Στον Κισσό δεν σώζεται μόνο ένα αξιολογότατο πλέγμα βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων! Υπάρχει κι ένα σπουδαίο μνημείο των νεοτέρων χρόνων, που είναι η Παλιά Βρύση (Κρήνη), γύρω από την οποία αναπτύχθηκε το χωριό. Το μνημείο δυστυχώς δεν σώθηκε μέχρι τις μέρες μας στο σύνολό του. Ένα μεγάλο τμήμα του, το κοινόχρηστο στεγασμένο Πλυσταριό, κατεδαφίστηκε με συνοπτικές διαδικασίες το έτος 1968, προκειμένου να επεκταθεί η υπάρχουσα σήμερα κεντρική πλατεία του χωριού με τα χιλιόχρονα πλατάνια.
Ωστόσο, η φράση “εικoνική πραγματικότητα” σε παλιότερες εποχές, μόνο σαν σχήμα λόγου μπορούσε να ειπωθεί.. Σήμερα, με την τεχνολογία υπάρχει δυνατότητα δημιουργίας μιας εικόνας, που μπορεί μεν να φαίνεται στις αισθήσεις ως πραγματική, ενώ δεν υπάρχει πια. Κάπως έτσι σκεφτήκαμε και προσπαθήσαμε μια ομάδα Κισσανών, προχωρημένης ηλικίας, που θυμόμαστε σε πλήρη λειτουργία το μνημείο αυτό, να το “ξαναχτίσομε”, προκειμένου να το γνωρίσουν οι νεότερες γενιές, οι πολλοί ξένοι επισκέπτες του χωριού, αλλά και να μένει αναλύωτη η μορφή του στη μνήμη μας και στις καρδιές μας.
Το μνημείο αυτό κατασκευάστηκε σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους. Σύμφωνα με τη γνωμάτευση του διακεκριμένου αρχαιολόγου, Δρ. Ιωάννη Βολανάκη, η Κρήνη κατασκευάστηκε στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα ή αρχές του 19ου (Βολανάκης 2014, 413-414), ο οποίος μάλιστα περιγράφει και τον πλουσιότατο ανάγλυφο διάκοσμό της. Σε μεταγενέστερο χρόνο (μάλλον στο πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα) κατασκευάστηκε δίπλα το κοινόχρηστο στεγασμένο Πλυσταριό του χωριού. Οι δύο αυτοί χώροι (Κρήνη και Πλυσταριό) αποτελούσαν το κάτω επίπεδο του μνημείου, γιατί ο όροφος πάνω από το Πλυσταριό ήταν κοινοτικό καφενείο, που είχει είσοδο από το πάνω επίπεδο, από το επίπεδο της σημερινής Πλατείας, τα δε έσοδα από την ενοικίασή του πήγαιναν στο ταμείο της Σχολικής Επιτροπής του Δημ. Σχολείου Κισσού..
Δεν γνωρίζω αν υπάρχει κάποιο παρόμοιο μνημείο σε άλλο χωριό του νομού, που θα μπορούσε να μας δώσει κάποια στοιχεία για τον καλλιτέχνη, που το κατασκεύασε, ο οποίος δεν άφησε τη σφραγγίδα του, αλλά πρέπει να ήταν Έλληνας Χριστιανός, γιατί φαίνεται να γνώριζε και την αρχαιοελληνική και τη χριστιανική παράδοση.. Η εποχή, βέβαια, που κατασκευάστηκε το μνημείο αυτό ήταν η πιο δύσκολη για το χριστιανικό πληθυσμό της Κρήτης. Η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων του Κισσού τότε είχε εξισλαμισθεί., οι δε χριστιανικές οικογένειες του χωριού υπολογίζομε, ότι δεν πρέπει συνολικά να ξεπερνούσαν τότε τις επτά με οκτώ, οι οποίες ζούσαν απομονωμένες στο ανατολικότερο τμήμα του χωριού και υδρευόταν από δικά τους πηγάδια, γιατί δεν τολμούσαν να πάνε στη Βρύση.
Παραμένει, όμως, άγνωστος και ο χρηματοδότης ή οι εμπνευστές για την κατασκευή του πολυδάπανου αυτού έργου και προφανώς πρέπει να ήταν από τους εξισλαμισθέντες κατοίκους του χωριού. Αυτοί μόνο είχαν τη δυνατότητα να το κάνουν.. Ωστόσο, για να κατασκευάσουν ένα μνημείο τέτοιας καλλιτεχνικής αξίας, δείχνει ότι αγαπούσαν υπερβολικά το χωριό, το χωριό τους. Ο άλυτος γρίφος, ωστόσο, “κρύβεται” στον ανάγλυφο διάκοσμο του μνημείου, στον οποίο μπήκαν (!!!) αρχαιοελληνικά, χριστιανικά και εθνικά σύμβολα. Μπήκαν άραγε κατά λάθος ή μπήκαν σκόπιμα ;;;
