Η ΔΗΘΕΝ ΄΄ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ΄΄ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ
Οι Ενετοί αν και στη πόλη τους τη Βενετία εφήρμοζαν ένα ιδιότυπο σύστημα Δημοκρατίας, στις κτήσεις τους όπως ήταν και η Κρήτη ακολουθούσαν ένα στυγνό και καταπιεστικό σύστημα διοίκησης. Στη Βενετία, τη Κεντρική Διοίκηση την ασκούσε το Μέγα Συμβούλιο το οποίο εκλέγονταν κάθε χρόνο, και συγκυβερνούσε με τον ανώτατο άρχοντα, τον Δόγη, ο οποίος επίσης ήταν εκλεγμένος και όχι με το σύστημα διαδοχής όπως οι βασιλιάδες, με ισόβια όμως θητεία. Στη Κρήτη τη διοίκηση την ασκούσε ο Δούκας με έδρα τον Χάνδακα, τοποθετημένος από τον εκάστοτε Δόγη, ο οποίος συνεπικουρούνταν από τους τέσσερεις Ρέκτορες, των Χανίων, του Ρεθύμνου, του Χάνδακα και της Σητείας.
ΤΣΙΤΑΔΙΝΟΙ, ΑΓΡΑΦΟΙ, ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΟΙ και ΠΑΡΟΙΚΟΙ
Στην ανώτατη κοινωνική βαθμίδα ανήκαν οι Βενετοί ευγενείς και φεουδάρχες. Οι ευγενείς ήταν καθολικοί, άποικοι ή απόγονοι αποίκων και είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Οι τίτλοι ευγένειας ήταν κληρονομικοί. Στους πρώτους αιώνες της ενετοκρατίας οι ευγενείς κατείχαν τα μεγαλύτερα φέουδα. Αριστοκράτες δεύτερης κατηγορίας ήταν οι Κρητικοί ευγενείς. Η κρητική ευγένεια απενέμετο με διάταγμα του Δόγη σε αντάλλαγμα στρατιωτικών, πολιτικών ή και χρηματικών υπηρεσιών.Οι κάτοικοι των πόλεων, όσοι δεν ήταν ευγενείς, ονομάζονταν πολίτες ή αστοί (τσιταδίνοι). Η τάξη αυτή απαρτίζονταν από δημόσιους υπαλλήλους και ελεύθερους επαγγελματίες. Στην κατώτερη κοινωνική βαθμίδα ανήκε ο λαός των πόλεων και της υπαίθρου. Οι χωρικοί διακρίνονταν σε άγραφους, απελεύθερους και σε παροίκους, που δούλευαν στα κτήματα του δημοσίου ή των ευγενών. Οι χωρικοί κατέβαλλαν φόρους και ήταν υποχρεωμένοι σε αγγαρείες και κανίσκια. Αντίθετα, οι «τσιταδίνοι» ήταν απαλλαγμένοι από τις αγγαρείες. Είχαν την υποχρέωση της στρατιωτικής θητείας, της καταβολής μικρού φόρου και της παροχής στέγης στους ξένους μισθοφόρους που υπηρετούσαν στην Κρήτη. Η πιο βαριά αγγαρεία ήταν η υπηρεσία στις γαλέρες. Πολλές φορές σε όσους έπεφτε αυτή η αγγαρεία αναγκάζονταν για να την αποφύγουν να τρέπονται σε φυγή στα βουνά ή να πουλούν τα υπάρχοντά τους για να πληρώσουν αντικαταστάτες, τους λεγόμενους «αντισκάρους». Οι περισσότεροι Κρητικοί ανήκαν στην τάξη των παροίκων.
ΔΥΟ ΠΑΣΑΔΕΣ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΕΝΟΙ και πάνω από 100.000 ΟΘΩΜΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ
Αυτό το καθεστώς συνάντησαν οι Οθωμανοί όταν τον Ιούνιο του 1645 έφτασε στα Χανιά ο στόλος τους με επικεφαλής τον Γιουσούφ Πασά με 416 καράβια και 50.000 στρατό.Μετά απο μάχες δύο μηνών, τον Αύγουστο, τα Χανιά καταλήφθηκαν. Αρχές του επόμενου χρόνου Ο Γιουσούφ Πασάς έπεσε σε δυσμένεια του Σουλτάνου και ανακλήθηκε στην Ισταμπούλ όπου και απαγχονίστηκε. Τον επόμενο Ιούλιο, νέα Οθωμανική αρμάδα με επικεφαλής τον Γαζή Ντελή Χουσείν Πασά και επίσης 40.000 στρατό αποβιβάστηκε στη Σούδα και κινήθηκε προς το Ρέθυμνο το οποίο και πολιόρκησε. Τον Νοέμβριο του 1646 ο Ντελή Πασάς κατέλαβε το Ρέθυμνο. Υπασπιστής του ήταν ο Βελή Αγάς, ο οποίος τον επόμενο χρόνο ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του, προάγεται σε Πασά και ονομάζεται Βελή Πασάς και εγκαθίσταται στο Ρέθυμνο. Μετά το Ρέθυμνο, ο Γαζή Χουσεϊν Πασάς, κατευθύνθηκε προς τον Χάνδακα και τον Αύγουστο του 1848 άρχισε την πολιορκία του. Μετά από 18 χρόνια πολιορκίας ο Γαζή Χουσεϊν Πασάς ανακακλήθηκε και αυτός στην Ισταμπούλ όπου και απαγχονίσθηκε για την αποτυχία του να καταλάβει το νησί.Το 1666 θα αποσταλεί νέος αρχιστράτηγος ο Αχμέτ Κιοπρουλή Πασάς με 40.000 νέο στρατό. Τρία χρόνια αργότερα, τον Σεπτέμβρη του 1969 ο Χάνδακας θα καταληφθεί, και ολόκληρη η Κρήτη θα θεωρηθεί πιά Οθωμανική επικράτεια. Η κατάληψη της Κρήτης θα στοιχίσει 100.000 νεκρούς Οθωμανούς, και τους δύο πρώτους αρχιστρατήγους, τον Γιουσούφ Πασά και τον Ντελή Χουσεϊν Πασά απαγχονισμένους μετά από εντολή των Σουλτάνων, για την αποτυχία τους να κυριέψουν το νησί!Ωστόσο και ο φόρος αίματος για τους Κρήτες ήταν πολύ βαρύς. Ο αριθμός των νεκρών Κρητών από τον 25ετή αυτό πόλεμο υπερέβαινε, κατά τις ιστορικές εκτιμήσεις, τους 70.000 (Βικιπαίδεια, Κρητικός πόλεμος).Οι Κρήτες αυτοί ήταν στρατολογημένοι από τους Ενετούς από εξαναγκασμό.
Ο ΣΟΥΛΤΑΝΟΣ ΜΕΧΜΕΤ Δ΄, Ο ΄΄ΓΑΜΒΡΟΣ΄΄ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ και η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ!
Πράγματι μια ιστορική ειρωνεία εξελίχθηκε κατά τον πόλεμο αυτό με πρωταγωνιστή τον ΄΄γαμβρό΄΄ του Ρεθύμνου Σουλτάνο Αχμέτ Δ΄. Η κατάληψη των Χανίων και του Ρεθύμνου έγινε το 1646 επί Σουλτάνου Ιμπραχήμ του Α΄.Το 1648 όμως ο Ιμπραχήμ εκθρονίστηκε και δολοφονήθηκε. Νέος Σουλτάνος ανακηρύχθηκε ο 6χρονος γυιός του, ο Μεχμέτ Δ΄. Όταν ο Μεχμέτ ήταν 21 ετών το 1663, πήρε σαν πρώτη του σύζυγο τη Ρεμπιά Γκιουλνούς 21 ετών επίσης, η οποία ήταν η Ρεθύμνια Ευμενία Βεργίτση που είχε αρπαγεί το 1646 6χρονο κορίτσι από το Ρέθυμνο και είχε σταλεί στο χαρέμι του Σουλτάνου στην Ισταμπούλ. Το 1663 έτος κατά το οποίο η Ευμενία έγινε Χασεκή (πρώτη) Σουλτάνα, και μάλιστα ήταν και η αγαπημένη του Μεχμέτ, διαρκούσε ακόμη η πολιορκία του Χάνδακα. Το 1669 που έγινε η πτώση του Χάνδακα και η ολοκληρωτική κατάληψη της Κρήτης, η Ευμενία ήταν Σουλτάνα και θα ήταν και γιά άλλα 18 χρόνια, μέχρι το 1687 που εκθρονίστηκε ο σύζυγός της Μεχμέτ Δ΄. Ο Σουλτάνος Μεχμέτ όντας ΄΄γαμβρός΄΄του Ρεθύμνου, αιματοκύλισε τους Κρήτες και σίγουρα μέσα σ΄αυτούς θα υπήρξαν και στενοί συγγενείς και συντοπίτες της αγαπημένης του συζύγου. Η Ευμενία θα επανέλθει όμως 8 χρόνια αργότερα στο ρόλο της Βαλιδέ Σουλτάνας (μητέρας του Σουλτάνου), το 1695, όταν θα γίνει Σουλτάνος ο γυιός της Μουσταφά ο Β΄. Όταν το 1702 εκθρονίστηκε ο Μουσταφά η Ευμενία θα παραμείνει στο ρόλο της και με τον επόμενο Σουλτάνο τον δεύτερο γυιό της, τον Αχμέτ τον Γ΄ ώς το 1715 όπου και απεβίωσε. Η Ευμενία ήταν στα ανώτατα κλιμάκια της Οθωμανικής κυριαρχίας για 47 χρόνια ως Χασεκή Σουλτάνα και ως Βαλιδέ Σουλτάνα από το 1663 ως και το 1715 (με μια απουσία 8 χρόνων μόνον, όταν βασίλεψαν ως Σουλτάνοι οι δύο αδελφοί του συζύγου της).
ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΡΕΘΥΜΝΙΑ ΣΟΥΛΤΑΝΑ ΕΥΜΕΝΙΑ
Δυστυχώς όμως, ιστορικά τουλάχιστον, η Ευμενία δεν αναφέρεται να επισκέφτηκε ποτέ το Ρέθυμνο και τη γενέτειρά της περιοχή. Όπως επίσης δεν αναφέρεται και η παραμικρή της παρέμβαση για το νησί που την γέννησε! Ακόμη και το Τζαμί του Ρεθύμνου στην οδό Τομπάζη, κτίστηκε από την προκάτοχό της Βαλιδέ Σουλτάν Τουρχάν Χαντιτζέ, που ήταν και η πεθερά της. Ωστόσο η Ευμενία είχε σπουδαία δράση, ιδιαίτερα κατα τη θητεία της ως Βαλιδέ Σουλτάνα με τον δεύτερο γυιό της τον Αχμέτ τον Γ΄
. Ιστορικά αναφέρεται ότι του εξασκούσε τέτοια επιρροή, σε βαθμό που εκτιμήθηκε ότι αυτή τον προέτρεψε στην κήρυξη του πολέμου κατά της Ρωσίας το 1711.Και εύλογα γεννιέται το ερώτημα. Αφού η Ευμενία ήταν μια ικανή και δραστήρια Σουλτάνα και Βαλιδέ Σουλτάνα γιατί αδιαφόρισε παντελώς για το τόπο της! Να υποθέσουμε ότι ήταν τέτοιες οι συνθήκες αλλοτρίωσης που επικρατούσαν στο Σουλτανικό χαρέμι, που λόγω και της μικρής της ηλικίας εξαφανίστηκαν οι καταγραφές στη μνήμη και το μυαλό του 6χρόνου κοριτσιού ; Δυστυχώς με τις πενιχρές πληροφορίες που υπάρχουν και οι οποίες στηρίζονται και μόνον στη λαϊκή παράδοση αδυνατούμε να δώσουμε απάντηση.
ΣΤΟΧΟΣ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ : Η ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΓΙΑ ΤΟ ΒΑΡΥ ΧΑΡΑΤΣΙ
Ένα μόλις χρόνο μετά το 1669 και τη κατάληψη του Χάνδακα, το 1670, με εντολή του Μεγάλου Βεζύρη της Υψηλής Πύλης, ο Οθωμανός αξιωματούχος Εμπού Μπεκίρ Εφένδης προχώρησε σε απογραφή των περιουσιακών στοιχείων όλων των οικογενειών των Κρητών, χριστιανών και μουσουλμάνων, σε όλους τους οικισμούς του νησιού. Στην απογραφή αυτή συμπεριελήφθησαν και τα μοναστήρια και ακόμη και τα μετόχια τους! Σκοπός της απογραφής ήταν να προσδιοριστούν ακριβώς εκείνοι που κατά την αυτοκρατορική νομοθεσία ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους. Αυτός εξ άλλου ήταν και ο κύριος λόγος που οι Οθωμανοί εξεστράτευαν και κατακτούσαν χώρες και λαούς . Για να τους εκμεταλεύονται και αυτούς και τη γη τους και για να τους καταστήσουν φόρων υποτελείς.Ο Εμπού Μπεκίρ Εφένδης ορίστηκε Δεφτερδάρης της Κρήτης, κάτι σαν τοπικός υπουργός οικονομικών, με κύριο ρόλο την είσπραξη των φόρων, και την αποστολή τους στην Ισταμπούλ στο ταμείο της αυτοκρατορίας. Το εγχείρημα αυτό, δηλαδή το να μπορέσουν να καταγράψουν όλες τις οικογένειες των Κρητών με τα περιουσιακά τους στοιχεία και μάλιστα με υψηλή ακρίβεια, εκτιμούμε ότι ήταν ένα μεγάλο επίτευγμα. Εδώ αξίζει να επισημάνουμε και μια λεπτομέρεια. Ο Οθωμανός αυτός αξιωματούχος ο Εμπού Μπεκίρ Εφένδης, φαίνεται στην καταγραφή, ως κάτοχος δικαιωμάτων εισοδημάτων από αγροτεμάχια των οικισμών των Πασσαλιτών και του Καλαμά του κάτω Μυλοποτάμου
Η ΑΡΧΕΙΟΘΕΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΑΜΠΟΥΛ
Η αρχική σύνταξη έγινε σε γραφή siyakat, που ήταν ένας τρόπος στενογραφίας σε αραβική γραφή. Συντάχτηκαν λοιπόν οι κατάλογοι που ονομάστηκαν ΄΄ντεφτέρια ΄΄ και στάλθηκαν στην Ισταμπούλ για να καθαρογραφούν και να αρχειοθετηθούν στα επίσημα έγγραφα της κυβέρνησης στον ΄΄Δεφτερχανέ΄΄. Σήμερα βρίσκονται με αυτή τη μορφή στο Οθωμανικό αρχείο της Πρωθυπουργίας (Basbakanlik Osmanli Arsivi) στην Ινσταμπούλ και αποτελούνται από το κατάστιχο Τapu Τahrir 822, που αφορά τα ΄΄Σαντζάκια΄΄ ή ΄΄Λιβάδες΄΄των Χανίων και του Ρεθύμνου, και το κατάστιχο Τapu Τahrir 825 των αντίστοιχων του Λασιθίου και του Ηρακλείου. Τα έτη από το 2004 έως το 2007 οι ιστορικοί ερευνητές Δρ. Ευαγγελία Μπαλτά και ο Δρ. Μustafa Oguz, επεξεργάστηκαν το κατάστιχο ΤΤ822, το οποίο και μετέφρασαν. Η μελέτη τους σε ότι αφορά το Ρέθυμνο εκδόθηκε το 2007 σε ένα καλαίσθητο τόμο από την ΙΛΕΡ, με τον τίτλο ΄΄ΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΄΄. Στην έκδοση αυτή αναγράφονται αναλυτικά όλες οι οικογένειες υποτελείς φόρου του ΄΄Λιβά΄΄ του Ρεθύμνου ανά επαρχία και ανά οικισμό. Στο σύνολό τους εμφανίζονται 304 οικισμοί, μοναστήρια και μετόχια μοναστηριών. Σε αυτόν αναφέρεται ένα σύνολο 13.000 περίπου οικογενειών υπόχρεων φόρων, στην πλειοψηφία τους κατά 90 % περίπου χριστιανών και μόλις κατά 10 % περίπου μουσουλμάνων. Η ύπαρξη των μουσουλμάνων ερμηνεύεται με το ότι, επειδή τη χρονιά της απογραφής, το 1670, είχαν περάσει ήδη 24 χρόνια από το 1646 που κατελήφθη το Ρέθυμνο, και άρα είχαν εγκατασταθεί αρκετοί μουσουλμάνοι σε χωριά του Ρεθύμνου.
ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ
Στην απογραφή αυτή, καταγράφονται τα εξής στοιχεία :
- Κατ΄αρχήν όλοι οι οικισμοί, τα μετόχια, το μοναστήρια και τα μετόχια των μοναστηριών . - Τα ονοματεπώνυμα των αρχηγών των οικογενειών ως οι υπόχρεοι φόρων. Και για τον κάθε ένα από αυτούς ή αυτές καταγράφονται :
- Οι ιδιόκτητες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης μετρημένες σε τσερίπια (μονάδα μέτρησης). - Ο αριθμός των ιδιόκτητων ελαιόδεντρων.
- Οι ιδιόκτητες εκτάσεις αμπελιών, μετρημένες σε τσερίπια.
- Οι ιδιόκτητες εκτάσεις μποστανιών μετρημένες σε τσερίπια.
- Οι ιδιόκτητες εκτάσεις κήπων(μπαξέδες). Οι εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης παρουσίαζαν ενδιαφέρον, γιατί σε αυτές καλλιεργούνταν τα σιτηρά, που ήταν τα άκρως απαραίτητα για το γενικό πληθυσμό. Τα ελαιόδεντρα είχαν επίσης μεγάλο ενδιαφέρον για την παραγωγή του λαδιού. Το τρίτο προϊόν που αξιολογούνταν ήταν το κρασί και γι’ αυτό καταγράφονταν οι εκτάσεις των αμπελιών. Αυτά λοιπόν τα τρία προϊόντα, τα σιτηρά, το λάδι και το κρασί συνέθεταν την οικονομία του νησιού. Οι δύο άλλες καταγραφές, των μποστανιών και των κήπων είχαν δευτερεύουσα σημασία, καθότι αφορούσαν ελάχιστο ποσοστό του πληθυσμού.
ΤΟ ΛΑΔΙ ΩΣ Ο ΥΓΡΟΣ ΧΡΥΣΟΣ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ
Σε ορισμένες περιοχές και οικισμούς, καταγράφεται ένας συλλογικός φόρος για εκτάσεις γης κυρίως ακαλλιέργητες για βόσκηση των κοπαδιών. Αυτός ο φόρος ο οποίος χρεώνεται συλλογικά στους κατοίκους κάποιου οικισμού, ορίζεται σε ποσότητα οκάδων λαδιού. Αυτό δείχνει ότι το λάδι είχε τέτοια αξία, που χρησιμοποιείται ως νομισματικό μέσον. Για παράδειγμα αναφέρουμε την εξής καταγραφή : Οι κάτοικοι των χωριών Λιβάδια και Οζού (Ζωνιανά) για τη χρήση βοσκοτόπων σε τρείς τποθεσίες του Ψηλορείτη (Φραγκιά, Μαύρο στενό και Μεγκίρο), συνολικής έκτασης 40 τσεριπιών υποχρεούνται να καταβάλουν 70 οκάδες λάδι το χρόνο.
ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ
Από σημειώσεις, που συνοδεύουν τις καταγραφές φαίνονται κάποιες λίγες περιπτώσεις εξισλαμισμών. Οι περισσότεροι καταγράφονται σε οικισμούς του Αμαρίου και του Αγίου Βασιλείου και είναι όμως μεμονωμένοι. Σίγουρα ήταν πολύ νωρίς και οι Οθωμανοί δεν είχαν αρχίσει να εφαρμόζουν πολιτικές μαζικών εξισλαμισμών.
B΄ ΕΝΟΤΗΤΑ : ΟΙ ΤΡΟΜΑΚΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ
ΟΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ
Οι χωροταξικές ανισότητες προσδιορίζονται από τα ολιγότερον ή περισσότερον ευνοημένα χωριά, δηλαδή το πόσο πεδινά είναι και το κατά πόσο διαθέτουν εύφορες εκτάσεις.
Α: Tα ολιγότερον ΄΄ευνοημένα από τη φύση ‘’ χωριά.
Εδώ πρέπει να δεχτούμε την παραδοχή ότι ο αριθμός των ελαιόδεντρων που υπήρχαν στη κτηματική περιφέρεια ενός χωριού ήταν και ο σημαντικότερος δείκτης για την οικονομική του ευμάρεια, γεγονός το οποίο ίσχυε ακόμη και ως τη πρόσφατη δεκαετία του 1960 τουλάχιστον.Οι παλαιότεροι θα ενθυμούμαστε από διηγήσεις, τόσο στα χρόνια του μεσοπολέμου αλλά και αργότερα, ότι η προίκα της νεόνυμφης κοπέλας τουλάχιστον στα χωριά, αναφέρονταν κυρίως σε ρίζες ελιές. Έν έτη λοιπόν στα μέσα του 1600, έχομε τα εξής δεδομένα. Υπήρχαν χωριά που δεν διέθεταν ΄΄ούτε ένα ελαιόδεντρο ΄΄! Τέτοια ήταν: Τα Ανώγεια (με 188 οικογένειες), το Αστυράκι (με 31 οικογένειες), το Ροδάκινο (19 οικογ.), το Βατέ(κοντά στο Όρος) (29 οικογ.), το Καμάρι (Καμάρες)(12 οικογ.), οι Γουργούθοι (18 οικογ.),οι Γαλήνοι (Σισών) (13 οικογ.),τα Σίσαρχα (14 οικογ.),το μετόχι Αγία Παρασκευή Βουζούλια (10 οικογ.)και ο Άγ.Βλάσης (Σακτουρίων) (με 7 οικογένειες). Ελάχιστα επίσης ελαιόδεντρα, είχαν αρκετά χωριά όπως : Η Φόνισα (περιοχή Κοξαρέ) (με 9 οικογένειες) 2 ελαιόδεντρα, Καμαριώτης (63 οικογ.) 3 ελαιόδεντρα, Φόδελε (22 οικογ.) 4 ελαιόδεντρα, Κορέδο (περιοχή Κοξαρέ) (11 οικογ.) 4 ελαιόδεντρα, Αλόϊδες (13 οικογ.) 4 ελαιόδεντρα, Βρύσες Αμαρίου (46 οικογ.) 5 ελαιόδεντρα, Λίγκρες (15 οικογ.) 5 ελαιόδεντρα, Επίζυγος (μετοχι της Μουρνέ) 5 ελαιόδεντρα, το Μatuo (μετόχι του Καμαριώτη) (31 οικογ.) 5 ελαιόδεντρα, Βάτος (35 οικογ.) 8 ελαιόδεντρα, Δρυγιές (11 οικογ.) 8 ελαιόδεντρα, Φωτεινού (61 οικογ.) 12 ελαιόδεντρα, Πάνω Σαχτούρια (30 οικογ.) 15 ελαιόδεντρα, Λιβάδια (93 οικογ.) 20 ελαιόδεντρα, Κράνα (57 οικογ,) 24 ελαιόδεντρα, Καψοδάσος (με 52 οικογένειες) 41 ελαιόδεντρα. Είναι φανερό ότι σε αυτά τα χωριά κατοίκησαν ελάχιστοι ή και καθόλου μουσουλμάνοι, αφού τα χωριά ήταν φτωχά και με ελάχιστους φυσικούς πόρους.
Β : Τα περισσότερον ΄΄ευνοημένα από τη φύση΄΄ χωριά.
Αντίθετα με τα φτωχά σε φυσικούς πόρους χωριά, που εστερούνταν παντελώς ελαιόδεντρων ή διέθεταν ελάχιστα, υπήρχαν και χωριά με μερικές χιλιάδες ελαιόδεντρα. Τέτοια ήταν : Η Βιράν Επισκοπή με 7.565 ελαιόδεντρα, ο Μαρουλάς με 5.336, η Κυριάννα με 5.023, το Γιαννούδι με 4.872, η Πηγή με 4.857, ο Πρινές με 4.195, το Ξηρό χωριό με 3.724, το Ρουσσοσπίτι 3.703, οι Πρασσές με 3.455, το Ατσιπόπουλο με 2.499,η Αργυρούπολη με 2.487, και πολλά άλλα με εξ ίσου μεγάλο αριθμό ελαιόδεντρων.
Διαπιστώνουμε ότι στα χωριά αυτά, το ποσοστό των μουσουλμάνων κατοίκων ήταν ιδιαίτερα αυξημένο. Βέβαια παρατηρείται και ότι ο μεγαλύτερος αριθμός ελαιόδεντρων, ανήκε σε κάποιους ελάχιστους κυρίως μουσουλμάνους .
ΟΙ ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ
Πέραν από τις χωροταξικές ανισότητες παρατηρούμε επίσης τρομακτικές ανισότητες και ανάμεσα στα περιουσιακά στοιχεία των κατοίκων του Ρεθύμνου. Για να αντιληφθούμε τι σημαίνει αυτό παραθέτουμε μια υποσημείωση που υπάρχει στο κατάστιχο : ΄΄Στο χωριό Πρασσές το 1658 πολλοί εξαθλιωμένοι από την ανέχεια χωρικοί πούλησαν ομαδικά τα κτήματά τους στις περιοχές Κατσή και Γαβαλά στον Τούρκο αξιωματούχο Μουσλή Σαχ (Σταυρινίδης αρ. 55)΄΄. Πράγματι εξετάζοντας τις εγγραφές στο κατάστιχο, διαπιστώνουμε ανείπωτα στοιχεία όσον αφορά τις περιουσίες χριστιανών και μουσουλμάνων. Η συντριπτική πλειοψηφία των χριστιανών ήταν εντελώς ακτήμονες ή με ελάχιστη ιδιοκτησία γης, έκτασης, από 0,5 έως 2 τσερίπια . Δυστυχώς το σε πόσα τετραγωνικά μέτρα αντιστοιχεί ένα τσερίπι δεν καταφέραμε να το διαπιστώσουμε. Η πληροφορία των συγγραφέων - μεταφραστών στο κατάστιχο, ότι ένα τσερίπι αντιστοιχεί σε 60 τετραγωνικούς πήχεις, δηλαδή 24,5 τετραγωνικά μέτρα δεν κρίνεται αξιόπιστη (σημειωτέον ότι ένας πήχης ισούται με 0,640 μέτρα) . Σαν παράδειγμα της κατάστασης της απόλυτης φτώχειας των χριστιανών, αναφέρουμε τον οικισμό Ρουσουναύλι (στη περιοχή των Έρφων) με 54 οικογένειες όπου οι 36 χριστιανικές και οι 5 μουσουλμανικές, ήταν εντελώς ακτήμονες. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στα Ανώγεια όπου διαβιούσαν 188 οικογένειες με μόλις 3 μουσουλμανικές και όπου οι 155 ήταν εντελώς ακτήμονες ή κατείχαν γη έκτασης 0,5 ή 1 ή 1,5 ή 2 τσεριπιών και δεν είχαν επίσης κανένας από την κωμόπολη ΄΄ ούτε μία ρίζα ελιά ΄΄ όπως και σε άλλα 9 χωριά του Ρεθύμνου!
ΟΙ ΛΙΓΟΙ, ΠΟΛΥ ΕΥΚΑΤΑΣΤΑΤΟΙ ΜΟΥΣΟΥΜΑΝΟΙ
Οι ιδιοκτησίες των μουσουλμάνων χαρακτηρίζονται στο κατάστιχο με την κωδική εγγραφή ΄΄arz-1 haraci ΄΄ που κατά τους συγγραφείς σημαίνει ΄΄εδάφη που κατακτήθηκαν με πόλεμο΄΄ και, επομένως, για να συνεχίσουν οι κάτοχοί τους να έχουν την επικαρπία τους, όφειλαν να καταβάλουν ετησίως φόρο, το λεγόμενο χαράτσι γης. Εφόσον λοιπόν οι ιδιοκτησίες προέκυψαν ως προϊόν πολέμου καταλαβαίνουμε πως οι Οθωμανοί αξιωματούχοι και προ παντός οι στρατιωτικοί και γενικά οι κατέχοντες εξουσία θα είχαν τις μεγαλύτερες ιδιοκτησίες. Πράγματι οι μεγαλύτεροι ιδιοκτήτες ελαιόδεντρων και γης, με ιδιοκτησία πάνω από 1.000 ελαιόδεντρα, ήταν: -O Βελή Πασάς με 4.800 ελαιόδεντρα περίπου και 700 περίπου τσερίπια γής,
- Ο Μουσά Μπέης με 2.800 ελαιόδεντρα και 400 περίπου τσερίπια γης,
- Ο Σουλεϊμάν με 2.600 ελαιόδεντρα και 200 περίπου τσερίπια γης,
- Ο Μουσταφά με 2.000 ελαιόδεντρα και 100 τσερίπια γης,
- Ο Χουσεϊν Αγάς με 1.800 ελαιόδεντρα και 100 τσερίπια γης,
- Ο Χάσι Καρά Μουσταφά με 1.700 ελαιόδεντρα και 150 τσερίπια γης,
- Ο Αχμέτ Τσελεμπή με 1.700 ελαιόδετρα και 150 τσερίπια γης,
- Ο Ιμάμης Ουβέης με 1.300 ελαιόδεντρα και 150 τσερίπια γης,
- και το κληροδότημα στο βακούφι της Βαλιδέ Σουλτάνας Τουρχάν, με 1.350 ελαιόδεντρα και 520 τσερίπια γής στο χωριό Πηγή. Από αυτούς :
- ο Βελή Πασάς ήταν ο κετχουντάς (υπασπιστής) του Γαζή Χουσεϊν Πασά, του πορθητή του Ρεθύμνου ο οποίος ήταν ο πλέον υψηλόβαθμος Οθωμανός του Ρεθύμνου.
- Ο Μουσά Μπέης ήταν ο Σαντζάκμπεης (στρατιωτικός διοικητής) του Ρεθύμνου.
- O Χουσεϊν Αγάς ήταν Αλάμπεης(φρούραρχος) του Ρεθύμνου.
Συνολικά, τουλάχιστον 45 μουσουλμάνοι είχαν ιδιοκτησία παραπάνω από 230 ελαιόδεντρα και οι περισσότεροι από αυτούς είχαν κάποιο αξίωμα στην Οθωμανική διοίκηση.
ΟΙ ΛΙΓΟΙ ΕΥΚΑΤΑΣΤΑΤΟΙ ΕΝΑΠΟΜΕΙΝΑΝΤΕΣ ΕΝΕΤΟΙ, ή ΟΙ ΚΡΗΤΕΣ ΕΥΓΕΝΕΙΣ
Δεν συγκρίνονται σίγουρα με τους Οθωμανούς οι μεγαλοϊδιοκτήτες ελαιόδεντρων και γής εναπομείναντες Ενετοί Ευγενείς ή Κρήτες Ευγενείς . Ωστόσο κάποιοι από αυτούς διατηρούσαν αξιοσημείωτη περιουσία όπως :
- Ο Νικολό Κοντόκαλο κατείχε 667 ελαιόδεντρα,
- Ο Αντόνιο Κότσα 500 ελαιόδεντρα,
- Ο Γιάνη Λούπη 300 ελαιόδεντρα,
- Ο Γιώργη Φιλιπάταρο 317 ελαιόδεντρα,
- Ο Μόσκο Σεμεσάρι 302 ελαιόδεντρα,
- Ο Παπαγιώργη 280 ελαιόδεντρα, και άλλοι.
Στο σύνολό τους, 13 χριστιανοί κατείχαν στην ιδιοκτησία τους παραπάνω από 230 ελαιόδεντρα, και 95 από αυτούς κατείχαν, παραπάνω από 90 ελαιόδεντρα.
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΥΚΑΤΑΣΤΑΤΕΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΕΣ ΚΑΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΕΣ
Ελάχιστες ήταν οι χριστιανές γυναίκες με κάποια αξιοσημείωτη περιουσία, εκπεφρασμένη σε αριθμό ελαιόδεντρων. Μόλις 15 ήταν οι γυναίκες από τους 95 χριστιανούς που είχαν στην ιδιοκτησία τους πάνω από 90 ελαιόδεντρα, και μάλιστα εκείνη με τα περισσότερα, η Σοφία Βαρουχοπούλα στην Βιράν Επισκοπή, είχε 190 ελαιόδεντρα. Οι μουσουλμάνες που φαίνονται οι ίδιες ως οι υπόχρεοι φόρων, και άρα ήταν αρχηγοί οικογενειών ήταν μόλις με 17 ονόματα αφού τα γυναικεία ονόματα δεν συνοδεύονταν με επίθετο . Όλες εγγράφονται με το μικρό τους όνομα συνοδευόμενο από τη λέξη Hatum, που σημαίνει ΄΄κυρία΄΄ ή ΄΄δέσποινα΄΄ με τη Βυζαντινή έννοια. Είναι οι παρακάτω : Η Ayse Hatum, και ομοίως η Sakitzh, η Rahim, η Hadice, η Fatima, η Sultan, η Orsa, η Emina, η Alime, η Rabia, η Raziye, η Orsa civi, η Orsa Sakinnzli, η Gulistan, η Eyne, η Firutz και η Neslihan. Για το πως προέκυψαν οι μουσουλμάνες ως αρχηγοί οικογενειών, δίδονται δύο εκδοχές.Η μεν πρώτη είναι το ότι οι σύζυγοί τους σκοτώθηκαν στον πόλεμο και η δεύτερη ότι προέρχονταν από εξισλαμισθείσες θυγατέρες χριστιανών.
ΠΑΣΑΔΕΣ, ΜΠΕΗΔΕΣ,ΕΦΕΝΔΕΣ, ΑΓΑΔΕΣ, ΜΠΕΣΕΔΕΣ, ΣΠΑΧΗΔΕΣ και CELEBI
Η Οθωμανική ιεραρχία και οι αντίστοιχοι τίτλοι ευγενίας που περιγράφονται με τις ονομασίες Πασάδες, Μπέηδες, Εφένδες, Αγάδες,Μπεσέδες ( αδελφοί Πασάδων,Μπέηδων, Εφένδων κ.λ.π.), Σπαχήδες (στρατιωτικοί αξιωματούχοι) και Celebi (μορφωμένοι πολιτικοί αξιωματούχοι) εκπροσωπούνταν πλήρως στην μουσουλμανική κοινωνία του Ρεθύμνου από τις πρώτες δεκαετίες της κατάκτησης. Στο κατάστιχο αναφέρονται ως ιδιοκτήτες περιουσιακών στοιχείων 6 Πασάδες, εκ των οποίων ο Mehmed Pasa ήταν ο Μπεηλέρμπεης των Χανίων, και ο Ankebut Axmed Pasa o φρούραρχος του Χάνδακα και οι οποίοι άν και δεν διέμεναν στο Ρέθυμνο, εν τούτοις διατηρούσαν ιδιοκτησίες και στο Ρέθυμνο. Αντίστοιχα αναφέρονται, 13 Μπέηδες, 7 Εφένδες, 6 Αγάδες, 25 με τον τίτλο του Μπεσέ, 10 Σπαχήδες και 4 με τον τίτλο του Celebi.
ΟΥΤΕ ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΟΥΤΕ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ!
Εκείνο όμως που μας προκαλεί μεγάλη εντύπωση είναι ότι τα άτομα που ασχολούνταν με την μόρφωση και την εκπαίδευση ήταν ελάχιστα. Στο σύνολο των μουσουλμανικών ονομάτων αναφέρονται μόλις τέσσερα με τον χαρακτηρισμό Hoca, που σημαίνει δάσκαλος! Ήταν ο Osman Hoca, ο Kiliki Hoca, ο Hamza Hoca και ο Malci Hoca, όλοι κάτοικοι της πόλης του Ρεθύμνου! Να θεωρήσουμε ότι ήταν και οι μοναδικοί μορφωμένοι από τις μερικές χιλιάδες των τότε Oθωμανών του Ρεθύμνου ; Δυστυχώς οι συγγραφείς δεν μας διαφωτίζουν σε αυτό το θέμα.
Η ΥΠΟΣΧΕΣΗ
Κλείνοντας, την πολύ σύντομη αναφορά μας αυτή, στις πλούσιες πληροφορίες που παρέχει το κατάστιχο, σημειώνουμε πως στα περιορισμένα πλαίσια του παρόντος άρθρου, δεν θα μπορούσαμε να επεκταθούμε περισσότερο.Ευελπιστούμε ότι σε μιά επόμενη αναφορά μας θα είμαστε σε θέση να παραθέσουμε περισσότερα συγκριτικά στοιχεία και συμπεράσματα. Η προσπάθειά μας θα επικεντρωθεί στο να δοθούν κάποιες ερμηνείες, στη κοινωνική σύνθεση των πληθυσμών των επαρχιών, στις διαδικασίες επιλογής των χώρων εγκατάστασης των μουσουλμάνων, όπως και στην ύπαρξη των πολλών γυναικών (περίπου 25% του συνόλου) ως αρχηγών οικογενειών. Ακόμη χρήζει διερεύνησης και η αντιμετώπιση των μοναστηριών και της περιουσίας τους. Επίσης ένα θέμα που επιζητεί ερμηνεία, είναι οι λόγοι που συνετέλεσαν στο να ερημώσουν και να εξαφανιστούν από το χάρτη 98 μικρά χωριά, που πολλά από αυτά καν δεν γνωρίζουμε σήμερα, πού ακριβώς βρίσκονταν!
