής Πρεβελάκης: «για τον Κρητικό η ελευθερία δεν υπήρξε κούφια λέξη. Οι αδιάκοποι αγώνες του κατά του ξένου δυνάστη τού αποκάλυψαν το ιερό, το συγκεκριμένο της νόημα».
Στην επανάσταση του 1821, η Κρήτη πρωταγωνίστησε, με βαρύ φόρο αίματος. Οι κρητικοί πολέμησαν για περισσότερα από 10 χρόνια για να καταλήξουν, αδύναμοι αλλά όχι ηττημένοι, ανήμποροι αλλά όχι παραιτημένοι, στη δικαιοδοσία του αντιβασιλέα της Αιγύπτου, δωρεά από τους Τούρκους. Δυστυχώς, με τη σύμφωνη γνώμη των τότε μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων.
Στην πραγματικότητα ο αγώνας των κρητών για ελευθερία ξεκίνησε με τον Δασκαλογιάννη το 1770. Όνομα σύμβολο στην Κρήτη, παλικάρι πρώτης γραμμής, ήρωας ανάμεσα στους μύθους της ελληνικής ιστορίας. Αν και ματωμένη από την επανάσταση του 1770, η επανάσταση του 1821 γρήγορα εξαπλώθηκε και στην Κρήτη, παρά την μεγάλη απόσταση από την υπόλοιπη Ελλάδα και τα ισχυρά κέντρα του εθνικού αγώνα. Η επικοινωνία, η αποστολή εφοδίων και όπλων, ο συντονισμός των πολεμικών ενεργειών καθίστατο εξαιρετικά δύσκολος. Συγχρόνως, οι εξισλαμισμένοι τουρκοκρητικοί και δύο ισχυρά γενιτσαρικά τάγματα είχαν επιβάλλει ένα καθεστώς ισχυρής καταπίεσης και αγριότητας στο νησί. Την ίδια στιγμή, το μορφωτικό επίπεδο και η παιδεία στην Κρήτη ήταν πράγματα σχεδόν ανύπαρκτα. Αυτά που είχε η υπόλοιπη Ελλάδα, εδώ έλλειπαν. Η λογοτεχνική, πολιτισμική, πνευματική παράδοση της Κρήτης για διακόσια χρόνια είχαν διακοπεί και κυριαρχούσε το σκοτάδι.
Παρ’ όλα αυτά, στην Φιλική Εταιρία συμμετείχαν και κρητικοί, ελάχιστοι αλλά μορφές του αγώνα που κίνησαν την επανάσταση και στη μεγαλόνησο. Τέτοιες προσωπικότητες ήταν ο λόγιος Εμμανουήλ Βερνάρδος, ο Βαρνάβας Πάγκαλος, ο Έμπορος Λαδάς, ο μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης, ο επίσκοπος Πέτρας Αρτέμιος, ο κληρικός Νεόφυτος Οικονόμος -μετέπειτα Γενικός Γραμματέας της καγκελαρίας Κρήτης, ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης -εξέχουσα πολιτική και πνευματική παρουσία στον αγώνα, οι Σφακιανοί πλοιοκτήτες Παναγιώτης Ψαρουδάκης, Ανδρέας Φασουλής και οι Δαιμονάκηδες (φυγάδες του 1770 στην Μολδοβλαχία), ο καπετάνιος Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης, ο κρυπτοχριστιανός Χουσεΐν Κουρμούλης, ο επίσκοπος Κισσάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκης, ο ηγούμενος της Μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερός και τόσοι άλλοι· ο κατάλογος είναι μεγάλος.
Από την πρώτη στιγμή του Μεγάλου Αγώνα 150 κρητικοί πήγαν και πολέμησαν στη Μολδοβλαχία στο πλευρό του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Εκεί, άφησαν την ζωή τους τα δύο από τα τρία αδέλφια Βούρβαχη που συμμετείχαν στις μάχες, ο Τζοάνος και ο Βαρδής. Τον Μάρτιο του 1821 ο ηγούμενος της μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερός, υψώνει επίσημα την σημαία της επανάστασης στο νησί. Οι Τούρκοι, σε απάντηση, σκότωσαν όλους τους μοναχούς και λεηλάτησαν το μοναστήρι. Στις 7 Απριλίου 1821 στα Γλυκά Νερά εκλέγεται η προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση που ονομάστηκε «Καγκελαρία των Σφακίων». Στη σφραγίδα του Συμβουλίου απεικονιζόταν η Παναγία με την επιγραφή «Παναγία του Λουτρού». Δεν πρόκειται μόνο για μια συντονιστική αρχή της επανάστασης, αλλά ανεφοδίαζε τις επαναστατημένες ομάδες και τους οπλαρχηγούς, με όπλα και πολεμοφόδια. Προστάτευε τον άμαχο πληθυσμό, οργάνωνε εράνους και ίδρυσε νοσοκομείο στο Λουτρό. Στις 15 Απριλίου 1821, κηρύχτηκε η Επανάσταση και στην Παναγία Θυμιανή στα Σφακιά σε ανοικτή συνέλευση, με την παρουσία περίπου 1500 αγωνιστών απ’ όλη την Κρήτη και πλήθους κόσμου. Στις 19 Μαΐου 1821 οι τούρκοι συνέλαβαν, βασάνισαν και έσυραν γυμνό τον μητροπολίτη Κισσάμου και Σελίνου Μελχισεδέκ Δεσποτάκη στην πόλη των Χανίων. Τον απαγχόνισαν στην πλατεία της Σπλάντζιας μαζί με τον δάσκαλο Καλλίνικο Βερραίο. Οι κρήτες αγωνιστές δεν άφησαν ατιμώρητη την στυγερή δολοφονία· στο Λούλο στις 14 Ιουνίου 1821 κατανίκησαν τους Τούρκους με ηγέτες τον Τσελεπή με 45 άνδρες και τον Σήφακα με 16 απέναντι σε πολλαπλάσιους Τούρκους. Στις 15 Ιουνίου 1821 στο χωριό Λάκκοι Χανίων κατατροπώνεται ο στρατός πέντε χιλιάδων Τούρκων, ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνου νικήθηκαν οι φοβεροί Αμπαδιώτες Τουρκοκρητικοί, από τους οπλαρχηγούς Τσελεπή και Παναγιωτάκη. Ως αντίποινα, οι Τούρκοι σκότωσαν στα Χανιά 400 χριστιανούς.
Στις 17 Ιουνίου 1821, στις Καλύβες Αποκορώνου, Ρούστικα Ρεθύμνου και στον Άγιο Ιωάννη Λάμπης οι επαναστατημένοι επιτέθηκαν σε τουρκικές μονάδες με επιτυχία. Γι’ αυτό στην περιοχή του Αποκόρωνα σφάζονται πάνω από 1200 Χριστιανοί από τουρκικές ορδές. Στις 23 Ιουνίου 1821, οι Τούρκοι εκτελούν στο Μεγάλο Κάστρο της Κρήτης τον αρχιεπίσκοπο Γεράσιμο και πέντε επισκόπους: τον Κνωσού Νεόφυτο, τον Χερρονήσου Ιωακείμ, τον Λάμπης Ιερόθεο, τον Σητείας Ζαχαρία και τον τιτουλάριο επίσκοπο Διοπόλεως Καλλίνικο. Σφάζονται 800 άμαχοι στην ευρύτερη περιοχή του Μεγάλου Κάστρου· σφαγή γνωστή ως ο «μεγάλος απερντές». Στην Ιερά Μονή Παλιανής (Βενεράτο) ατιμάζονται και σφάζονται και οι 21 μοναχές. Οι επαναστάτες, όμως, συνεχίζουν τον αγώνα. Στις 24 Ιουνίου 1821 διαλύουν τους Τούρκους κοντά στο φρούριο Μαλάξα με οπλαρχηγούς τον Γ. Δασκαλάκη, Α. Φασούλη, Β. Χάλη, Α. Παναγιώτου. Οι κρήτες στον Θέρισο, στα Χανιά και στον Βαθύπετρο, νικούν τις τουρκικές μονάδες και εδραιώνουν την επανάσταση. Οι Σφακιανοί, με την εμπειρία τους στα όπλα, στέλνουν καπετάνιους και σε άλλες επαρχίες, όπως τον Δεληγιαννάκη στο Αμάρι, τους Αναγνώστη και Πέτρο Μανουσέλη στο Ρέθυμνο. Ο καπετάνιος Ρούσος Βουρδουμπάς έχει την γενική αρχηγία. Στα τέλη του 1821, τον Νοέμβριο, έρχεται στην Κρήτη ο Μιχαήλ Αφεντούλης, απεσταλμένος του Δημήτριου Υψηλάντη, με τον τίτλο «Γενικός Έπαρχος και Αρχιστράτηγος Κρήτης».
Την επόμενη χρονιά του μεγάλου εθνικού αγώνα, το 1822, ανακαταλαμβάνεται το Αρκάδι, στα Ακόνια ηττώνται οι τούρκοι και αποκεφαλίζεται ο αρχηγός τους Γλυμίς Αλής. Στον Μυλοπόταμο, στο Φουρφουρά Ρεθύμνης, στο Καστέλι Κισσάμου, στην ανεπιτυχή προσπάθεια κατάληψης του Ρεθύμνου, γίνονται μεγάλες μάχες, όπου θυσιάζονται πολλοί λεβέντες κρητικοί και οπλαρχηγοί, αλλά οι Τούρκοι υφίστανται μεγάλες ήττες και ταπεινώσεις. Στις 20 Μαΐου 1822 στους Αρμένους Χανίων ψηφίζεται το «Προσωρινόν Πολίτευμα της νήσου Κρήτης». Τα φρικτά εκείνα χρόνια της σκλαβιάς οι επαναστάτες, που μισοκοιμούνταν σαν το λαγό στις αστοιβίδες με το γιαταγάνι, τον πασαλή (πολεμικό μαχαίρι) ή το τουφέκι προσκέφαλο και τον κίνδυνο να τους αγκαλιάζει (βασανιστήρια, γδάρσιμο, σούβλισμα), έπαιρναν κουράγιο και δυνάμωναν την ψυχή τους να αντέξει με ριζίτικα τραγούδια. Παράδειγμα:
«Γεύγεσαι, γιε μου, γεύγεσαι, χαροκοπάς και πίνεις
κι οι Τούρκοι σε κυκλώνουνε, μη ντροπιαστείς, υγιέ μου.
‘Πρόβαλε, μάνα μου, να ιδείς πόσες χιλιάδες είναι,
κι αν είναι δυο να γεύγομαι, κι αν είναι τρεις να πίνω
κι αν είναι περισσότεροι να βάλω τ’ άρματά μου!
Και τότες, μάνα μου, θα ιδείς πώς πολεμά ο γιος σου,
πώς τη σκοτώνουν τη ν-Τουρκιά!»
Στα τέλη Μαΐου, στις 28, αποβιβάζονται στη Σούδα από 114 πλοία αιγυπτιακές δυνάμεις υπό τον Αιγύπτιο Χασάν Πασά και αρκετές χιλιάδες στρατιώτες. Συγχρόνως, ο Σερίφ Πασάς καταστρέφει τα Ανώγεια. Στον Κρουσώνα, ο Δεληγιαννάκης, ο Ζερβουδάκης και ο Πολογιωργάκης εξολοθρεύουν 350 τουρκαλβανούς. Παρά τις απώλειές τους οι Τουρκοαιγύπτιοι καταλαμβάνουν τον Θέρισο και τους Λάκους, όπου αμύνονταν οι κρητικοί με σχεδόν όλους τους οπλαρχηγούς. Στην ανατολική πλευρά του νησιού, το οροπέδιο Λασιθίου καταλαμβάνεται από τους Αιγύπτιους. Τον Φεβρουάριο του 1823 σε μια σπηλιά στη Μίλατο Λασιθίου, είχαν κρυφτεί 2000 άμαχοι και λίγοι οπλοφόροι. Οι Αιγύπτιοι δεν μπορούσαν να το πλησιάσουν και να το κυριεύσουν. Πεινασμένοι, αλλά κυρίως εξαιτίας της δίψας, οι έγκλειστοι παραδόθηκαν. Οι Τούρκοι έριξαν τους περισσότερους στον γκρεμό και τους υπόλοιπους τους πούλησαν ως δούλους. Η επανάσταση στην ανατολική Κρήτη καταστάληκε.
Στις 9 Φεβρουαρίου του 1822 έλαβε χώρα η πρώτη μάχη στο Μοναστηράκι. Ο Ρούσος Βουρδουμπάς ως αρχηγός μαζί με τους οπλαρχηγούς Τσουδερό, Πολογιωργάκη, Δεληγιαννάκη, Πρωτοπαπαδάκη, Δαμβέργη, Ζερβουδάκη , Μελιδόνη και Μαυροθαλασσίτη αντιμετώπισαν 4000 Τούρκους με αρχηγό τον Τσιλιβοδάμπαση. Η νίκη έστεψε τα όπλα των κρητών και οι Τούρκοι υπέστησαν δεινή ήττα. Οι απώλειες των Τούρκων ήταν μεγάλες και δεν ξανατόλμησαν να επιτεθούν. Ένα χρόνο μετά, το 1823, έγινε η δεύτερη μάχη στο Μοναστηράκι. Η δολοφονία του Τούρκου Γεντίμ Αλή και του γιού του από τον Μοναστηρακιανό Θεόδωρο (ή Θεοδώρητο) Δαβερώνα στάθηκε η αφορμή. 10000 εξοπλισμένοι και έμπειροι Τούρκοι στρατοπέδευσαν στη Μονή Ασωμάτων και ετοιμάστηκαν για επίθεση ως εκδίκηση για τον διπλό φόνο. Αμαριώτες και Μοναστηριώτες οπλαρχηγοί και πολεμιστές αποφάσισαν να δώσουν μάχη έως εσχάτων. Παρά την ορμητικότητα και την οργάνωση των Τούρκων, οι Αμαριώτες τους απώθησαν και τους πήραν στο κατόπι. Άτακτη φυγή το αποτέλεσμα και με εκατοντάδες νεκρούς, οι εναπομείναντες Τούρκοι εγκατέλειψαν τη Μονή Ασωμάτων και κλείστηκαν στο κάστρο του Ρεθύμνου, θεωρώντας ότι οι Αμαριώτες θα τους επιτίθεντο και στην πόλη και, κατά συνέπεια, στο κάστρο που έντρομοι είχαν καταφύγει για να σωθούν από την οργή και τη δύναμη των επαναστατημένων κρητών.
Στις Αμουργέλλες Ηρακλείου ο Χουσεΐν Βέης συγκρούεται με 3000 ένοπλους επαναστάτες και με αρχηγό τους τον Ρούσο Βουρδουμπά, οι οποίοι, παρά τον ηρωισμό τους, νικήθηκαν και χάθηκαν 300 αγωνιστές. Τον Ιανουάριο του 1824, μετά από τρεις μήνες πολιορκία, το σπήλαιο του Μελιδονίου Μυλοποτάμου όπου είχαν καταφύγει 30 επαναστάτες και 370 γυναικόπαιδα, πυρπολείται με το άνοιγμα οπής στην οροφή, πνίγοντας όλους στους καπνούς. Τον Μάρτιο του 1824 πέφτουν στα χέρια των τούρκων και τα Σφακιά. Οι άμαχοι φεύγουν από την Κρήτη. Μόνο από το λιμανάκι του Λουτρού Σφακίων δώδεκα χιλιάδες ψυχές φυγαδεύονται. Πολλοί κρητικοί φτάνοντας στην ηπειρωτική Ελλάδα, μοιράζονται και πολεμούν στην Πελοπόννησο και στην Ρούμελη. Στο Μεσολόγγι, στο Μανιάκι δίπλα στον Παπαφλέσσα, στους Μύλους δίπλα στο Υψηλάντη, στον Ανάλατο στο πλευρό του Καραϊσκάκη· και η καταγραφή δεν βρίσκει εύκολα τέλος, παραμένει στα παραδείγματα.
Ο αγώνας δεν τελειώνει, τον Ιούνιο του 1825, τετρακόσιοι Κρήτες που αγωνίζονται στην Πελοπόννησο επιστρέφουν και καταλαμβάνουν τα Φρούρια της Γραμβούσας και του Κισσάμου, δημιουργώντας ελεύθερους πυρήνες στην Κρήτη. Νικούν τους Τούρκους κοντά στο Ρέθυμνο και στα Χάλαρα. Την επόμενη χρονιά, στον Άγιο Ιωάννη της Γόρτυνας. Το 1827, χίλιοι πρόσφυγες Κρήτες αγωνιστές μεταφέρονται από τον Μιαούλη στο νησί και η επανάσταση γενικεύεται και πάλι με επιτυχίες, οπότε και τον Μάϊο 1828 η ιστορία συναντά τον μύθο. Στο Φραγκοκάστελο ο οπλαρχηγός Χατζημιχάλης οχυρώνεται και ο Μουσταφά επικεφαλής 8.000 τούρκων φτάνει στο κάστρο. Μετά από λυσσαλέο και άνισο αγώνα οι αμυνόμενοι πραγματοποίησαν ηρωική έξοδο από το κάστρο. Σχεδόν όλοι οι υπερασπιστές του Φραγκοκάστελου βρήκαν τον θάνατο, μαζί με τον Χατζημιχάλη Νταλιάνη και τον υπασπιστή του Κυριακούλη Αργυροκαστρίτη. Απόρροια αυτού του ιστορικού γεγονότος είναι η καταγραφή στην κρητική παράδοση δοξασιών γύρω από την Μάχη του Φραγκοκάστελου. Οι Δροσουλίτες. Οι ημίθεοι που αγωνίζονται το χάραμα και ακούγονται τα ποδοβολητά τους και τα άλογα μέσα από την αχλή που φέρνει η υγρασία, η θάλασσα και ο ζεστός ήλιος του πρωινού στην παραλία της Κρήτης. Στις 29 Φεβρουαρίου 1828 στο μοναστήρι της Οδηγήτριας στη Μεσσαρά ο θρυλικός Ξωπατέρας, περικυκλωμένος από 3000 τούρκους, βρίσκει μαρτυρικό θάνατο μετά από τρεις ημέρες αντίστασης. Στις μαντινάδες και στις ρίμες τους ξεδιπλώνεται όλο το μεγαλείο της κρητικής ψυχής, η αληθινή παλικαριά που φτάνει μέχρι την αυτοθυσία. Για τη θυσία του Ξωπατέρα σταχυολογούμε ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του Παύλου Βλαστού «Ο Γάμος εν Κρήτη» (εκδ. Καραβία, Αθήνα):
«Πουλιά, μην κελαηδήσετε Σαββάτο γ-ή Δευτέρα,
γιατί τον εσκοτώσανε αυτό τον Ξωπατέρα!
Μηνά του ο Μεραμέτ-Αλής «Πρόδωσε, Ξωπατέρα,
γιατί ‘φταξε ντο τέλος σου κι η γι-άσκημή σου μέρα!»
«Δεν προσκυνώ, μωρέ σκυλιά, μόνο θα πολεμήσω,
τσι Κρουσανιώτες γδέχομαι και θα σασέ νικήσω.
Αν ήρθετε για το φαΐ να σάσε μαγερέψω,
μ’ αν ήρθετε για πόλεμο, κορμιά θα μακελέψω!»
Αρχές του 1829 όλη η Κρήτη εκτός των τριών μεγάλων Φρουρίων Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου, είναι ελεύθερη. Στις 22 Ιανουαρίου 1830, μετά από δέκα χρόνια αγώνα και θυσίες, το Πρωτόκολλο του Λονδίνου άφησε την Κρήτη εκτός των ορίων του Νέου Ελληνικού Κράτους. Την λύση αυτή επέβαλε η Αγγλική διπλωματία που προσπάθησε να πείσει τους Ευρωπαίους συμμάχους ότι «η προσάρτησις της Κρήτης εις στον Ελληνικόν κορμόν δεν είναι ουσιωδώς συντελεστική εις την ευημερίαν και ανεξαρτησίαν του νεοσύστατου κράτους». Στην πραγματικότητα, η αγγλική πολιτική ήθελε μια Κρήτη ως βάση της για την εξάπλωση της Αγγλίας στη Μέση Ανατολή και πίστευαν ότι θα το επετύγχαναν, καλύτερα, με μια Κρήτη υπό τον έλεγχο του αποδυναμωμένου σουλτάνου, παρά του «Ρωσόφιλου», Καποδίστρια, περιορίζοντας, ταυτόχρονα, και την επιρροή, στη Μεσόγειο, του ανταγωνιστικού προς τον Αγγλικό, Ρωσικού στόλου. Η απόφαση αυτή γέμισε με πικρία και απογοήτευση τους Κρήτες αγωνιστές. Το Κρητικό συμβούλιο σε έκτακτη συνεδρίαση του εκδίδει δραματική προκήρυξη η οποία αποτελεί ουσιαστικά και την πρώτη διακήρυξη της νέας ιστορικής πορείας που ονομάστηκε και επίσημα «Κρητικόν Ζήτημα».
«Προς τους Έλληνας».
«Η Κρήτη ήτο και είναι μέρος αδιάσπαστο της Ελλάδος αυτή ως συναγωνισθείσα και συναγωνιζομένη με τα λοιπά επαναστατημένα μέρη από την αρχήν, ώστε δεν μπορεί να εννοήσει πως εις διαφόρους πράξεις πληρεξουσίων των σεβαστών τούτων μοναρχών η Κρήτη παρεσιωπήθη διόλου, […] Ημείς δεν ευρίσκομεν αλλού την σωτηρίαν μας παρά εις τα όπλα μας και εις αυτόν τον έντιμον θάνατον…»
Τον Ιούνιο του 1830 τα πλοία των Μεγάλων Δυνάμεων απέκλεισαν τα παράλια της Κρήτης και επέβαλαν την ειρήνη στο νησί υπέρ των Τουρκοαιγυπτίων. Προσπάθεια για ανακατάληψη της Γραμβούσας και αναζωπύρωσης της επανάστασης απέτυχε. Το Κρητικό συμβούλιο συνεδριάζει για τελευταία φορά στις 23 Νοεμβρίου 1930 στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, συντάσσοντας μια τελευταία διαμαρτυρία απέναντι στην Ελληνική κυβέρνηση και στους ναυάρχους των Μεγάλων Δυνάμεων: «Όλοι συμφώνως Τούρκοι, Χριστιανών Ηγεμόνων, Υπουργοί και Ελληνική Κυβέρνησις συνώμωσαν εναντίον των Χριστιανών της Κρήτης σήμερον, θέλοντες ίσως να τους δώσουν αντίλυτρον, θύμα της ελευθερίας των λοιπών αδερφών των...»
Όλη η προσπάθεια και όλη η αγωνία να καταγραφεί σε ένα αυτοτελές κείμενο 2500 περίπου λέξεις η συμμετοχή της Κρήτης στον Μεγάλο Εθνικό Αγώνα, αφιερώνεται στον μεγάλο κρητικό συγγραφέα, πνευματικό άνθρωπο, αγωνιστή και πολιτικό ΚΑΛΛΙΝΙΚΟ ΚΡΙΤΟΒΟΥΛΙΔΗ. Αυτόν που τίμησε το ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, με απόφασή του την 17/12/2020 και μερίμνησε σε εθνικό επίπεδο να αναδημοσιευτεί το έργο του «Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών». Σε μελλοντικό και υποσχόμενο άρθρο θα γίνει εκτενής αναφορά της προσωπικότητας αυτής που λαμπρύνει τα κρητικά γράμματα και βιβλιογραφία. Το μέγεθος και το ποιον του ανδρός αντιγράφεται από τον επικήδειο του Νίκανδρου Ζανουβίου στην Αγία Ειρήνη Αθηνών, στο εξής καταληκτικό απόσπασμα: «και όμως ο πολύτιμος ούτος ανήρ, ο τον βίον αυτού άπαντα τη πατρίδι αφιερώσας, καταβαίνει σήμερον εις τον τάφον διττώς, λυπούμενος το μεν, επειδή εγκαταλείπει χήραν και ορφανά εν άκρα πενία (αλλά τοιαύτη η μοίρα των αγωνιστών καθόλου), το δε πάντων λυπηρότατον, διότι δεν ηξιώθη και ούτος να ίδη την ένδοξον εκείνην ημέραν, την απελευθέρωσιν της πατρίδος αυτού, υπέρ της τασαύτα εμόχθησεν».
Η μοίρα των αγωνιστών και των ηρώων: πενία, μόχθος, μοναχικότητα, αφάνεια.
Τους αφιερώνουμε τους στίχους του Νίκου Γκάτσου:
«Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί.
Γεννιούνται μ’ ένα χρυσαφένιο χρώμα,
μ’ όνειρα που τους τα φτιάχνει η συννεφιά,
μ’ ελπίδες που φυτρώσαν μες στο χώμα…
Οι ήρωες δεν έχουν μυστικά.
Δεν ταξιδεύουνε ποτέ σε ξένα μέρη.
Γίνοντ’ αγάλματα ψυχρά, μα εθνικά
κι έχουν για συντροφιά τους ένα περιστέρι…
Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί.
Κάνουν πως, τάχα, λεπτομέρειες δε θυμούνται…
Κι όταν η νύχτα τούς σκεπάζει με σιωπή,
πετάν’ το θρύλο στα πουλιά κι αποκοιμιούνται…»
ΠΗΓΕΣ:
- http://www.e-sfakia.gr/www.e-thrapsano.gr
- www.patris.gr/articles
- Θεοχάρη Δετοράκη, «Κρητικό Αρχείο» Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος - Ιστορία της Κρήτης», Ηράκλειο 1990.
- Β. Ψιλάκη, «Ιστορία της Κρήτης», 1909.
- Καλλίνικου Κριτοβουλίδου, «Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών» 1859.
- Ζαμπελίου και Καλλίνικου Κριτοβουλίδου, «Ιστορία των Επαναστάσεων της Κρήτης».
- Καλλίνικου Κριτοβουλίδου, «Συνοπτική Έκθεσις της διαγωγής και της ηθικής καταστάσεως των Χριστιανών της Κρήτης προ της Επαναστάσεως», Το έργο περιλαμβάνεται στο «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Επαναστάσεως» του Ι. Φιλήμονος, τόμος Δ΄, Αθήναι 1861, σελ. 395-399.
- Γιάννη Γ. Αλεξανδράκη, «Το Μοναστηράκι μέσα στον χρόνο και στον χώρο», Αθήνα 2018.
- https://www.ekriti.gr
- https://agonigrammi.wordpress.com
