Το ερέθισμα γι’ αυτό το δημοσίευμα δόθηκε ύστερα από φωτογραφία του τεκέ, που ανάρτησε φίλος Τούρκος στο Facebook. Πρόκειται για τον τεκέ των Μπεκτασήδων, αιρετικών μουσουλμάνων, που βρισκόταν στη θέση του Ορφανοτροφείου, σημερινού Μουσικού Γυμνασίου.
Έπειτα από αναζήτηση στο διαδίκτυο, αλλά και από βιβλιογραφία, βρήκα σχετικές αναφορές αλλά και οπτικό υλικό για τη σημερινή έρευνα. Συγκεκριμένα, στο τοπωνυμικό, στην ιστοσελίδα Historicalcrete διαβάζουμε:
«Χασάν Μπαμπάς Από Hasan (τουρκ. όνομα) + baba (= πνευματικός καθοδηγητής)
Εδώ, υπήρχε νεόδμητος τεκές (τουρκ. tekke=μοναστήρι) Τούρκου ιερωμένου, με το όνομα Χατζή Χασάν Μπαμπάς, των αιρετικώνμουσουλμάνων μπεκτασήδων. Ο Χατζή Χασάν Μπαμπάς ανακαίνισε τον τεκέ στα 1868/69, ως παράρτημα του τεκέ του Μαγαραλί Κιόι (Άγιος Βλάσης Ηράκλειο). Ο Χατζή Χασάν Μπαμπάς ανήκε στην οικογένεια των Ουστά-ζαντέ (= γιος του μάστορα, μαστοράκης) του Ρεθύμνου και διετέλεσε ηγούμενος του τεκέ μέχρι τον θάνατό του, το 1904 (πληροφ. Ηλ. Κολοβού).
Ο Γ. Σπανδάγος την εν λόγω συνοικία τοποθετεί παρά το σημερινό Μουσικό Σχολείο και πρώην Ορφανοτροφείο.
Η τοποθέτηση αυτή φαίνεται ορθή, αν λάβουμε υπόψη σημείωμα της εφημερίδας «Κρητική Επιθεώρησις» (αρ. φ. 1836, της 21/4/1951), που ταυτίζει τον τεκέ των Μπεκτασήδων με το Ορφανοτροφείο Ρεθύμνου και, επίσης, τον ιστορικό της Κρήτης, Β. Ψιλάκη, ο οποίος τον ίδιο «βεχτασιδικόν τεκέν του Μουσουλμάνου Χασάν Μπαμπά» φαίνεται να τοποθετεί στο ίδιο μέρος, αφού ο εν λόγω Χασάν Μπαμπάς φέρεται ότι άρπαξε βίαια το νερό της δημόσιας και μεγάλης πηγής, της «Μάνας του νερού», στον γειτονικό λόφο του Αγίου Ιωάννη (πηγή S. Zuanne των Βενετσιάνων) και το μετέφερε στον τεκέ του».
Αρκετό ενδιαφέρον έχει ένα περιστατικό που μας παρουσιάζει ο Γιάννης Παπιομύτογλου στο blog του «Rethymniates», σε μια επιστολή του υποπρόξενου Ρωσίας, Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη, προς τον Ρώσο συνταγματάρχη Θεόδωρο Δε Χιόστακ, στις 20 Φλεβάρη του 1900.
Συγκεκριμένα, αναφέρει:
«Ο γνωστός σας Χατζή Χασάν Μπαμπάς, ο έχων εκτός της πόλεως τον τεκέ του Μπεκτασή, επροσωποκρατήθη, διότι έξωθεν του τεκέ, διαβαίνων τις και κρατών σάκκον όστις εφαίνετο βαρύς, προσεκλήθη παρά χοροφύλακος να σταθή, αλλ’ αυτός εγκαταλείψας τον σάκκον εκείνον, όστις ευρέθη πλήρης φυσιγγίων, έλαβε την προς τον ρηθέντα τεκέν άγουσαν. Τούτο έδωκεν υπόνοιας, και ερεύνης γενομένης, ανεκαλύφθησαν εν τω τεκέ και κατεσχέθησαν παλαιά και νέα όπλα εξ ων δύο ρεβόλβερ πλήρη και τινές μαχαίραι. Ο Χατζή Χασάν Μπαμπάς εφ αμάξης και υπό συνοδείας, ως παραβάτης, του νόμου, μετά της δεούσης προς το άτομόν του αβροφροσύνης, ήτο ανάγκη να φυλακισθή. Αλλά δια να μη αχθή μετά των κοινών εγκληματιών, ετέθη εις δωμάτιον του Πριγκηπικού Μεγάρου, και δικασθείς κατεδικάσθη παρά του Ειρηνοδικού εις την ελαχίστην ποινήν, εις πρόστιμοςν 100 φράγκων, και εις ενός μηνός φυλάκισιν, ην η Α.Υ. ο Πρίγκηψ επεριόρισεν εις δεκαήμερον και κατά την ημέραν της απολύσεώς του, παρουσιασάντων των χωροφυλάκων όπλα, ανεγνώσθη η χάρις και μετά ταύτην είπε και αυτός ότι ευχαριστεί την Α.Β.Υ. τον Πρίγκηπα Γεώργιον και πάσας τας Αρχάς, δια τον αβρόν προς αυτόν τρόπον και την δικαιοσύνην και εν τέλει εζήτησεν συγχώρησιν δια το σφάλμα του και μετά ταύτα, ανεφώνησεν Ζήτω η Α.Β.Υ. ο Πρίγκηψ Γεώργιος». Τέλος, του ανακοινώνει ότι ο υπερήλικας δήμαρχος Γισούφ Αληγιατζιδάκης, πρόκειται να νυμφευθεί κατά τη διάρκεια του Μπαιραμίου, δεκαπεναετή νεάνιδα.
Για την οπτικοποίηση του μνημείου αυτού, παραθέτω τη φωτογραφία του J. Berinda (1870), όπου βλέπουμε τις εγκαταστάσεις του τεκέ, φρεσκοασβεστωμένες.
Περισσότερες πληροφορίες για τον τεκέ του Χασάν Μπαμπά, μας δίνει ο Χάρης Στρατιδάκης στο βιβλίο του «370 Μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου». Ειδικότερα, αναφέρει:
«Το οικόπεδο πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε το 1870 το τέμενος του Χασάν Μπαμπά, είχε αγοραστεί ήδη από το έτος 1821 – 1822 από τον Χατζή Ιμπραήμ Ντέντε, που ήρθε στο Ρέθυμνο από τη Σούδα και κατοικούσε στον τεκέ Βελή Πασά. Στη συνέχεια, στη θέση του μεταγενέστερου τεκέ, έχτισε ένα μικρό σπίτι, στο οποίο και κατοικούσε έκτοτε και το οποίο είχε τη λειτουργία του τεκέ από την εποχή εκείνη. Η οικοδόμηση, όμως, επιφανών κτιρίων επιφάνειας 843 τετραγωνικών μέτρων και η δημιουργία εντυπωσιακού κήπου, έγιναν το έτος 1870 από τον Χατζή Χασάν Μπαμπά, που είχε γεννηθεί το έτος 1829-1830. Ο Χασάν μπαμπάς είχε διατελέσει τελωνιακός υπάλληλος στο Ρέθυμνο και προερχόταν από την τοπική οικογένεια των Ουστα-ζαδε, πριν ταξιδέψει και διαμείνει για δύο χρόνια στον τεκέ του Χατζή Μπεκτάς στη Μικρά Ασία. Στη συνέχεια, αφού έκανε προσκύνημα στη Μέκκα και πήρε τον τίτλο του Χατζή, επέστρεψε στο Ρέθυμνο και ανέλαβε την ηγεσία του τεκέ των Μπεκτασήδων, μέχρι το θάνατό του το 1904. Η παρουσία του, λειτούργησε καταλυτικά για τον τεκέ, αφού ήδη το έτος 1881 διέμεναν σε αυτόν 27 άρρενες. Μεταξύ των ετών 1923 και1932, στέγασε το ‘Εθνικόν Ορφανοτροφείον Αρρένων Ρεθύμνης’. Ο τεκές στη συνέχεια κατεδαφίστηκε και στη θέση του οικοδομήθηκε το κτήριο του Ορφανοτροφείου, με εκτεταμένη χρήση του υλικού από αυτόν».
Πρόσφατα, ο Χάρης Στρατιδάκης παρουσίασε μια φωτογραφία από το μοναδικό -ίσως- υπόλειμμα του τεκέ, που κατεδαφίστηκε το 1932. Είναι η κορυφή – απόληξη ταφικής στήλης (μεζαρόπετρας) και την είχε διασώσει ο αείμνηστος Γυμνασιάρχης Μανώλης Βογιατζάκης. Σήμερα, χρησιμοποιείται σε κοντινό τοπικό αναβρυτήριο. Όταν πέθανε, το 1904, τάφηκε σε τουρμπέ στην αυλή του τεκέ, όπως μας λέει ο Ηλίας Κολοβός.
Τέλος, κλείνοντας, θα αναφερθώ και σε δύο από τα βιβλία του αγαπητού φίλου Χαρίδημου Α. Παπαδάκη (Νταραμανελίτη), «τα Χασαπιά του Ρεθύμνου και όχι μόνο» και «Το νερό μιας Πολιτείας» , όπου στο πρώτο, στη σελίδα 173, στο κεφάλαιο «Η μετάνοια του αμαρτωλού Τελώνη» μας αναφέρει σχετικά με τον Χασάν Μπαμπά:
«Ήταν ευγενής Οθωμανός και είχε χρηματίσει πολλά χρόνια Τελώνης στο Ρέθυμνο, όπου και αρραβωνιάστηκε. Αλλά ενώ όλοι περίμεναν το γάμο του, τον βλέπουν μια ημέρα να φορεί τη φτωχική ενδυμασία των δερβίσιδων και ‘κυλιόμενον μετ’ άλλων τοιούτων εν τη άμμω’. Από τότε που έγινε δερβίσης ο Χασάν Μπαμπά έδειχνε φιλοφροσύνη και στους Χριστιανούς που τον επισκεπτόταν. Η περιουσία του, που έκανε σαν τον αμαρτωλό Τελώνη του Ευαγγελίου, πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη, όπως προκύπτει από τα χρήματα που έδινε στον τεκέ και τις δωρεές του προς το Δήμο Ρεθύμνης, όπως προκύπτει από την παρακάτω είδηση ‘η Διοίκησις Ρεθύμνης αναγγέλει ότι εκ των Σείχηδων Ρεθύμνης ευλαβέστατος Χασάν Μπαμπα, πωλήσας αντί ευτελεστάτης τιμής εις τον Δήμον Ρεθύμνης το γήπεδον, εφ ού ιδρύεται ο νυν δημόσιος κήπος, και επιτρέψας δε να διαρρέει το ύδωρ, όπερ εδωρήσατο εις τον κήπον τούτο το Εβκάφιον Ρεθύμνης, δια των σιδηρών σωλήνων του υδραγωγείου του Τεκέ ον έχει αναγείρει δι ιδίων εξόδων ου μόνον ικανήν παρέσχεν ούτω συνδρομήν εις την ίδρυσιν του εν λόγω κήπου, αλλά και ακούσας εσχάτως ότι γίνονται σκέψεις περί ανεγέρσεως νοσοκομείου εν Ρεθύμνη και οικημάτων τινών, δι ων να εξασφαλισθή η συντήρηση του νοσοκομείου τούτου, παρεχώρησε δωρεάν εις τον αυτόν Δήμον των έξωθι δρόμον, ινα ανεγερθώσιν επ αυτού εργαστήρια και άλλα κτήρια, διατιθέμενα υπέρ του νοσοκομείου. Η προκείμενη φιλάνθρωπος και ευεργετική πράξις του ρηθέντος Χατζή Χασάν Μπαμπά είναι ανωτέρα παντός επαίνου» «…» (ΚΡΗΤΗ εφ. της Γενικης Διοικησης Κρητης, φυλλ 1360/17-3-1894 (2))
Στο δεύτερο, «Το νερό μιας Πολιτείας», τα ίδια ιστορικά συμβάντα, μας τα περιγράφει με έναν άκρως χιουμοριστικό τρόπο εν είδει φανταστικού διαλόγου. Με ιστορικές ανακρίβειες, όπως ο ίδιος λέει, κι αυτό για να προκαλέσει γέλιο, αφού παραπέμπει τον αναγνώστη στις πηγές στο τέλος του βιβλίου για την ιστορική αλήθεια.
Ο συγγραφέας τολμά ακόμη και να αλλάξει το όνομά του σε Χαρίμ Νταραμανέλ Κιατίπη για να μας μεταφέρει στην εποχή του καθεστώτος της ρωσικής προστασίας. Απολαύστε ένα φανταστικό διάλογό του:
Ένας Ηγούμενος και ένας Δεσπότης
«Μόλις έκλεισε τις υπεργολαβίες, ο Μιχάλης Σαββάκης τραβά στον τότε τεκέ των μπεκτασήδων, κατά Ασκούτση μεριά. Χτυπά την πόρτα και του ανοίγουν.
- Τον ηγούμενο Χατζή Χασάν Μπαμπά.
- Απουσιάζει. Αυτή την ώρα κυλιέται στην άμμο μαζί με τους υπόλοιπους καλόγερους.
- Δεν πειράζει, θα περιμένω.
Κάθεται και σκέφτεται:
- Κοίτα κάτι συνήθειες που έχουν αυτοί οι μπεκτασήδες να χορεύουν, να υμνούν το Αλλάχ και μετά να κυλιούνται στην άμμο.
Σε λίγο βλέπει να μπουκάρουν οι καλόγεροι αναμαλλιασμένοι, ιδρωμένοι, με την άμμο κολλημένη στα ρούχα. Περιμένει να τον φωνάξουν. Σε λίγο έρχεται ένα άτριχο καλογεροπαίδι:
- Ο ηγούμενος σας περιμένει στο αρχονταρίκι, πάνω στον οντά.
Ανεβαίνει πάνω, βρίσκει τον ηγούμενο ξάπλα στις μαξιλάρες του, φρεσκοπλυμμένο, να πινει το τσάι του.
- Καλημέρα, πανοσιολογιότατε Χατζή Χασάν Μπαμπά. Μιχαήλ Σαββάκης εκ Σελλίων, μηχανικός δημοσίων έργων της Γενικής Διοίκησης Κρήτης και με τη βούλα του τοποτηρητή Μαχμούντ Τζελαλεδίν Πασά. Γνωρίζω ότι κρατάτε όλα τα οικόπεδα από τσ’ Άμμος την Πόρτα μέχρι τον Ευλυγιά. Προτιθέμεθα να υδρεύσωμεν την χωριόπολιν του Ρεθύμνου. Ζητάμε να μας επιτρέψετε να περάσουμε τους σωλήνες από τα οικόπεδά σας, ως και να μας παραχωρήσετε ένα στρέμμα χωράφι, εκεί δίπλα από το τζαμί του Βελή Πασά, να ανεγείρουμε μια νέα δεξαμενή.
- Και εγώ τι διάφορο θα ‘χω; Καλά, άντε να σας αφήσω να περάσετε τους σωλήνες από τα χωράφια του μοναστηριού. Αλλά το ένα στρέμμα είναι πολύ και το οικόπεδο σε καλή θέση και ακριβό.
- Γούμενε, άκου! Θυμάσαι ένα παιδάκι που του έδινες τα ραβασάκια να τα πηγαίνει στη χανούμισσα που ήσουν καψούρης και ήθελες να την παντρευτείς; Τελικά σε σιχτίρισαν οι δικοί της, και αποφάσισες να γίνεις καλόγερος;
- Μμμ! Δεν πολυθυμάμαι.
- Γούμενε! Άσε αυτά που ξέρεις. Θυμάμαι εγώ, γιατί το παιδάκι είναι ο υποφαινόμενος. Συμφωνούμε ή τα περνάω αύριο στις εφημερίδες, στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις και γινόμαστε ρεζίλι των σκυλιών; Για να μη νομίσεις δε, ότι σε εκβιάζω, θα σου κάνω ένα κήπο, εκεί στον κάμπο, στη σχολή Χοροφυλακής, με τόσα νερά, που θα τρίβεις τα μάτια σου, και θα δοξάζουν για πάντα το όνομά σου. Αρκεί βέβαια να βοηθήσουν λίγο οι καλόγεροι.
- Εντάξει, συμφωνήσαμε, αλλά το οικόπεδο πεντακόσια μέτρα· το στρέμμα είναι πολύ.
- Εντάξει! Για την εξυπηρέτηση, κάτι ακόμα. Ο Δεσπότης ετοιμάζεται να χτίσει καμπαναριό δίπλα στα σχολεία, στη Μητρόπολη, και όλοι οι χριστιανοί βάζουν δουλειά και χρήμα. Εσύ τι κάνεις; Δεν βάζεις το χέρι στην τσέπη· βολεύτηκες με το μεντρεσέ του Μαρετιού (διάβαζε: Ιεροδιδασκαλείο του φτωχοκομείου) και έχει απομείνει το τζαμί της Νερατζές χωρίς Μιναρέ και το τούρκικο σχολείο ατέλειωτο.
Τρελαίνεται ο Χατζή Χασάν Μπαμπά.
- Αμάν ιντά ‘ναι τούτα να που μου λες, μπρε Μιχάλη; Την κασέλα!
Φέρνουν οι καλόγεροι την κασέλα, την ανοίγει ο Χατζή Χασάν Μπαμπά, τίγκα στο χρυσάφι.
- Ομπρός, Μιχάλη, στα έργα! Πάρε την κασέλα, δόξασέ με και θα σου δώσω και ένα καλό ρεγάλο. Όλοι οι Τούρκοι, μέσα και οι καλόγεροί μου, θα δουλέψουν αφιλοκερδώς (διάβαζε: Αγγαρεία). Κάτσε εδά να σου κάνω και το τραπέζι· αλλά λόγω νηστείας, θα τη βγάλουμε με γαρίδες και αστακούς.
Πηγές
- Τα Νοσοκομεια του Ρεθυμνου Νικου Δερεδακη σελ 62
- Τα Χασαπια του Ρεθυμνου και οχι μονο Χαριδημου Α. Παπαδακη σελ 173
- Το νερό μιας Πολιτείας Χαρίδημου Α. Παπαδάκη σελ. 59
- 370 Μνημειακά κενά στην Ιστορική Τοπογραφία του Ρεθύμνου του Χάρη Στρατιδάκη σελ. 225
- Rethymniates.blogspot.com “Αλληλογραφία Γ.Ι. Χατζηγρηγοράκη – Θεοδ. Ντε Χιοστάκ Γιάννη Παπιομύτογλου
- Τα οθωμανικά μνημεία του Ρεθύμνου [The Ottoman Monuments of Rethymno]( Ηλια Κολοβου)
- Historicalcrete.ims.forth.gr/toponyms/listing/chasan_bampas
Φωτογραφιες Serkan Kaya
