Γ.Π. Εκκεκάκης
Το περιστατικό έγινε είδηση στον ελληνόφωνο τύπο εκτός Κρήτης, μια και στο ίδιο το νησί δεν υπήρχαν τότε εφημερίδες των ειδήσεων. Μεταφέρω το ρεπορτάζ από την έγκυρη αθηναϊκή εφημερίδα «Εθνοφύλαξ» (φ. 7-12-1864), φύλλα της οποίας τυχαίνει να υπάρχουν στο αρχείο μου:
Εν Ρεθύμνη της Κρήτης, προ τινων ημερών, επρόκειτο να κρεμασθή κατ’ απόφασιν της Υψηλής Πύλης, χριστιανός τις. Ούτος, προ τριών ετών, είχε φονεύσει εν τη οικία του άλλον τινά διά λόγους τιμής. Ο κατάδικος ήχθη εις τον τόπον της καταδίκης και το σχοινίον εβλήθη εις τον λαιμόν του. Παρόντες ήσαν ο Διοικητής του τόπου, άπειρον πλήθος Χριστιανών και Τούρκων, καθώς και οι συγγενείς του φονευθέντος. Καθ’ ήν στιγμήν εσύρετο το σχοινίον όπως απαγχονισθή ο κατάδικος, ο Διοικητής Θαμπάτ πασάς, ανήρ, ως φαίνεται, λίαν κηδόμενος της τιμής του ανθρώπου, γονυπετήσας ενώπιον των συγγενών του φονευθέντος παρεκάλει αυτούς μετά θερμών δακρύων, όπως είπωσιν ότι δεν απαιτούσιν αίμα αντί αίματος. Όμως οι συγγενείς έμενον άκαμπτοι. Δεύτερον δε και τρίτον τούτο ποιήσας, κατώρθωσε να πείσει τους συγγενείς ότι χαρίζουσι την ζωήν εις αυτόν, αλλ’ επί τω όρω να απέλθη της Κρήτης. Ούτως, άπασα η κοινωνία της Ρεθύμνης, χαρείσα τα μέγιστα δια την λύτρωσιν του διά την τιμήν του υποπεσόντος εις το έγκλημα του φόνου, θαυμάζει την φιλανθρωπίαν του Θαμπάτ πασά και δικαίως. Διότι, εις τα χρονικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ίσως ουδέν τοιούτον παράδειγμα υπάρχει.
Όπως επισημαίνεται και στο ρεπορτάζ, η ενέργεια του τότε επικεφαλής της διοικητικής μας περιφέρειας - του Καϊμακάμη, όπως ήταν ο τίτλος του – αποτελούσε πράγματι μια ενέργεια ασυνήθιστη. Προφανώς, ο τοπικός εκείνος άρχοντας είχε τη δικαιοδοσία – αλλά και το θάρρος – να παρακάμψει μια απόφαση παρμένη σε ανώτατο επίπεδο και να αποδώσει ο ίδιος δικαιοσύνη, κατά το κοινό αίσθημα.
Έχω την αίσθηση ότι, τηρουμένων των αναλογιών, κάτι ανάλογο συνέβη τις μέρες αυτές και στη χώρα μας, την Ελλάδα του 2012. Ο λόγος για την αντιμετώπιση της αυτοδικίας του φοιτητή από την Παιανία, ο οποίος αφέθηκε ελεύθερος μετά την απολογία του.
Φυσικά, αυτά που κυρίως θέλω να σχολιάσω με την ευκαιρία, είναι θέματα ιστορικά και όχι νομικά. Να ομολογήσω, λοιπόν, ότι το όνομα του συγκεκριμένου πασά δεν θυμάμαι να το έχω ακούσει άλλη φορά. Όμως υποθέτω ότι ταυτίζεται με τον Καϊμακάμη του 1865, στον οποίο αναφέρεται ο Αμερικανός διπλωμάτης Stillman στο γνωστό περιηγητικό του κείμενο (ένα ντοκουμέντο που είχα την τύχη να φέρω στο φως, πριν από χρόνια). Να υπενθυμίσω με λίγα λόγια την υπόθεση:
Ένα Τουρκάκι που ερχόταν παραλιακά στην πόλη από τα Περβόλια, δέχτηκε μια αδέσποτη σφαίρα που του προκάλεσε διαμπερές τραύμα. Σύμφωνα με τις πρώτες ενδείξεις, αυτός που πυροβόλησε πρέπει να βρισκόταν στη βορινή ταράτσα της οικίας του εδώ προξενικού πράκτορα της Αμερικής, ο οποίος εκείνη την ώρα βρισκόταν εκτός πόλεως μαζί με τον πρόξενο Stillman που ήταν φιλοξενούμενός του. Όταν επέστρεψαν οι δύο, βρήκαν μια πόλη ανάστατη. Από την πρόχειρη έρευνα που πραγματοποίησε ο ίδιος ο Stillman, φάνηκε πως, πράγματι, κάποιος του υπηρετικού προσωπικού είχε την περιέργεια να δοκιμάσει την οπισθογεμή καραμπίνα του προξένου (πράγμα θαυμαστό), με το απρόβλεπτο αποτέλεσμα που περιγράψαμε. Σημασία έχει ότι το αγόρι σώθηκε τελικά ύστερα από επέμβαση χειρουργού, ενώ αποσοβήθηκαν και τα χειρότερα. Το τελευταίο, χάρη στην υπεύθυνη στάση του Καϊμακάμη. Παρότι ο Αμερικανός διπλωμάτης το αποδίδει σε φόβο, γεγονός είναι ότι ό τοπικός Διοικητής ανέλαβε την ευθύνη να αποσυρθεί η μήνυση, χωρίς να φθάσει η υπόθεση στην κεντρική διοίκηση (Χανιά). Και εκείνη η ενέργεια ήταν, επίσης, ασυνήθιστη για Τούρκο αξιωματούχο.
Όμως οι μικρές ιστορίες που βγαίνουν - αμέσως ή εμμέσως - από το σκάλισμα παλιών εντύπων και εγγράφων είναι πολλές και, συνήθως, ενδιαφέρουσες. Σε αρκετές περιπτώσεις, αυτές μας βοηθούν να συνειδητοποιήσομε την εν πολλοίς αδικαιολόγητη ιστορική μας άγνοια. Στην προκειμένη περίπτωση, για παράδειγμα, αναρωτήθηκα πόσοι από τους σημερινούς κρητολόγους γνωρίζουν τον … Μιχαήλ Αναγνωστόπουλο. Πρόκειται για τον αρχισυντάκτη της εφημερίδας «Εθνοφύλαξ», αυτόν που φρόντισε να διασώσει το περιστατικό που συνέβη στο Ρέθυμνο του 1864. Προφταίνω την εύλογη αντίδραση των αναγνωστών, λέγοντας ότι θα έπρεπε να γνωρίζομε το ιστορικό αυτό πρόσωπο για άλλες ιδιότητές του:
Ο Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος (1837 – 1906) υπήρξε μια παγκόσμια διασημότητα της εποχής του και ένας από τους δύο Έλληνες της σύγχρονης ιστορίας, στους οποίους έχει αποδοθεί ο χαρακτηρισμός του ευεργέτη της ανθρωπότητας ( sic, ο άλλος είναι ο Γεώργιος Παπανικολάου). Τώρα γιατί θα έπρεπε να τον γνωρίζουν, ειδικά, οι κρητολόγοι; Μα … επειδή η προσφορά του προς την Κρήτη κατά τη μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866-69 υπήρξε ανυπολόγιστα πολύτιμη. Ήταν ο πρώτος που ξεκίνησε δημοσιογραφικό αγώνα για την αφύπνιση λαού και αρχόντων όταν στην Αθήνα μαθεύτηκε το ξέσπασμα της επανάστασης και αυτός που εγκατέλειψε τη θέση και τη δουλειά του για να βοηθήσει τους πρόσφυγες από την Κρήτη (βλ. εικόνα) και να συμπαρασταθεί ενεργητικότερα στους επαναστατημένους Κρητικούς.
Παρότι οι πληροφορίες στο Διαδίκτυο, σε κάθε γλώσσα, είναι αμέτρητες, ας δούμε κι εδώ μερικούς σταθμούς της εκπληκτικής πορείας του ανδρός: Ξεκίνησε από μια οικογένεια φτωχών και αναλφάβητων βοσκών ενός μικρού ηπειρώτικου χωριού. Με μέριμνα της τοπικής εκκλησίας μπόρεσε να φοιτήσει στη Ζωσιμαία Σχολή των Ιωαννίνων και στη συνέχεια να αριστεύσει στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών, σπουδάζοντας Φιλολογία και Νομικά. Αγνοώντας τη διαφορετική άποψη των καθηγητών του, επέλεξε τη δημοσιογραφία και όχι τη συνέχιση της μελέτης των αρχαίων συγγραφέων. Πριν συμπληρώσει τα 25του, έγινε αρχισυντάκτης της σοβαρότερης και εγκυρότερης εφημερίδας των Αθηνών και, όπως είπαμε, ήταν ο πρώτος που ανέδειξε το κρητικό θέμα. Το 1867 εγκατέλειψε τη θέση του στην εφημερίδα για να βοηθήσει καλύτερα τον κρητικό αγώνα. Όπως ήταν φυσικό, οι προσπάθειές του έγιναν αιτία να έλθει σε επαφή με τον γνωστό στους αναγνώστες της εφημερίδας Σάμουελ Χάου (είναι το πρόσωπο που αποτέλεσε το θέμα του τελευταίου σημειώματός μου στο «Ρέθεμνος», φ. 5-5-2012). Ύστερα από μια ανεπανάληπτη συνεργασία που κράτησε ένα χρόνο, ο Χάου έφυγε για την Αμερική, μετακαλώντας και τον Αναγνωστόπουλο, με την προοπτική να εργαστούν εκεί αποτελεσματικότερα υπέρ της Κρήτης. Και όταν κάποτε η κρητική επανάσταση έσβησε – μάλλον άδοξα, όπως γνωρίζομε - ο Αναγνωστόπουλος δεν δυσκολεύτηκε να δείξει την αξία του στο Νέο Κόσμο και να γίνει αυτός που έγινε. Απέρριψε δελεαστικές προτάσεις για πανεπιστημιακές έδρες, παντρεύτηκε την κόρη του Σάμουελ Χάου και συνέχισε το φιλανθρωπικό έργο που εκείνος είχε ξεκινήσει, την εκπαίδευση, δηλαδή, τυφλών και κωφαλάλων. Οι μέθοδοι που επινόησε – και που περιγράφονται σε μια σειρά αξεπέραστων επιστημονικών πραγματειών – προκάλεσαν παγκόσμια έκπληξη. Ανάμεσα στους μαθητές του που διέπρεψαν, συγκαταλέγεται και η τυφλή και κωφάλαλη Helen Keller (1880-1968), που θεωρείται ως η εντυπωσιακότερη απόδειξη των αποτελεσμάτων της μεθοδικής διδασκαλίας. Το 1886, με την ευκαιρία των εγκαινίων του περίφημου αγάλματος της Ελευθερίας στην είσοδο του λιμανιού της Νέας Υόρκης, δημιουργήθηκε στη βάση του αγάλματος μια μόνιμη έκθεση προσωπογραφιών των διαπρεπέστερων μεταναστών του Νέου Κόσμου. Ανάμεσά τους και το τέκνο των αναλφάβητων βοσκών από την Ήπειρο.
Τελικά, όπως φαίνεται, τα ιστορικά πρόσωπα που αγνοούμε – παρότι δεν θα έπρεπε – είναι περισσότερα από τις αρχικές μας εκτιμήσεις. Σε κάθε περίπτωση, η αγνωμοσύνη – ακόμη και από άγνοια - είναι κατακριτέα.
