Βρίσκονται στις βόρειες ρίζες του Ψηλορείτη σε υψόμετρο 630 μ. και απέχουν 45 χλμ. από το Ρέθυμνο και 43 χλμ. από το Ηράκλειο.
Αποτελούν Δημοτική Ενότητα Δήμου Μυλοποτάμου με 1.117 κατοίκους το 2011, ενώ το 2001 Δ.Δ. Ζωνιανών Δήμου Κουλούκωνα με 1.578 κατοίκους.
Εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι το 2015 ήταν 1.008 και ψήφισαν 683.
Ίδρυση -Ονομασία-Ιστορία
Σύμφωνα με μια παράδοση το χωριό ιδρύθηκε από ένα βοσκό τον Ζα, που έβοσκε τα αιγοπρόβατά του στην περιοχή. Έχανε όμως τακτικά μια αίγα του και δεν μπορούσε να δει που πάει. Την παρακολούθησε και ανακάλυψε ότι πήγαινε σε μια πηγή μέσα σε ένα δάσος και έπινε νερό.
Τότε αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα στο μέρος εκείνο, όπου υπήρχε το νερό και το ονόμασε «Λάκκος του Ζου».
Μάλιστα την αίγα ο Ζας την έλεγε Αμάλθη και έτσι ονομαζόταν η πηγή «Της Αμάλθης το νερό» όπως λέγεται και σήμερα.
Σύμφωνα όμως με νεότερα στοιχεία από ένα βιβλίο, το χωριό έχει σχέση με το Δία. Η ονομασία «Ζου το Λάκκο» θα πει ο τάφος (λάκκος) του Δία (Ζας όπως λεγόταν) πιστεύοντας ότι τάφηκε εκεί.
Η πρώτη ονομασία από το 1180 π.Χ., όπου αναφέρεται ως Ζω με συμμετοχή ανδρών υπό τον Ιδομενέα στον Τρωικό πόλεμο.
Το όνομα Ζω, οφείλεται στον Δία (Ζα), που φώναζε από τον τάφο του «ζω, εδώ είμαι».
Μάλιστα οι βοσκοί σε κλεψιές τότε ορκίζονταν: « Νη ζα... φάσκω σου και κατέχέ το, δε σου φταίω έργω βουλή μου», δηλαδή «Μα το Δία σου λέω και να το κατέχεις δε φταίω, δεν ξέρω γι' αυτό που με ρωτάς, έργα ή λόγια». Αργότερα βέβαια πρόσθεσαν στο Δία τον Αϊ Γιώργη.
Το 1583 αναφέρεται σε ενετική απογραφή ως Ζω, το 1671 Λάκκο του Ζου με 57 κατοίκους.
Το 1900 ως Ζου το Λάκκο με 509 κατοίκους αλλά και Ζουλιανά (ανήκαν στο Δήμο Ανωγείων). Για πρώτη φορά μετά το 1920 στο αρχικό Ζω, έβαλαν την κατάληξη -νιανά, έτσι έγινε Ζωνιανά.
Το 1928 αποτελούν έδρα Κοινότητας, έχοντας το 1940 τους 789 κατοίκους και το 1991 φτάνουν τους 1.281.
Το 1998 εντάχθηκαν στο Δήμο Ανωγείων, όμως μετά από αντιδράσεις στο Δήμο Κουλούκωνα. Το 2006 έγιναν ανεξάρτητη Κοινότητα και τέλος από το 2011 στο Δήμο Μυλοποτάμου.
Συμμετοχή των Ζωνιανών σε όλους τους Αγώνες
Στα Ζωνιανά δεν κατοίκησαν ποτέ κατακτητές Σαρακηνοί, Ενετοί και Τούρκοι, έτσι ο πληθυσμός τους είναι αμιγώς ελληνικός, όμως δεν απουσιάζουν ποτέ από κανένα προσκλητήριο της πατρίδας.
Από το 1770 περιθάλπουν καταδιωκόμενους Σφακιανούς και παίρνουν μέρος στους αγώνες. Μάλιστα ένας από τους καταδιωκόμενους ήρθε στο χωριό με το παρατσούκλι «Παρασύρης».
Το 1821 ο Ζωνιανός Μιχάλης Μαυρογιάννης ή Μελίτακας οπλαρχηγός του Μυλοποτάμου πολεμά εναντίον των Τούρκων σ' ολόκληρη την Κρήτη. Όταν καταπνίγηκε η επανάσταση πηγαίνει στην Πελοπόννησο με δική του ομάδα από Ζωνιανούς και πολεμά εναντίον του Ιμπραήμ. Σκοτώνονται όλοι εκτός από τον ίδιο τον Μελίτακα. Επιστρέφει στα Ζωνιανά αλλά μη αντέχοντας τα παράπονα και τις κατάρες των συγγενών των σκοτωμένων μετακομίζει στ' Αργουλιό. Συνεχίζει να πολεμά τους Τούρκους, τραυματίζεται σε μια μάχη στο Μπραχίμο και πεθαίνει από το τραύμα αργότερα.
18 έπεσαν στο Αρκάδι
Το 1866 είκοσι Ζωνιανοί, με τον Παρασυρογιώργη, αφήνουν την ασφάλεια που τους παρείχαν τα βουνά και πηγαίνουν στο Αρκάδι, με την ομάδα του Κούβου και οι 18 σκοτώνονται.
Στις 8 Μαΐου 1867, οι Ζωνιανοί μαζί με τους άλλους Μυλοποταμίτες χτυπούν τον Ομέρ Πασά στην Πέρα Χαλέπα. Οι Τούρκοι υποχωρούν άτακτα και οι Ζωνιανοί αρπάζουν το άλογο μαζί με το κανόνι, το πηγαίνουν στα Ζωνιανά και το κρύβουν. Σήμερα το κανόνι αυτό βρίσκεται στο Ναυτικό Μουσείο Χανίων.
Το ολοκαύτωμα του 1867
Την επόμενη 9 Μαΐου 1867 πολυάριθμος Τουρκικός στρατός κάμπτει την αντίσταση των Ζωνιανών και μπαίνει στο χωριό. Ανακρίνει τους γέρους και τους αρρώστους που δεν μπόρεσαν να φύγουν για να βρει το κανόνι. Αφού κανείς δεν ομολόγησε τους σφάζει όλους και καίει το χωριό. Μαζί καίγεται και το δάσος του φαραγγιού.
Τοπική γιορτή η 9η Μαΐου
Από το 2008 καθιερώθηκε επίσημα ως δημόσια εορτή τοπικής σημασίας.
Το Νοέμβριο του 1867 ο Κουμαντάρ Ρεντίς Πασάς προσπαθεί να χτίσει Πύργο στο Καυκαλούδι (Αμυγδαλοκέφαλο) όπως σε όλα τα χωριά. Δεν τα καταφέρνει γιατί οι Ζωνιανοί δεν τον αφήνουν ήσυχο. Μέρα νύχτα του κάνουν κλεφτοπόλεμο και αποδεκατίζουν τους στρατιώτες και τους χτίστες του. Καίει ξανά ό,τι είχαν προφτάσει να ξαναχτίσουν οι Ζωνιανοί και φεύγει. Δηλαδή οι Ζωνιανοί κάηκαν δυο φορές σε έξι μήνες (Μάη και Νοέμβρη). Σύμφωνα με ένα τραγούδι της εποχής εκείνης είχε καεί το χωριό και άλλη μια φορά: «Τρίτη φορά που το χωριό το καίτε μπρε μπουρμάδες μα και τρακόσες να καεί δεν προσκυνούμε αγάδες».
Το 1898 οι Ζωνιανοί πρόσφεραν στον πρίγκιπα Γεώργιο που πέρασε από την περιοχή ως δώρο το κανόνι.
Τα χρόνια περνούσαν. Οι Ζωνιανοί δεν έπαψαν να πολεμούν τους Τούρκους. Πηγαίνουν στο Γάζι και στο Σερβιλή και μαζί με άλλους Μυλοποταμίτες και Μαλεβιζιώτες κλείνουν τους Τούρκους στο Ηράκλειο.
Ο Μιχάλης Κάββαλος ή Καπράκης μέσα σε «χαλάζι σφαιρών» κατάφερε να πάρει τη σημαία και βραβεύτηκε από την Κρητική Πολιτεία σαν σωτήρας της.
Στους Βαλκανικούς Πολέμους σκοτώθηκαν 12 Ζωνιανοί.
Άλλοι 19 πεσόντες το 1940-44
Κατά τον Αλβανικό πόλεμο και τη Μάχη της Κρήτης θυσιάστηκαν 19 Ζωνιανοί και τέλος χάθηκαν ακόμη άδικα άλλοι 4 κατά τον Εμφύλιο.
«Σύναξη πάλι εκάμανε οι Ζωνιανοί στον Άδη.
Τους κάλεσαν οι 17 που πέσανε στ' Αρκάδι...»
Εκκλησίες -Ιερείς
Αγ. Γεώργιος (δίκλιτη Αγ. Χαράλαμπος), Κεντρική ενοριακή του 1800.
Ανάστασης (τρίκλιτη Αγ. Παντελεήμονας-Αγ. Ιωάννης ο θεολόγος).
Κοίμηση Θεοτόκου, δίπλα στο γήπεδο.
Τίμιος Σταυρός, νέα εκκλησία στην είσοδο του χωριού.
Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης, εξωκλήσι.
Αγ. Γεώργιος, ξωκλήσι πάνω στο βουνό.
ΙΕΡΕΙΣ: Γιώργης και Κωστής Παρασύρης, Ζαχαρίας Ζαχαράκης, Βασίλης Νικηφόρος (1889-1910), Ματθαίος Τσαγκαράκης (1910-1920), Γιάννης Ζερβός (1921-1966) Θανάσης Ζερβός (1966-2002), Ματθαίος Ζερβός (2002- σήμερα.
Σχολείο -Δάσκαλοι
Το Σχολείο ιδρύθηκε το 1899, ενώ από το 1882 οι μαθητές πήγαιναν στο σχολείο Αξού.
Το 1901 χτίστηκε το πρώτο κτίριο και το νεότερο το 1933.
Ανάμεσα στους δασκάλους που υπηρέτησαν ήταν και οι: Χατζιδάκης Γιάννης (από Απεσωκάρι, γαμπρός στο χωριό το 1950), Παρασύρης Δημήτρης απότο 1961 μέχρι το 1992, εκτός το '74-'79), Ζερβός Σοφοκλής, Παρασύρη Κρήτη, Δρακούλης Γιώργης κ.ά.
Το 1976 το σχολείο είχε τους περισσότερους μαθητές που έφταναν τους 200.
Ακολούθησαν διευθυντές οι: Δακανάλης Χαράλαμπος (1992-1999) Τσαουσίδης Ιωάννης (2000-2003), Πλουμής Κωνσταντίνος (2003-2006), Τρουλλινός Γιώργης (2006-2009), Σαββίδου Μαρία (2009-10) Σκαπέτης Αντώνης (2010-14), Παχούμη Παγώνα (2014-).
Εξαθέσιο τα τελευταία χρόνια
Το 2014-2015 φοιτούν 106 μαθητές (όλοι από τα Ζωνιανά) με τους παρακάτω δασκάλους: Παχούμη Παγώνα (διευθύντρια) Αλεξόπουλο Κ., Βλάσση Μ., Κόδρα Αικ., Καζαντζίνου Παυλίνα, Καραμουσλής Γ., Λασπάς Θωμάς, Λευκόπουλος Κ., Ντάλης Απ., Φώτου Ευ., Χρήστου Μαρία και η μοναδική κρητικιά Σαμιωτάκη Δέσποινα.
Λειτουργεί επίσης και διθέσιο Νηπιαγωγείο με 35 νήπια και διθέσιος Παιδικός Σταθμός.
Επιστήμονες
Πάνω από 200 είναι οι Ζωνιανοί πτυχιούχοι, ανάμεσα σ' αυτούς είναι:
Μηχανικοί -Αρχιτέκτονες (15)
Παρασύρης (Αναστάσης, Μιρέλα, Ελένη, Δημήτρης, Κωστής, Μαρίζα, Γιώργης, Αντώνης, Γρηγορία), Μαυρογιάννης Αντώνης, Παπαδάκης (Ιωάννης, Γιώργης), Δρακούλης Μανόλης, Νικηφόρου Ελένη.
Δάσκαλοι (11)
Δρακούλης Γιώργης, Ελένη, Ζερβός Σοφοκλής, Σοφία, Μαρία, Νικηφόρου Αντωνία, Παρασύρης Δημήτρης, Κρήτη, Εμμανουήλ, Πλουμής Κωνσταντίνος, Σφακιανάκης Χαράλαμπος.
Οι 30 γιατροί και φαρμακοποιοί
Δρακούλης Μιχαήλ, Μαργαρώ, Ζερβός Ιωάννης, Μαίρη, Ιφιγένεια, Ειρήνη, Μαγδαληνή, Φαιναρέτη, Κάββαλος Γιώργης, Δημήτρης, Στεφανής, Ελένη, Νικηφόρος Μιχαήλ, Αντώνης, Παπαδάκη Δέσποινα, Σωτηρία, Παρασύρης Πάρης, Γιώργης, Πελαγία, Αργυρή, Κατερίνα, Άννα, Ειρήνη, Βασίλης, Ιωάννης, Γιώργης, Φραγκιάς, Πέτρος, Ανδρονίκη, Μαρία, Σφακιανάκη Γιαννούλα.
Δικηγόροι (7)
Ζερβού Φαιναρέτη, Κάββαλος Βενιζέλος, Δόξα, Κλίνης Εμμανουήλ, Όλγα, Παρασύρη Παναγιώτα, Σφακιανάκης Χαράλαμπος.
Καθηγητές (15)
Δρακούλη Άσπα, Κατίνα, Ζερβού Γρηγορία, Κάββαλος Εμμανουήλ, Κλίνης Ιωάννης, Στέλλα, Όλγα, Ιωάννα, Αργυρώ, Νικηφόρος Δημήτρης, Δήμητρα, Παρασύρης Ιωάννης, Κωνσταντίνος Νικόλαος, Εμμανουήλ (Πανε. Στοκχόλμης) κ.ά.
Πολιτιστικά
Πόλος έλξης αρκετών επισκεπτών είναι το σπήλαιο Σφεντόνη, καθώς και το Μουσείο Κέρινων ομοιωμάτων του Διονύση Ποταμιανού. Υπάρχουν 87 ομοιώματα φυσικού μεγέθους που αναπαριστούν κυρίως κρητικά ιστορικά πρόσωπα (Βενιζέλος, Καζαντζάκης, Θεοτοκόπουλος, Κορνάρος κ.ά.).
Από το 2008 ο Πολιτιστικός Σύλλογος του χωριού έχει καθιερώσει την ετήσια γιορτή βοσκού και τυριού, που συγκεντρώνει αρκετό κόσμο.
Καλλιτεχνικά πρόσωπα από τα Ζωνιανά είναι η Μαρία Παρασύρη (Πειραϊκός Σύνδεσμος), Παναγιώτης και Γιάννης Κλίνης (Σχολής Καλών Τεχνών) ο άριστος γλύπτης και επίκουρος καθηγητής Πολυτεχνείου Έκτορας Παπαδάκης, αλλά και ο ζωγράφος Γιάννης Β. Παρασύρης.
Ακόμη στη λαϊκή ποίηση τον Αναστοδημήτρη με το γνωστό: «Χίτλερ να μην το καυχηθείς» τον Καββαλομύρο, Βαγγέλη Δρακούλη και Ν. Μαυράκη κ.ά. Τέλος στον πολύτιμο συγγραφέα και λαογράφο Δημήτρη Παρασύρη και Αντώνη Παπαδάκη με πολλά μυθιστορήματα όπως: «Προξενιό της Ζαχαρένιας», «Έρωτας στο Σπήλαιο» κ.ά.
Ο κατάλογος συμπληρώνεται με πολλούς ακόμη τεχνίτες.
Αθλητισμός
Το καμάρι του χωριού είναι η ποδοσφαιρική ομάδα Ερμής, που ιδρύθηκε το 1962, έχει δικό της γήπεδο από το 1996 ενώ πριν λίγα χρόνια απέκτησε συνθετικό τάπητα.
Έχει κατακτήσει τους παρακάτω τίτλους:
Γ' Τοπικού (2): 1965, 2002
Β' Τοπικού (4): 1967, 1986, 1995, 2008
Α' Τοπικού (2): 2012, 2015.
Στο Α' Τοπικό έχει αγωνιστεί 16 χρονιές.
Κυπελλούχος ΕΠΣΡ (1) 2013 Ζωνιανά-Λιβάδια 1-0
Σούπερ Καπ (1) 2013 Ζωνιανά-Ψηλορείτης 2-1
Το 2012-2013 αγωνίστηκε για πρώτη φορά στο Περιφερειακό Κρήτης, καταλαμβάνοντας την 4η θέση, επί 10 ομάδων
Ιστορική χρονιά το 2013-2014 όπου αγωνίστηκε στη Γ' Εθνική, πραγματοποιώντας εντυπωσιακή πορεία. Κατέλαβε την 9η θέση 38 βαθμούς (νίκες 10, ισοπαλίες 8, ήττες 10) 34-32 γκολ με πρώτο σκόρερ το Στ. Κοζανίδη 9 γκολ.
Την 1η θέση πήρε η ΑΕΚ με 72 βαθμούς, ενώ ο Ερμής υποβιβάστηκε σε ισοβαθμία στο τοπικό, όμως κέρδισε τις εντυπώσεις. Πρόεδρος τα τελευταία χρόνια ο Γιάννης Κάββαλος.
Το 1996 πρώτος σκόρερ Α' Τοπικού ήταν ο Γ. Κάββαλος ή Ντάρλας με 21 γκολ και το 2015 οΑν. Στρατήγης με 28 γκολ.
Στη φώτο το 2002-2003 (όλοι Ζωνιανοί).
ΟΡΘΙΟΙ: Φραγκιάς Παρασύρης (πρόεδρος) Β. Κάββαλος, Β. Δρακούλης, Μαν. Ζερβός, Χ. Κάββαλος, Δ. Παρασύρης, Αντ. Παρασύρης, Ι. Κάββαλος, Ι. Κλίνης, Γ. Δρακούλης (παράγ.)
ΚΑΤΩ: Ν. Δρακούλης, Γ. Κάββαλος, Β. Κλίνης, Β. Κάββαλος, Γ. Ζερβός, Στ. Παπαδάκης, Σ. Κλίνης, Μιχ. Παρασύρης.
Σπήλαιο Σφεντόνη
Στην είσοδο του χωριού βρίσκεται το ονομαστό σπήλαιο «Σφεντόνη», ένα από τα ομορφότερα της χώρας μας με πλούσιο σταλαγμιτικό διάκοσμο, με έκταση 3.000 τ.μ.
Στα 270 μ. της διαδρομής, με την είσοδο 1μ. ύψους και τους 14 θαλάμους, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει πώς η φύση με πολλή υπομονή αυτοσχεδιάζει και δημιουργεί με σταγόνες νερού κι άλατα, ένα αισθητικό υπερθέαμα.
Ογκώδεις κολώνες δημιουργούν δαιδαλώδη διαμερίσματα μέσα στο σπήλαιο. Αναρίθμητοι σταλακτίτες και σταλαγμίτες, ποικιλόμορφοι και πολύχρωμοι, διακοσμούν τις αίθουσες του σπηλαίου. Σε πολλά σημεία υπάρχουν λιθωματικές λεκάνες νερού και «μαργαριτάρια σπηλαίων».
Στο σπήλαιο ζουν πολλές νυκτερίδες.
Παλιά ήταν κρησφύγετο και μέσα σ' αυτό ήταν ένας Σφακιανός φυγόδικος ο Σφεντόνης, που σκότωσε ένα νεαρό βοσκό γιατί φοβήθηκε μην τον μαρτυρήσει, έτσι το σπήλαιο πήρε τ' όνομα του φυγόδικου Σφεντόνη.
Υπάρχουν πολλοί θρύλοι για το σπήλαιο με μια νεράιδα που ζούσε εκεί, για τριαμάτηδες, ενώ πριν από χρόνια βρέθηκε σκελετός, ίσως της μικρής βοσκοπούλας καλυμμένης από ασβεστολιθικό υλικό για αιώνες εκεί μέσα.
Το σπήλαιο δέχεται καθημερινά αρκετούς επισκέπτες, ενώ στην περιοχή υπάρχουν ακόμη αρκετά: Ψηφωτόσπηλιος, Σφακιανού, των 5 κοπελιών που κάηκαν το 1867 κ.ά.
Τα 16 επίθετα
Αγγουρίδης, Δρακούλης, Ζαχαράκης, Ζαχαριουδάκης, Ζερβός, Κάββαλος, Κλίνης, Μαυράκης, Μαυρογιάννης, Νικηφόρος, Παπαδάκης, Παρασύρης, Πλουμής, Σφακιανάκης, Σφακιανός, Χατζιδάκης.
Όσο για τα ονόματα που κυριαρχούν είναι τα περισσότερα αρχαία και ιστορικά (Σοφοκλής, Νικηφόρος, Λυκούργος, Νίκη, Δόξα, Κρήτη, Αρετή κ.ά.)
Πηγές: Παρασύρη Δημ. «Νη Ζα» 2007.
Κρυοβρυσανάκης Λευτέρης «Ρεθεμνιώτικο Ποδόσφαιρο» 1999
Τρούλη Μιχ. «Ταξιδεύοντας στο Ρέθυμνο» 2011
Πληροφορίες και στοιχεία από Λαδιά Εύα, Παχούμη Παγώνα και παπα-Ματθαίο Ζερβό.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ: 28310 55383 ή 6934178701.
