Σ' έναν από τους γρίφους του φετινού κυνηγιού οι συμμετέχοντες οδηγήθηκαν στο μέσον περίπου της σημερινής οδού Βοσπόρου. Σύμφωνα με γνωστές αναφορές, στο σημείο αυτό τοποθετείται η άλλοτε οδόςΚουτσερόφσκη, μία από τις πρώτες ονοματοδοτημένες οδούς του Ρεθύμνου. Το εν λόγω οδωνύμιο αναφέρεται στο λοχαγό μηχανικού των Ρωσικών αυτοκρατορικών στρατευμάτων Ευγένιο Κουτσερόφσκη. (φωτ. 1)
Ο Κουτσερόφσκη υπήρξε σημαντικός παράγοντας στα δύο πρώτα χρόνια της Ρωσικής κατοχής μιας και, με την ανάληψη της εξουσίας από τους Ρώσους, τον Οκτώβριο του 1898 διετέλεσε πρόεδρος της πόλης. Ουσιαστικά, επρόκειτο για αξίωμα ανώτερο του τότε δημάρχου Γ. Αληγιατζιδάκη. Το δύσκολο όνομά του λοχαγού συχνά παρερμηνευόταν απο τους ντόπιους. Ακόμη και σε επίσημα έγγραφα της εποχής καταγραφόταν ώςΚουτσουρόφσκη, Κοζορόφκη κ.α. Κατά τη διάρκεια της μικρής του θητείας ως πρόεδρος πραγματοποιήθηκαν σημαντικά εξωραϊστικά έργα στην πόλη, τα οποία πολλές φορές δεν άρεσαν στους Ρεθεμνιώτες της εποχής. Ένατέτοιο έργο ήταν η αποψίλωση των σαχνισιών της πόλης που του έδωσε το προσωνύμιο «Κοψωκιόσκι».
Ο Κουτσερόφσκη στην πραγματικότητα ήταν ο ένας από τους μόλις τρεις εν ενεργεία και εν ζωή Ρώσους αξιωματικούς, του οποίου το όνομα δόθηκε ως οδωνύμιο σε κάποιο σημείο της πόλης. Οι άλλοι δύο ήταν ο αρχηγός των Ρωσικών δυνάμεων ναύαρχος Σκρυδλώφ και ο διοικητής του τμήματος Ρεθύμνου συνταγματάρχης Ντε Χιοστάκ. Τα ονόματα των δύο ανωτέρων αξιωματικών δόθηκαν σε κεντρικότατες πλατείες της πόλης.
Συγκεκριμένα στην πλατεία που βρισκόταν έξω από το διοικητήριο και στην προκυμαία αντίστοιχα. Γιατί άραγε στην περίπτωση του Κουτσερόφκη να αφιερώθηκε ένα ταπεινό στενάκι; (φωτ. 2)
Αξίζει να σημειώσουμε παρενθετικά ότι οι οδοί της πόλης του Ρεθύμνου έως το 1898 δεν είχαν ονομασίες. Μέχρι τότε ο προσδιορισμός μιας περιοχής ή ενός ακινήτου γινόταν από την επίσημη ονομασία της συνοικίας στην οποία ανήκε. Τον Οκτώβριο του 1898 ένα από τα πρώτα μέτρα που εφήρμοσε η ρωσική διοίκηση, στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού του Ρεθύμνου, ήταν η ονοματοδοσία όλων των οδών της πόλης. Είναι προφανές ότι οι ονομασίες που επιλέγησαν ήταν κυρίως ρωσικής επινόησης και πρωτοβουλίας καθώς πολλές από αυτές αναφέρονταν σε ρωσικού ενδιαφέροντος σημεία και πρόσωπα. Δεν έλειπαν όμως ονομασίες γενικότερου χριστιανικού ενδιαφέροντος και σε πιο σπάνιες περιπτώσεις οθωμανικού.
Εκτός από τα «άσχετα»οδωνύμια Ρωσικής ή άλλης επινόησης, σε αρκετές οδούς επελέγησαν ονομασίες οι οποίες είχαν άμεση σχέση με το συγκεκριμένο σημείο τοποθέτησης τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η οδός Αγίας Βαρβάρας και η οδός Αγίου Γεωργίου (Γρότα) μπροστά από τις αντίστοιχες εκκλησίες, η οδος Τειχών στη θέση των άλλοτε τειχών της πόλης, η οδός Σχολείων μπροστά από τα Οθωμανικά σχολεία, η οδών Φυλακών πίσω από τις φυλακές της «Λεμονές», η οδός Σιδηρουργών στην περιοχή που υπήρχαν τα «χαρκιάδικα», η οδός Βαφέων αντίστοιχα κ.ο.κ.
Σε όλεςαυτές τις εναρμονισμένες με το χώροονομασίες εντύπωση προξενεί η οδός Βυρσοδεψών καθώς και η χωροθέτηση αυτής. Ο Γ. Σπανδάγος στη μελέτη του για την πρώτη ονοματοδοσία των οδών της πόλης την τοποθετεί λανθασμένα στην σημερινή οδό Μελχισεδέκ. Αναμφίβολα όμως η θέσηαυτής της οδού, όπως προκύπτει από αρχειακές πηγές, συμπίπτει με την σημερινή οδού Βοσπόρου και όχι με την οδό Μελχισεδέκ. Γιατί όμως μια οδός εντός των τειχών της πόλης να πάρει την συγκεκριμένη ονομασία; Τα βυρσοδεψεία του Ρεθύμνου, σύμφωνα με τα όσαγνωρίζουμεμέχρισήμερα, στην πλειονότητά τους βρίσκονταν εκτός των τειχών της πόλης και μάλιστα σε αρκετή απόσταση από αυτά. Η βυρσοδεψία, όπως έχουμε αναφέρει ξανά, ήταν μια ρυπαρή και δυσώδης δραστηριότητα. Είναι δυνατόν τέτοιες επιχειρήσεις να λειτουργούσαν τόσο κοντά στην κεντρική πύλη της πόλης του Ρεθύμνου; Και όμως είναι δυνατόν. Και όμως λειτούργησαν βυρσοδεψεία σε διάφορα σημεία εντός της πόλης τουλάχιστον έως τις αρχές του 20ου αιώνα! Μεμονωμένες αναφορές έχουν εντοπιστεί για επιχειρήσεις που βρίσκονταν στην βόρεια πλευρά της πόλης καθώς και στη συνοικία Τσίτσος. Καμία αναφορά πάντως, πλην της ίδιας ονομασίας της οδού Βυρσοδεψών, δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στην περιοχή που οριοθετούσε ο συγκεκριμένος δρόμος. Η δοθείσα ονομασία ωστόσο δεν μας αφήνει πολλά περιθώρια αμφιβολίας για το ότι, έστω και παλαιότερα του 1898, λειτούργησαν βυρσοδεψεία στο συγκεκριμένο σημείο. Παρόλα αυτά πολλά ερωτηματικά συνεχίζουν να υπάρχουν για το πώς είναι να δυνατόν να επετράπη η λειτουργία έστω και ενός βυρσοδεψείου στην εν λόγω περιοχή.
Ο μικρός αυτός δρόμος φιλοξενούσε ένα μεγάλο μνημείο των Οθωμανών της πόλης και συγκεκριμένα το Τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάνας (φωτ 3) . Η παρουσία και μόνο του τεμένους αυτού λογικά θα απέτρεπε τη λειτουργία ρυπογόνων επιχειρήσεων, όπως ήταν τα βυρσοδεψία, να λειτουργούν πλάϊ του. Εκτός του τζαμιού, σε βακούφικο μαγαζί στους αρ.5 & 7 παραπλεύρως του τεμένους είχε την έδρα του ειδικό γραφείο του εβκαφείου Ρεθύμνου το οποίο υπήρχε εκεί πολύ πριν την ονοματοδοσία της οδού. Η ίδια υπηρεσία λίγο αργότερα ουσιαστικά μετονομάστηκε σε Διεύθυνση Μουσουλμανικών και Θρησκευτικών Ιδρυμάτων Ρεθύμνου (Δ.Μ.Θ.Ι.Ρ) και ως κύρια αρμοδιότητα είχε τη διαχείριση όλης της βακούφικης περιουσίας καθώς και των τζαμιών και των τεκέδων της πόλης. Η εξουσία που είχε η συγκεκριμένη υπηρεσία ήταν πολύ μεγάλη και τα στελέχη που απάρτιζαν τη διοίκησή της είχαν υψηλό κύρος στην τοπική κοινωνία. Μάλιστα κάποια στελέχη εξ αυτών διέμεναν στο συγκεκριμένο δρόμο (φωτ. 4). Ενδεικτικά αναφέρουμε τον γραμματέα του εβκαφείουΙβραήμΠερισσάκη ο οποίος διέμενε στον αρ 9. Αρκεί μόνο να αναλογιστούμε ότι τα περισσότερα κτίσματα μέσα στην πόλη ήταν βακούφικα, για να καταλάβουμε τη δύναμη της υπηρεσίας αυτής. Πώς ήτανλοιπόνδυνατόν και σε αυτήν την περίπτωση να λειτουργούνπλάϊ της ταπεινές και δυσώδες επιχειρήσεις; Την απορία αυτή ενισχύει και το δημοσίευμα της τοπικής βραχύβιας εφημερίδας «Ελευθερία» τον Αύγουστο του 1907, που μεταφέρει την είδηση για αδειοδότηση δημιουργίας βυρσοδεψείου εντός της σημερινής οδού Αρκαδίου. Ο συντάκτης της εφημερίδας εμφανώς απορεί για το πώς είναι δυνατόν να δόθηκε η άδεια λειτουργίας σε ένα τόσο κεντρικό σημείο. Ένα σημείο λοιπόν αντίστοιχα κεντρικό με το εξεταζόμενο.
Πολλά από τα παραπάνω ερωτήματα για την ώρα θα μείνουν αναπάντητα και, ελλείψει περισσότερων στοιχείων, μπορούμε να αρκεστούμε μόνο σε εικασίες. Τα βυρσοδεψεία αυτά, εφόσον ως φαίνεται λειτούργησαν στην περιοχή, ενδεχομένως να βρίσκονταν στο νοτιοανατολικό και στενότερο τμήμα του δρόμου αυτού. Παραπλεύρως του εν λόγω σημείου λειτουργούσαν και άλλες βιοτεχνικές επιχειρήσεις. Μία από αυτές ήταν το ελαιουργείου του Αλή Βαφή Σελλιανάκη. Επίσης, το σημείο αυτό ήταν σχετικά πιο μακριάαπό την είσοδο του τζαμιού τηςΒαλιντέ και του γραφείου του εβκαφείου (φωτ 5). Τέλος, η λειτουργία των επιχειρήσεων αυτών πιθανόν να ήταν υποτυπώδης μιας και η μεγάλη ανάπτυξη της βυρσοδεψίας στην περιοχή συντελέστηκε μετά το 1898. Ωστόσο, η παρουσία των επιχειρήσεων αυτών στην περιοχή ενδεχομένως δεν είχε πρόσκαιρο χαρακτήρα αλλά ιστορικό. Εντύπωση προκαλεί η μία και μοναδική αναφορά για την συγκεκριμένη συνοικία ως «συνοικία Μεγάλης Πόρτας ή Ταμπακαργιά» σε οθωμανικό έγγραφο του 1900 (φωτ. 6) . Η αναφορά αυτή, ελλείψη επιβεβαίωσης, δεν αποτελεί ασφαλές τεκμήριο για την ίδια την ονομασία της συνοικίας. Δεν παύει όμως να αποτελεί μία σημαντική απόδειξη για την ύπαρξη επιχειρήσεων ταμπακαριών (δηλ. βυρσοδεψείων) στην περιοχή.
Τώρα σχετικά με το οδωνύμιο που αφιερώθηκε στο λοχαγό Κουτσερόφσκη, η ακριβής του θέση ερευνάται μιας και λανθασμένα κατεγράφη ότι αφορά την σημερινή οδόΒοσπόρου. Η ακριβής διεύθυνση του γραφείου της Δ.Μ.Θ.Ι.Ρ., (φωτ7) που από άλλες πηγές γνωρίζουμε τη θέση του, δίπλα στην είσοδο του τζαμιού Βαλιντέ, δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας ότι η συγκεκριμένη οδός ονομαζόταν Βυρσοδεψών και όχι Κουτσερόφσκη.
Η σύγχυση της ονομασίας πιθανότατα ξεκίνησε το 1905 όταν ο J.Gerola δημοσίευσε «Ρωσικό» χάρτη του 1898 με υπόμνηση των νέων ονομάτων των οδών της πόλης. Το υπόμνημα αυτό, αν και σύγχρονο της εποχής που δόθηκαν οι ονομασίες, περιέχει αρκετά λάθη τόσο στις ονομασίες όσο και στην ακριβή τοποθέτηση τους πάνω στον χάρτη. Ένα από αυτά τα λάθη είναι η τοποθέτηση της πλατείας Κουτσερόφσκη στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η Βοσπόρου. To υπόμνημα αυτό δεν αναφέρει κάν το πραγματικό όνομα του συγκεκριμένου δρόμου, δηλαδή οδός Βυρσοδεψών, όπως επίσης και πολλές ακόμη ονομασίες δρόμων της εποχής. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις οδούς 126, 9ης Δεκεμβρίου, Ελέους, Μεσημβρίας, Σκότους, Χερσονήσου κ.α. (φωτ.8) Ο Γ. Σπανδάγος στον καλαίσθητο χάρτη που δημιούργησε το 1898 μαζί με το Β. Παπιομύτογλου υιοθέτησε την αναφορά του Gerola, τοποθετώντας το όνομα του Ρώσου αξιωματικού στο συγκεκριμένο δρόμο. Αργότερα κι ίδιος όμως αντιλήφθηκε οτι το υπόμνημα του χάρτη του Gerola σε πολλά σημεία ήταν επισφαλές και σε νεότερο άρθρο του έκανε κάποιες πρώτες επισημάνσεις-διορθώσεις. Ωστόσο, στο κομμάτι που αφορά την οδό Βοσπόρου δεν έγινε κάποια διόρθωση.
Έτσι, η εσφαλμένη πληροφορία έφτασε ως τους φετινούς διοργανωτές του κυνηγιού του θησαυρού οι οποίοι, ουσιαστικά άθελα τους, οδήγησαν τις ομάδες σε ένα λανθασμένο σημείο. Ποιό ήταν όμως το σωστό σημείο στο οποίο έπρεπε να κατευθυνθούν οι κυνηγοί; Δυστυχώς για την ώρα δεν είμαστε απόλυτα βέβαιοι για την απάντηση, αφού δεν γνωρίζουμε με σιγουριά τη θέση του αφιερωμένου στον Κουτσερόφσκηοδωνυμίου. Εντούτοις, στην πραγματικότητα δεν είμαστε απολύτως στο σκοτάδι σχετικά με αυτό. Με βάση τα μέχρι στιγμής στοιχεία της έρευνας γνωρίζουμε ότι πρόκειται κυρίως για πλατεία και όχι για οδό. Η πλατεία αυτή περιείχε τουλάχιστον 28 αριθμημένα ακίνητα και, με τη λογική της παραπάνω ανάλυσης, πρέπει να την αναζητήσουμε σε κάποιο κεντρικό σημείο της πόλης.
Σίγουρα το σημείο αυτό δεν θα μπορούσε να τοποθετηθεί στο νοτιοανατολικό τμήμα της οδού Βοσπόρου, το πλάτος της οποίας είναι μικρότερο των 3 μέτρων και, άρα μόνο ως πλατεία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί. Μάλιστα, δεν θα μπορούσε να βρίσκεται γενικότερα εντός αυτής της οδού, η οποία, όπως προαναφέραμε, ταυτίζεται με την οδό Βυρσοδεψών. Ωστόσο υπάρχουν ορισμένες πρώτες ενδείξεις τοποθέτησής της λίγο δυτικότερα του συγκεκριμένου σημείου. Στην παρούσα φάση όμως θα αποφύγουμε να προβούμε σε κάποια υπόδειξη λόγω του γεγονότος ότι δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία. Έτσι κάθε υπόθεση μπορεί να αποδειχθεί επισφαλής και να αποπροσανατολίσει μελλοντικούς ερευνητές. Δεσμευόμαστε όμως ότι θα επανέλθουμε στο θέμα τόσο της ακριβής θέσης της πλατείας Κουτσερόφσκη όσο και των συνολικών σφαλμάτων του χάρτη που δημοσίευσε ο Gerola με νέο άρθρο στο μέλλον.
Πηγές
1..Πηγές Δημοσιευμένες:
G.Gerola, MonumentiVenetinell' isoladi Creta, Venezia, 1905.
Ε.Π.Λ. Ρεθύμνου, Ρεθυμνοδωνυμικά κάθε δρόμος μια ιστορία, Ρέθυμνο 1992.
Γ. Σπανδάγος, Β. Παπιομύτογλου, «Ρέθυμνο 1900» /Ρέθυμνο 1898−1913: Από την Αυτονομία στην Ένωση, Ι.Λ.Ε.Ρ. Ρέθυμνο, 1998.
Γ. Σπανδάγος, Μια πόλη μεταμορφώνεται. Το Ρέθυμνο στον 20ο αιώνα, Ρέθυμνο 2003.
Γ. Παπιομύτογλου, Ημερήσιες διατάξεις της Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο (Οκτώβριος 1898-Ιούλιος 1899), Ρέθυμνο 2007
Γ. Σπανδάγος, Κυνηγώντας το χθες, Στον απόηχο του κυνηγιού θησαυρού, Η οδός 130
εφημερίδα Κρητικη επιθεώρηση 24-25/5/2008
Σ. Δημανοπουλος,«Η κοινωνική διαστρωμάτωση του μουσουλμανικού πληθυσμού του Ρεθύμνου και η διεκδίκηση της ανταλλάξιμης περιουσίας», 1924-1927 Μνήμων, 31, 151–186., Αθήνα 2010
Χ.Παπαδάκης- «Ο ευπρεπισμός και η αισθητική της πόλης του Ρεθύμνου κατά την περίοδο της ρωσικής παρουσίας», Η Ρωσική παρουσία στο Ρέθυμνο 1897-1909, Ι.Λ.Ε.Ρ., Ρέθυμνο 2011
Χ. Στρατιδάκης, Μερικά ακόμα για το περιπαθές τζαμί της Βαλτέ Σουλτάνας εφ. Ρέθεμνος 21/6/14
Γ. Παπιομύτογλου, Μια πρωτοτυπία του Ρεθύμνου στην αριθμοδότηση των δρόμων του/
(https://rethymniates.blogspot.com ) 8/2019.
Αρχείο Εφημερίδων Αναγέννησις(ετών 1899-1901), Κρητική Εφημερίς (έτους 1901), Ελευθερία (έτους 1907).
2.Πηγές Αδημοσίευτες:
Ι.Α.Κ.- Αρχείο Μεταφραστικού Γραφείου Ρεθύμνης.
Γ.Α.Κ.Ρ. - Αρχείο Συμβολαιογράφου ΡεθύμνηςΠερτέβΔερβισάκη , Κωνσταντίνου Ανδρουλιδάκη, Βασιλείου Δρανδάκη.
