Στην ιστορική έρευνα τίποτα δεν είναι σταθερό, γιατί νεότερα στοιχεία ανατρέπουν τα παλαιά και δημιουργούν νέα δεδομένα. Έτσι είναι μύθος τελικά, ότι τα Κρητικά επώνυμα σε (άκης) τα επέβαλαν οι Τούρκοι, για να τους ταπεινώσουν. Ίσως επί τουρκοκρατίας γενικεύθηκαν, αλλά οι πηγές δείχνουν ότι υπήρχαν από πριν. Οι Τούρκοι άλλωστε τους ταπείνωναν και εξευτέλιζαν με πολλά άλλα πράγματα κατά τον ιστορικό Βασ. Ψιλάκη (1829-1918), όπως με το να τους απαγορεύουν να κρατούν ακόμα και την κατσούνα (κρητική γκλίτσα), θεωρώντας την όπλο, ή με το να τους απαγορεύουν επί ποινή θανάτου να ιππεύουν άλογο ή μουλάρι, εκτός μόνο ο Μητροπολίτης. Να μη φέρουν κανενός είδους όπλο. Να μην χτυπούν τις καμπάνες και να τις κατεβάσουν από τα καμπαναριά. Να κατεβαίνουν από το γαϊδουράκι τους και να βγάζουν τα παπούτσια τους, όταν περνούν από Τζαμί ή Τουρκικό στρατόπεδο, να κάνουν τεμενάδες όταν συναντούσαν Τούρκους ή Τουρκοκρητικούς, να τους σκοτώνουν για διασκέδαση, βάζοντάς τους στο σημάδι όταν περνούσαν από τον καφενέ που γλεντούσαν στο Μπαϊράμι και για να πάρουν οι συγγενείς τον σκοτωμένο έπρεπε να πληρώσουν το δολοφόνο του Τούρκο ή Τουρκοκρητικό κ.ά.
Τα υπάρχοντα έγγραφα-πηγές, δείχνουν ότι τα επώνυμα σε «άκης» υπήρχαν πριν την Τουρκοκρατία (1699-1897), από την Ενετοκρατία (1204-1699), στο 30% του πληθυσμού. Το άλλο 30% δεν έληγε σε ακης και υπάρχουν μέχρι σήμερα πολλά από αυτά. Το υπόλοιπο 40% του πληθυσμού είχε επώνυμα που δεν υπάρχουν σήμερα ή είναι επώνυμα τα οποία εμφανίστηκαν μεταγενέστερα και δεν υπήρχαν τότε.
Τα επώνυμα των χωριών της επαρχίας Αμαρίου τα οποία υπήρχαν πριν την τουρκοκρατία και καταγράφονται στο Οθωμανικό κτηματολόγιο Ρεθύμνου του 1670 ή σε αρχαιότερες ακόμα Νοταριακές- συμβολαιογραφικές πράξεις και λήγουν σε «άκης», είναι με αλφαβητική σειρά τα παρακάτω:
Αλεξάκης, Αλυσανδράκης, Ανδρεδάκης, Αντωνάκης.
Βασιλάκης, Βοσκάκης,
Δασκαλάκης,
Θεοδωράκης
Καλογεράκης, Κουντουράκης, Κοκκινάκης,
Λιοδάκης,
Μαριδάκης, Μανουσάκης, Μενεγάκης,
Παπαδάκης, Πουλάκης,
Σμυρνάκης: σε νοταριακές πράξεις του 1310.
Φραγκάκης,
Χριστοφοράκης,
Παράλληλα με αυτά, άλλα τόσα επώνυμα των χωριών του Αμαρίου στην ενετοκρατία, όπως εμφανίζονται στο Οθωμανικό κτηματολόγιο, τα οποία διατηρούνται μέχρι σήμερα, δεν έληγαν σε «άκης» και είναι με αλφαβητική σειρά τα παρακάτω;
Ανυφαντής, Αρκολέος
Βαρούχας, Βλαστός
Γερακάρης,
Δραμυτινός: Αναφέρεται σε νοταριανές –συμβολαιογραφικές πράξεις στο Χάνδακα-Ηράκλειο από το 1300 μ.Χ.
Ζερβός
Καλαφάτης, Καλόγερος, Καλοειδάς, Καπελώνης, Κορνάρος, Καστρινός, Καφάτος, Κεφαλογιάννης, Κούνουπας
Καλομενόπουλος:Αναφέρεται σε νοταριακές συμβολαιογραφικές πράξεις από το 1300 μ.Χ.
Λαγγουβάρδος: Αναφέρεται σε νοταριακές-συμβολαιογραφικές πράξεις στο Χάνδακα-Ηράκλειο από το 1368 μ.Χ.
Λέκκας, Λίτινας, Λίμας:κατά την παράδοση ήταν το αρχικό επώνυμο των Παραδεισανών του Άι-Γιάννη,
Μαλλιαρός, Μακρυμάλλης, Μαρκογιάννης.
Μαυρογιάννης: σε νοταριακή πράξη από το 1300 μ.Χ.
Παπαδόπουλος, Πάτερος,
Σαρμάνης, Σημαντήρας, Σιγανός, Σιλιγάρδος,
Τρουλινός,
Φουρτίνης
Χανιώτης: Αναφέρεται σε νοταριακές-συμβολαιογραφικές πράξεις στο Χάνδακα-Ηράκλειο από το 1346 μ.Χ.
Χορτάτζης.
Βέβαια πιθανόν να υπάρχουν και άλλα επώνυμα σε άλλες πηγές και στις πάμπολλες Νοταριακές πράξεις, που εμείς μέχρι σήμερα δεν έχουμε επισημάνει. Τα στοιχεία τα οποία παραθέτουμε υπάρχουν στο κρατικό «Οθωμανικό κτηματολόγιο Ρεθύμνου του 1671» και σε μερικές νοταριακές-συμβολαιογραφικές πράξεις της ενετοκρατίας στην Κρήτη, που αρχίζουν από το 1204 μ.Χ.
Είναι αξιοθαύμαστο, καταπληκτικό, συγκινητικό και κολακευτικό συνάμα να βλέπουμε γνωστά μας επώνυμα να υπάρχουν στην περιοχή επί 350, 400, 500 και 700 χρόνια, φανερώνοντας τις βαθιές ρίζες των γενεών, όπως οι ιστορικές πηγές καταγράφουν και όχι απλώς το πιθανόν, μάλλον, ίσως, κ.λ.π.
