Στο πλαίσιο του 33ου Κυνηγιού του Θησαυρού και στην αναζήτηση ιστοριών και σημείων για τη δημιουργία γρίφων από τη ομάδα «Γκουσγκούνηδες» εντόπισα μία ξυλογραφία της Φορτέτζας του 1866 που έτυχε να δημοσιευτεί μία περίπου εβδομάδα πριν την εθελοθυσία του Αρκαδίου στην εβδομαδιαία εφημερίδα Il Giornale illustrato.
Η εφημερίδα αυτή άρχισε να εκδίδεται στο Τορίνο στις 5-12 Ιουνίου 1864, και κρατούσε ενήμερους τους αναγνώστες της σχετικά με τα γεγονότα που συνέβαιναν στην Ιταλία, στην Ευρώπη και σε όλον τον κόσμο κάθε εβδομάδα. Όταν ξέσπασε η επανάσταση στην Κρήτη στις 21 Αύγουστου 1866 η εφημερίδα εκδιδόταν ήδη τρία χρόνια (anno III). Ήδη από τις πρώτες μέρες του Σεπτεμβρίου (8-15 Σεπτεμβρίου με το Γρηγοριανό ημερολόγιο) μπορούμε να παρακολουθήσουμε την περιγραφή τους, όπως αυτή έφτανε στην εφημερίδα μέσω τηλεγραφημάτων από το εξωτερικό. Παράλληλα η εφημερίδα αφιερώνει μία σειρά στηλών στην Ελλάδα σε συνεχή τεύχη (αριθμ. φύλ. 36-51), που αν και ενδιαφέροντα δεν θα μας απασχολήσουν σήμερα.
Παρακάτω έχω επιλέξει να δώσω μόνο τη μετάφραση των κειμένων που σχετίζονται με την Κρητική επανάσταση. Το ιταλικό κείμενο μαζί με το παρόν άρθρο βρίσκεται στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας. Ευχαριστώ την κ. Σούλα Δρακούλη για την βοήθειά της στην κατανόηση ορισμένων ιδιαιτεροτήτων των ιταλικών. Παράλληλα ο σχολιασμός της απεικόνισης της Φορτέτζας (ξυλογραφίας) έγινε από τον Νίκο Δερεδάκη.
Αριθμ. φύλ. 36, σελ. 286 (8-15 Σεπτεμβρίου 1866).
I giornali ridondano di particolari intorno all’insurrezione di Candia. Non sarà quindi discaro a’ nostri lettori conoscere alcuni fatti che gettano larga luce sulle condizioni politiche della Grecia.
Οι εφημερίδες βρίθουν από λεπτομέρειες σχετικά με την επανάσταση της Κρήτης. Επομένως, δεν θα ήταν άστοχο να μάθουν οι αναγνώστες μας ορισμένα γεγονότα που ρίχνουν άπλετο φως στις πολιτικές συνθήκες στην Ελλάδα.
Αριθμ. φύλ. 37, σελ. 290 (15-22 Σεπτεμβρίου 1866)
Stando agli ultimi telegrammi, Mustafà Pascià sarebbe già partito da Costantinopoli per Candia con benevoli istruzioni verso gli insorti.
Σύμφωνα με τα τελευταία τηλεγραφήματα, ο Μουσταφά Πασάς έχει ήδη αναχωρήσει από την Κωνσταντινούπολη για την Κρήτη με καλόβουλες προθέσεις προς τους εξεγερθέντες.
Αριθμ. φύλ. 40, σελ. 314 (6-13 Οκτωβρίου 1866)
La questione orientale minaccia seriamente di turbare la pace d’Europa, benché le potenze cerchino d’intendersi per differirne ancora la soluzione; ma sembra evidente che tutti gli sforzi possibili non daranno nessuna guarentigia per la durabilità della pace. Non è Candia sola che rompe le sue catene: quasi tutte le provincie europee dell’impero ottomano protestano con mezzi più che verbali contro un’oppressione di quattro secoli e contro l’assurdità della presenza di que’ barbari in Europa. Il fanatismo orientale e il governo della scimitarra hanno fatto da lunga stagione il lor tempo, e deve pure incominciare il regno della ragione e del progresso. Il concorso dell’Egitto nelle turbolenze di Candia ricorda inoltre i tristi tempi d’Ibrahim Pascià, e l’intervento delle potenze europee contro l’Egitto e la Porta a favore della Grecia.
Το ανατολικό ζήτημα απειλεί σοβαρά να διαταράξει την ειρήνη της Ευρώπης, αν και οι Δυνάμεις προσπαθούν να συμφωνήσουν να αναβάλουν περαιτέρω την επίλυσή του. Φαίνεται όμως σαφές ότι όλες οι ενδεχόμενες προσπάθειες δεν θα παράσχουν καμία εγγύηση για τη διατήρηση της ειρήνης. Δεν είναι μόνο η Κρήτη που σπάει τα δεσμά της: σχεδόν όλες οι ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας διαμαρτύρονται εμπράκτως, όχι μονάχα με λόγια, ενάντια στους τέσσερις αιώνες καταπίεσης και στον παραλογισμό της παρουσίας αυτών των βαρβάρων στην Ευρώπη. Η εποχή του ανατολικού φανατισμού και της κυριαρχίας του χατζαριού έχουν προ πολλού περάσει και πρέπει να αρχίσει η βασιλεία της λογικής και της προόδου. Η εμπλοκή της Αιγύπτου στην αναταραχή της Κρήτης θυμίζει επίσης τις θλιβερές εποχές του Ιμπραήμ Πασά και την παρέμβαση των ευρωπαϊκών δυνάμεων κατά της Αιγύπτου και της Πύλης υπέρ της Ελλάδας.
Αριθμ. φύλ. 41, σελ. 328 (13-20 Οκτωβρίου 1866)
Δημοσιεύει ένα χαρακτικό που δείχνει έναν κρητικό να κάθεται κάνω από ένα δέντρο, και έχει λεζάντα «Ένα τοπίο στο νησί της Κρήτης», «Un paesaggio nell’isοla di Candia»:
Quale contrasto fra il bel paesaggio che noi poniamo sotto gli occhi de’ nostri amabili lettori e lo stato attuale dell’isola di Candia. Qui la calma, la solitudine, un promontorio verdeggiante, grandi alberi e mare azzurro per orizzonte; là il romore de’ combattimenti, il suono delle armi, la devastazione, l’eterna lotta del dispotismo contro la libertà. I nostri voti accompagnino il Cristiano calpestato dal Turco, i nostri voti sono per la riunione dell’isola santamente insorta alla madre patria, dell’antica Creta alla Grecia, un dì sì grande, ed ora dalla diplomazia compressa in un letto di Procuste.
Τι αντίθεση μεταξύ του όμορφου τοπίου που παρουσιάζουμε μπροστά στα μάτια των αγαπητών αναγνωστών μας και της σημερινής κατάστασης του νησιού της Κρήτης. Εδώ η ηρεμία, η μοναξιά, ένα καταπράσινο ακρωτήρι, μεγάλα δέντρα και γαλάζια θάλασσα στον ορίζοντα. Εκεί ο βρυχηθμός των μαχών, ο ήχος των όπλων, η καταστροφή, ο αιώνιος αγώνας της τυραννίας εναντίον της ελευθερίας. Οι ευχές μας είναι υπέρ κάθε χριστιανού που συνθλίφτηκε υπό τα πέλματα των Τούρκων. Οι ευχές μας είναι υπέρ της επανένωσης του νησιού που ξεκίνησε την ευλογημένη επανάσταση με τη μητέρα πατρίδα, υπέρ της αρχαίας Κρήτης δηλαδή με την Ελλάδα, που κάποτε ήταν τόσο μεγάλη, και τώρα η διπλωματία τη σέρνει από όλες τις πλευρές σαν να ’ταν στο κρεβάτι του Προκρούστη.
Αριθμ. φύλ. 43, σελ. 338 (27 Οκτωβρίου – 3 Νοεμβρίου 1866)
Una notizia di Costantinopoli ne disse, or non ha guari, che l’insurrezione tendeva a terminare. Un’altra, invece, da Pietroburgo, ci assicura che 41 ufficiali greci hanno preso servizio nelle file degl’insorti, e che a questi sono arrivati pure dalla Grecia, 2000 barili di polvere. La verità è che l’insurrezione di Candia non è repressa. I Greci, memori dei fatti gloriosi che immortalarono Corinto e Missolungi, combatteranno accanitamente contro i loro secolari oppressori. E ciò è tanto vero che una potenza come la Turchia, che ha più di 26 milioni di sudditi diretti, ed inoltre altri 12 di sudditi indiretti, trovasi nell’impossibilità di ridurre nel termine di due mesi un piccol numero d’insorgenti: una simile condizione di cose è il segnale più chiaro che il tempo della Porta Ottomana è passato! Se almeno Candia si trovasse come la Caucasia in un paese lontano e di comunicazioni difficili, potrebbe dirsi che queste cause accidentali in nulla influissero sulla vera misura dei mezzi di cui dispone quel governo, e che solo si tratta d’una differenza di tempo: ma invece Candia è nel mezzo del Mediterraneo, alle porte del Bosporo, della Grecia e dell’Egitto: e da Costantinopoli in alcuni giorni si potrebbe versare da un’amministrazione forte e regolare un esercito intero sopra il littorale dell’isola. Non sappiamo quale possa essere l’immediato esito di questa rivolta, ma è facile ad intendere che ciò che non si conseguisce oggi dagl’insorti, si conseguirà domani da essi o dai loro successori. I Candiotti hanno ucciso Husai-bey che era stato inviato loro come parlamentario; mentre altri insorgenti tentavano d’incendiare la flotta turca dinanzi a Candia.
Μια είδηση από την Κωνσταντινούπολη, προσφάτως, έλεγε ότι η εξέγερση έφτανε στο τέλος της. Μία άλλη είδηση, ωστόσο, από την Πετρούπολη, μας διαβεβαιώνει ότι 41 Έλληνες αξιωματικοί έχουν αναλάβει υπηρεσία στις τάξεις των επαναστατών και ότι σε αυτούς έφτασαν επίσης από την Ελλάδα 2000 βαρέλια μπαρούτι. Η αλήθεια είναι ότι η επανάσταση των Κρητικών δεν έχει κατασταλεί. Οι Έλληνες, ενθυμούμενοι τα ένδοξα γεγονότα που έφεραν στην σφαίρα της αθανασίας την Κόρινθο και το Μεσολόγγι, θα αγωνιστούν σθεναρά εναντίον των επί σειρά αιώνων κατακτητών τους. Και είναι πραγματικότητα το ότι μια δύναμη όπως η Τουρκία, η οποία έχει πάνω από 26 εκατομμύρια Τούρκους υπηκόους και επιπλέον άλλα 12 εκατομμύρια ξένους υπηκόους, βρίσκεται σε αδυναμία στη διάρκεια αυτών των δύο μηνών να υποτάξει έναν μικρό αριθμό επαναστατών, σαφέστερη ένδειξη του ότι η εποχή της Οθωμανικής Πύλης έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί! Αν τουλάχιστον η Κρήτη βρισκόταν, όπως η περιοχή του Καυκάσου, σε απομακρυσμένη περιοχή και με δύσκολες επικοινωνίες, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι αυτές οι ατυχείς συνθήκες ενδεχομένως δεν επιδρούν καθόλου στο πραγματικό μέγεθος των μέσων που έχει στη διάθεσή της η κυβέρνηση αυτή, και ότι απλώς επρόκειτο για θέμα που έχει να κάνει με την απόσταση χρόνου. Η Κρήτη όμως βρίσκεται στη μέση της Μεσογείου, στις πύλες του Βοσπόρου, της Ελλάδας και της Αιγύπτου. Και από την Κωνσταντινούπολη, εκ μέρους μίας ισχυρής και κανονικής (ομαλής λειτουργικότητας) διοίκησης, μέσα σε λίγες ημέρες, θα μπορούσε να σταλεί ένας ολόκληρος στρατός στα παράλια του νησιού. Δεν γνωρίζουμε ποια μπορεί να είναι η άμεση έκβαση αυτής της επανάστασης, αλλά είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι όσα δεν επιτύχουν σήμερα οι επαναστάτες, θα επιτευχθούν αύριο είτε από τους ίδιους είτε από τους απογόνους τους. Οι Κρητικοί σκότωσαν τον Χουσάι Μπέη που τους είχε σταλεί ως μεσολαβητής, ενόσω άλλοι επαναστάτες προσπάθησαν να πυρπολήσουν τον τουρκικό στόλο στα παράλια της Κρήτης.
Αριθμ. φύλ. 44, σελ. 346 (3-10 Νοεμβρίου 1866)
A Costantinopoli si pubblicano pochi ragguagli sulle cose di Candia. Il governo continua a dire che riceve dispacci soddisfacentissimi da Mustafà Pascià, però il colpo di grazia contro gl’insorti da lui promesso non fu ancora annunciato. Una fregata e una corvetta da guerra turche affondarono undici barche pescarecce lungo la costa presso Sfakia. Pare che codesti legni dovessero servire ad incendiare la squadra di blocco ottomanna. I giornali d’Atene hanno da Canea 15 [στο σημείο αυτό φαίνεται να έχει γίνει κάποιο τυπογραφικό λάθος της εφημερίδας] che Mustafà Pascià alla testa di 16 a 18 mila uomini con una batteria attaccò le posizioni dei Candiotti a Laccos e Therison, villaggio nelle montagne a quattro o cinque ore da Canea. L’attacco di Laccos non riuscì, e dopo varie ore di cannoneggiamento, Mustafà si ritirò. Rivoltosi a Therison, prese quel villaggio che non era punto costudito da’ Candiotti, lo incendiò e fece ritorno a Teramia. La dimane cercò impossessarsi di Scarba occupata da 500 insorti, ma dopo quattro assalti infruttuosi dovette retrocedere. Un corpo che scortava a Therison un convoglio di vettovaglie fu attaccato e distrutto dagli insorti, sicché a Mustafà Pascià fu giocoforza ritornare a Canea. Caratteristico per lo stato degli animi in Grecia è il seguente fatto: A Sira furono rimesse tremila lire sterline per approvvigionare i Turchi; i negozianti appena seppero ciò, negarono di prendere la fornitura delle sussistenze. — Il comitato delle signore d’Atene raccolse fin ora a prò dei profughi di Candia la ingente somma di 20,000 dramme. Anche una gran quantità di lavori muliebri verranno posti in vendita per il medesimo scopo.
Στην Κωνσταντινούπολη δημοσιεύονται ελάχιστες πληροφορίες για τις υποθέσεις της Κρήτης. Η κυβέρνηση συνεχίζει να λέει ότι λαμβάνει ιδιαίτερα ικανοποιητικές αναφορές από τον Μουσταφά Πασά, αλλά η χαριστική βολή κατά των επαναστατών την οποία ο ίδιος είχε υποσχεθεί δεν έχει ακόμη ανακοινωθεί. Μια τουρκική φρεγάτα και μια πολεμική κορβέτα βύθισαν έντεκα αλιευτικά σκάφη κατά μήκος της ακτής κοντά στα Σφακιά. Φαίνεται ότι οι βάρκες αυτές επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν για να πυρπολήσουν την ομάδα αποκλεισμού που είχαν στείλει οι Οθωμανοί. Οι αθηναϊκές εφημερίδες έχουν πληροφορίες από τα Χανιά ότι ο Μουσταφά πασάς επικεφαλής 16 με 18 χιλιάδων ανδρών επιτέθηκε με μια πυροβολαρχία στις θέσεις των Κρητικών στους Λάκκους και στο Θέρισο, ένα χωριό στα βουνά, τέσσερις ή πέντε ώρες από τα Χανιά. Η επίθεση στους Λάκκους απέτυχε, και μετά από αρκετές ώρες κανονιοβολισμών ο Μουσταφά οπισθοχώρησε. Στρεφόμενος προς το Θέρισο, κατέλαβε εκείνο το χωριό, το οποίο δεν φυλασσόταν από τους Κρητικούς, το πυρπόλησε, και επέστρεψε στα Κεραμειά (Teramia στο πρωτότυπο). Την επομένη προσπάθησε να κυριεύσει τη Ζούρβα (Scarba στο πρωτότυπο), την οποία την είχαν καταλάβει 500 επαναστάτες, αλλά μετά από τέσσερις ανεπιτυχείς επιθέσεις αναγκάστηκε να οπισθοχωρήσει. Ένα σώμα που συνόδευε μια φάλαγγα με προμήθειες προς το Θέρισο δέχθηκε επίθεση και καταστράφηκε από επαναστάτες, οπότε ο Μουσταφά Πασάς αναγκάστηκε να επιστρέψει στα Χανιά. Χαρακτηριστικό της κατάστασης που επικρατεί στην Ελλάδα είναι το εξής γεγονός: Τρεις χιλιάδες λίρες εστάλησαν στη Σύρο για τον εφοδιασμό των Τούρκων. Οι καταστηματάρχες, μόλις το έμαθαν αυτό, αρνήθηκαν να εφοδιάσουν τα μαγαζιά τους με τις προμήθειες αυτές (των Τούρκων). Η επιτροπή γυναικών των Αθηνών έχει συγκεντρώσει μέχρι στιγμής υπέρ των Κρητικών προσφύγων το τεράστιο ποσό των 20.000 δραχμών. Για τον ίδιο σκοπό θα διατεθεί προς πώληση και μεγάλη ποσότητα γυναικείων εργοχείρων.
Αριθμ. φύλ. 44, σελ. 347 (3-10 Νοεμβρίου 1866)
Παράλληλα με τα νέα σχετικά με την επανάσταση κάνει ένα μικρό αφιέρωμα στην Φορτέτζα του Ρεθύμνου, και παραθέτει μία ξυλογραφία που απεικονίζει την Φορτέτζα.
LA CITTADELLA DI RETIMO
Nell’isola di Candia.
Quantunque le notizie che ci giungono dalle
due parti, sieno spesso contradittorie, esse con-
cordano nel dirci che la lotta ferve accanita nel-
l’isola di Candia fra i Greci e i Turchi. Stretti
dagl’insorti, i seguaci del Profeta dovettero, come
avviene in simili casi, cercar rifugio nelle for-
tezze. A Retimo, dopo una zuffa cogli abitanti,
dovettero concentrarsi nella cittadella. Là essi
aspettano ancora rinforzi per potere uscire alla
riscossa.
Retimo è una cittaduzza di 4,000 abitanti
sulla costa settentrionale dell'isola, a 61 chm.
a libeccio da Candia capitale dell’isola. Ha un
piccolo porto e un arcivescovado di rito greco ete-
rodosso. Danneggiata da’ Turchi nel 1572, essa
non pertanto restò in potere de’ Veneziani fino
al 1647.
La cittadella di Retimo, quantunque edifi-
cata dagli Arabi, i quali nell’823 s'impadroni-
rono di tutta l’isola, per le riparazioni subite
è, puossi dire, opera tutta veneziana del XIII
secolo, e conserva infatti l’apparenza de’ nostri
castelli feudali del medio evo. Stretti in que-
sto propugnacolo, potranno i Turchi esser libe-
rati? È quello che ora non possiamo dire, ma
facciamo voti perchè la civiltà trionfi sovra la
barbarie, perchè i valorosi figli dell'antica
Creta possano correre le medesime sorti della
loro madre patria, la Grecia.
Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ στο νησί της Κρήτης
Αν και οι αναφορές από τις δύο πλευρές είναι συχνά αντιφατικές, όλες συγκλίνουν στο ότι ο αγώνας μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων στο νησί της Κρήτης μαίνεται με σφοδρότητα. Περικυκλωμένοι από τους επαναστάτες, οι οπαδοί του Προφήτη αναγκάστηκαν, όπως συμβαίνει σε παρόμοιες περιπτώσεις, να αναζητήσουν καταφύγιο σε φρούρια. Στο Ρέθυμνο, μετά από συμπλοκή με τους κατοίκους, αναγκάστηκαν να συγκεντρωθούν στο φρούριο. Εκεί περίμεναν επιπλέον ενισχύσεις για να μπορέσουν να σωθούν.
Το Ρέθυμνο είναι μια κωμόπολη 4.000 κατοίκων στη βόρεια ακτή του νησιού, 61 χλμ. νοτιοδυτικά του Ηρακλείου, της πρωτεύουσας του νησιού. Διαθέτει ένα μικρό λιμάνι και μια ορθόδοξη ελληνική αρχιεπισκοπή. Καταστράφηκε από τους Τούρκους το 1572· και έτσι, όμως, παρέμεινε στην εξουσία των Βενετών μέχρι το 1647.
Η ακρόπολη του Ρεθύμνου, αν και κτίστηκε από τους Άραβες, που κατέλαβαν ολόκληρο το νησί το 823, με τις επισκευές που υπέστη είναι, θα μπορούσε να πει κανείς, εξ ολοκλήρου βενετσιάνικη του 13ου αιώνα, και στην πραγματικότητα διατηρεί την όψη των φεουδαρχικών μεσαιωνικών μας κάστρων. Σε περίπτωση αποκλεισμού των Τούρκων σε αυτό το προπύργιο, θα καταφέρουν να απελευθερωθούν; Αυτό δεν μπορούμε να το πούμε τώρα, αλλά ας ευχηθούμε ο πολιτισμός να νικήσει τη βαρβαρότητα, ας ευχηθούμε τα γενναία τέκνα της αρχαίας Κρήτης να έχουν την ίδια μοίρα με εκείνη της μητέρας πατρίδας τους, της Ελλάδας.
Αριθμ. φύλ. 46, σελ. 362 (17-24 Νοεμβρίου 1866)
Μalgrado le ingiunzioni e le predizioni interessate della diplomazia, l’insurrezione di Candia pare si ostini a non finire. Sola e coperta di ferite la povera insorta combatte ancora! Notizie recenti almeno fanno credere siasi assai esagerata l’importanza dell’ultima vittoria ottomana. La sommissione definitiva degli insorti, annunciata imminente nei carteggi di Costantinopoli, non è ancora constatata da nessuna parte, e un telegramma privato d’Atene al Wanderer, afferma che nel decantato combattimento di Crissa soli 1,000 Candiotti invece di 10,000 si trovavano a fronte di 15,000 Turchi, e solo dopo ostinata resistenza si ritrassero nei monti di Sphakia. Nessun rapporto dei Turchi annunziò per anco la presa di Sphakia, e si può quindi aspettarsi di udire fra breve la notizia di nuovi combattimenti in quell’isola sfortunata. Comunque sia, se questa perseveranza degli insorti è per sé medesima un successo, l’Europa non ignora quanti sacrifici, e quali fiumi di sangue essa costi: ed è pure uno spettacolo triste, diciamo col Temps, questa impassibilità con cui l’Europa intera, meno la Russia, di cui si conoscono i motivi interessati, ha assistito agli eroici sforzi dei Cretesi.
Παρά τις εντολές και τις ενδιαφέρουσες προβλέψεις της διπλωματίας, η εξέγερση των Κρητικών φαίνεται να εμμένει επίμονα. Μόνος και γεμάτος πληγές, ο φτωχός επαναστατημένος λαός εξακολουθεί να μάχεται! Πρόσφατες πληροφορίες διαχέουν την εντύπωση ότι η σημασία της τελευταίας οθωμανικής νίκης έχει τονιστεί με τρόπο περισσότερο έντονο από όσο θα έπρεπε. Η οριστική παράδοση των επαναστατών που ανακοινώθηκε αμέσως μετά στις εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης δεν έχει εξακριβωθεί ακόμη από καμία πηγή, και ένα ιδιωτικό τηλεγράφημα από την Αθήνα προς τον Wanderer αναφέρει ότι ήταν μονάχα 1.000 αντί για 10.000 οι Κρητικοί που βρέθηκαν αντιμέτωποι με 15.000 Τούρκους στην πολυσυζητημένη μάχη στην Κράπη (Crissa στο πρωτότυπο), και ότι μονάχα μετά από επίμονη αντίσταση υποχώρησαν στα βουνά των Σφακίων. Καμία έκθεση εκ μέρους της τουρκικής πλευράς δεν περιείχε καμία αναφορά σχετική με την κατάληψη των Σφακίων, και επομένως σύντομα αναμένεται να υπάρξουν νέα σχετικά με καινούργιες μάχες σε αυτό το άτυχο νησί. Εν πάση περιπτώσει, εάν αυτή η επιμονή των επαναστατών αποτελεί από μόνη της επιτυχία, η Ευρώπη δεν αγνοεί πόσες θυσίες και πόσα ποτάμια αίματος αυτή κοστίζει. Και είναι επίσης ένα θλιβερό θέαμα, θα συμφωνήσουμε με τους Temps, η αδιαφορία με την οποία ολόκληρη η Ευρώπη —πλην της Ρωσίας, της οποίας τα κίνητρα είναι γνωστά— παρακολούθησε τις ηρωικές προσπάθειες των Κρητικών.
Αριθμ. φύλ. 47, σελ. 370 (24 Νοεμβρίου -1 Δεκεμβρίου 1866)
Secondo un telegramma di Costantinopoli, gli avanzi degli insorti Cretesi si sarebbero ritirati sul monte Ida.
Σύμφωνα με τηλεγράφημα από την Κωνσταντινούπολη, όσοι έμειναν από τους Κρήτες επαναστάτες υποχώρησαν στον Ψηλορείτη.
Και στη συνέχεια σε ξεχωριστό πλαίσιο αφιερώνει πιο λεπτομερείς ειδήσεις.
NOTIZIE DELL’INSURREZIONE DI CANDIA.
Ci scrivono dalla Canea in data 24 ottobre (5 novembre del nostro anno gregoriano):
L’insurrezione di Creta, anzichè essere soffocata, continua a fa progressi. Dopo l’eroico combattimento di Vafes, nel quale 599 insorti cristiani respinsero per due ore gli attacchi di 15000 Ottomani, i cristiani, costretti a cedere al numero, ritiravansi sulla fortificata posizione d’Aschifo, dove concentransi gl’insorti. Mustafà bascià, credendo propizio il momento a causa del freddo, della scarsezza de’ viveri e della dura necessità in cui trovavansi gl’insorti di porre al sicuro le loro famiglie crudelmente minacciate, fece agli abitanti della provincia di Sfachia proposte di pace, ma all’ora della partenza del procaccio giunse la indubbia notizia che queste proposte, fatte erano allora dieci giorni, furono respinte e che gl’insorti continuavano ad aggrupparsi ad Aschifo.
Durante questo tempo, nella provincia d’Heraclion ad Abdon si ebbe ut combattimento il 17|29 ottobre, il quale durò due giorni. I Turchi aventi alla testa Yahia bascià, il vincitore del Montenegro, 1’ufficiale più stimato ottomano dopo Mustafà bascià, attaccarono per due volte gl’insorti, ma furono respinti e rovesciati sopra Castelli e poi nell’Heraclion e lasciarono sul campo di battaglia 250 morti. Yahia bascià ebbe due ferite onde è morto il 2 novembre. Le sue esequie furono fatte il giorno medesimo ad Heraclion. Lo spedale di questa città non conta meno di 3000 feriti. La morte di Yahia bascià produsse sull’esercito turco una dolorosa impressione. Assicurano inoltre che sia accaduta una rissa fra le truppe regolari ottomane e i capi de’ Musulmani indigeni.
A Retimo i Cristiani condotti da un abile capo riportarono una brillante vittoria e respinsero i nemici fino sotto le mura della cittadella nella quale dovettero cercare non rifugio. Tutta la provincia rimane in potere degl’insorti.
Questi fatti provano nel modo più luminoso la falsità delle relazioni mandate dalla Canea dai consoli delle potenze estere, ingannati da Mustafà bascià, sola fonte a cui hanno probabilmente attinto le loro informazioni. Eglino trassero in errore i loro governi e la pubblica opinione europea, annunziando che 1’assemblea generale de’ Cretesi si fosse disciolta, che gli insorti avessero poste giù le armi e che l’insurrezione fosse spenta. L’assemblea generale cretese continua sì bene i suoi lavori, che l’ultimo procaccio portò uno scritto datato da Aschifo (Sfachia) il 2 novembre, firmato da’ suoi membri e rivestito del suo sigillo.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΞΈΓΕΡΣΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ.
Μας γράφουν από τα Χανιά στις 24 Οκτωβρίου (5 Νοεμβρίου στο Γρηγοριανό έτος): Η εξέγερση της Κρήτης, αντί να καταπνίγεται, συνεχίζει να εξελίσσεται θετικά. Μετά την ηρωική μάχη του Βαφέ, κατά την οποία 599 χριστιανοί επαναστάτες απέκρουαν επί δύο ώρες τις επιθέσεις 15.000 Οθωμανών, οι χριστιανοί, οι οποίοι αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν λόγω αριθμού, οπισθοχώρησαν στην οχυρωμένη θέση του Ασκύφου, όπου είχαν συγκεντρωθεί οι επαναστάτες. Ο Μουσταφά Πασάς πιστεύοντας ότι η στιγμή ήταν κατάλληλη λόγω του κρύου καιρού, της έλλειψης προμηθειών και της μεγάλης ανάγκης των επαναστατών να παρέχουν ασφάλεια στις οικογένειές τους που απειλούνταν έντονα, πρότεινε ειρήνη στους κατοίκους της επαρχίας Σφακίων. Όμως την στιγμή που θα έστελνε την πρόταση, έφτασε η αναμφίβολη είδηση ότι οι προτάσεις αυτές, που είχαν γίνει πριν από δέκα ημέρες, είχαν απορριφθεί και ότι οι επαναστάτες συνέχιζαν να συγκεντρώνονται στο Ασκύφου.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, στην επαρχία Ηρακλείου στο Αβδού έγινε μία μάχη στις 17 (29 με το Γρηγοριανό ημερολόγιο) Οκτωβρίου η οποία διήρκεσε δύο ημέρες. Οι Τούρκοι, με επικεφαλής τον Γιαγιά Πασά τον νικητή του Μαυροβουνίου και τον πιο σεβαστό Οθωμανό αξιωματικό μετά τον Μουσταφά Πασά, επιτέθηκαν δύο φορές στους επαναστάτες αλλά αποκρούστηκαν και αποσύρθηκαν με την βία σε μια περιοχή πάνω από το Καστέλι και στη συνέχεια στο Ηράκλειο αφήνοντας 250 νεκρούς στο πεδίο της μάχης. Ο Γιαγιά Πασά υπέστη δύο τραύματα από τα οποία πέθανε στις 2 Νοεμβρίου. Η κηδεία του έγινε την ίδια μέρα στο Ηράκλειο. Στο νοσοκομείο αυτής της πόλης υπολογίστηκαν τουλάχιστον 3.000 τραυματίες. Ο θάνατος του Γιαγιά Πασά προκάλεσε οδυνηρή εντύπωση στον τουρκικό στρατό. Διαβεβαιώνουν επίσης ότι σημειώθηκαν αψιμαχίες μεταξύ των τακτικών οθωμανικών στρατευμάτων και των ηγετών των ντόπιων μουσουλμάνων.
Στο Ρέθυμνο, οι χριστιανοί με επικεφαλής έναν επιδέξιο ηγέτη πέτυχαν μια λαμπρή νίκη και απώθησαν τους εχθρούς έως έξω από τα τείχη της Φορτέτζας, στο οποίο έπρεπε να αναζητήσουν καταφύγιο. Ολόκληρη η επαρχία παραμένει στην εξουσία των επαναστατών.
Τα γεγονότα αυτά αποδεικνύουν με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο το ψεύδος των αναφορών που έστειλαν από τα Χανιά οι πρόξενοι των ξένων δυνάμεων, οι οποίοι παραπλανήθηκαν από τον Μουσταφά Πασά, ο οποίος αποτέλεσε τη μοναδική πηγή άντλησης των πληροφοριών τους. Παραπλάνησαν τις κυβερνήσεις τους και την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη ανακοινώνοντας ότι η γενική συνέλευση των Κρητών είχε διαλυθεί, ότι οι επαναστάτες είχαν παραδώσει τα όπλα και ότι η επανάσταση είχε κατασταλεί. Η γενική συνέλευση των Κρητών συνεχίζει να διεξάγει το έργο της τόσο καλά, ώστε η τελευταία προκήρυξη έφερε ένα κείμενο από το Ασκύφου (Σφακιά) με χρονολογία 2 Νοεμβρίου, το οποίο έφερε την υπογραφή των μελών και τη σφραγίδα της συνέλευσης.
Η ξυλογραφία που απεικονίζει τη Φορτέτζα του Ρεθύμνου, που δημοσιεύεται στην εβδομαδιαία ιταλική εφημερίδα Il Giornale illustrato του Νοεμβρίου του 1866, που ανακάλυψε ο αγαπητός φίλος και ερευνητής Νίκος Λίτινας, παρουσιάζει αρκετά ενδιαφέρονται στοιχεία.
Κατ’ αρχήν δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι πρόκειται για απεικόνιση του Ρεθύμνου, αφού αυτό αναγράφεται ευκρινέστατα στη βάση του έργου: «CITTA DELLA DI RETIMO…». Επίσης δεν γνωρίζουμε αν ο καλλιτέχνης, που υπογράφει ως P. DEBAR, στην κάτω δεξιά γωνία του έργου, έχει επισκεφθεί ποτέ το Ρέθυμνο, ή πρόκειται για μια φανταστική απεικόνιση, όπως, άλλωστε, συνέβαινε στις περισσότερες περιπτώσεις των ευρωπαϊκών εφημερίδων και περιοδικών που κάλυπταν τα ευρωπαϊκά γεγονότα εκείνης της εποχής.
Ο καλλιτέχνης «βρίσκεται» στις βόρειες υπώρειες του λόφου της Φορτέτζας, εκεί που σήμερα υπάρχει ο περιφερειακός δρόμος και συγκεκριμένα στο λεγόμενο «πέταλο» του περιφερειακού. Ένα άνετο, φαρδύ, χωμάτινο μονοπάτι διατρέχει όλο το μήκος ανάμεσα στη θάλασσα και τα τείχη του κάστρου. Η ενδημική χλωρίδα είναι οργιώδης, με τους φοίνικες του Θεόφραστου (Phoenix theophrastii) να κυριαρχούν στο τοπίο. Διακρίνονται, ακόμα, με ευκρίνεια, ανάμεσα στους άλλους θάμνους αθάνατοι (Agave americana) όπως και φραγκοσυκιές (Opuntia ficus-indica), φυτά που και σήμερα κυριαρχούν περιμετρικά του κάστρου.
Δύο γυναίκες, με κρητικές, πιθανότατα, ενδυμασίες συζητούν στη μέση του μονοπατιού, κρατώντας στο κεφάλι τους, μια στάμνα με νερό η μία και ένα ξύλινο, ορθογώνιο, δίσκο με αγαθά η άλλη.
Τα τείχη του κάστρου παρουσιάζονται σχετικά χαμηλά, με έναν κυλινδρικό πύργο να κυριαρχεί, που καμιά σχέση δεν έχει με το προμαχωνικό αρχιτεκτονικό σύστημα της Φορτέτζας. Στο σημείο εκείνο, βρίσκεται, κανονικά η αιχμή του Αγίου Σώζοντος, ενώ, όσον αφορά στο κτήριο που δεσπόζει μέσα στο κάστρο, θα μπορούσε να είναι η Κατοικία των Συμβούλων, που την περίοδο της Τουρκοκρατίας είχε δοθεί ως κατοικία σε κάποιον μουσουλμάνο αξιωματούχο. Δεν μπορεί, όμως, να είναι αυτή, αφού από εκείνο το σημείο δεν υπάρχει οπτική επαφή με τα ανατολικά προάστια του Ρεθύμνου (πιθανόν τα Περιβόλια) ούτε με τις κορφές του Ψηλορείτη, που και τα δυο απεικονίζονται στην ξυλογραφία.
Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι ο καλλιτέχνης είχε κάποιες σημαντικές προφορικές περιγραφές για την γεωμορφολογία του Ρεθύμνου, αλλά δεν δημιούργησε το σχέδιο με δική του φυσική παρουσία, αλλά «καλλιτεχνική αδεία», όπως συνέβαινε στις περισσότερες των περιπτώσεων.
ΝΙΚΟΣ ΔΕΡΕΔΑΚΗΣ
Αριθμ. φύλ. 50, σελ. 394 (15-22 Δεκεμβρίου 1866)
Le glorie dell’antica Grecia si rinnovellano, e lo spirito degli eroi di Missolungi agita il petto dei fieri e coraggiosi nepoti. E ciò diciamo non per vana pompa di frasi rettoriche, ma perchè 540 Cretesi fra cui 340 donne e fanciulli, assediati nel convento d'Arcadi nell’impossibilità di ricacciare gli assalti d’un nemico dieci volte superiore di numero diedero fuoco alle polveri e saltarono in aria anziché scendere a vili patti. Dicesi che i Turchi perdessero 2000 uomini per tale esplosione.
È inutile aggiungere che quell'atto eroico destò in tutta la Grecia il più grande entusiasmo, il più sacro spirito di patria vendetta che abbia mai agitato petto umano.
Οι δόξες της αρχαίας Ελλάδας ξαναζούν και το πνεύμα των ηρώων του Μεσολογγίου ξεσηκώνει τις καρδιές των περήφανων και γενναίων απογόνων. Και το λέμε αυτό όχι για τη ματαιόδοξη μεγαλοπρέπεια ρητορικών φράσεων, αλλά επειδή 540 Κρητικοί, μεταξύ των οποίων 340 γυναίκες και παιδιά, πολιορκημένοι στο μοναστήρι του Αρκαδίου, μη μπορώντας να αποκρούσουν τις επιθέσεις ενός εχθρού δεκαπλάσιου του αριθμού τους, έβαλαν φωτιά στο μπαρούτι και ανατινάχτηκαν αντί να συνάψουν δειλές συμφωνίες. Λέγεται ότι οι Τούρκοι έχασαν 2.000 άνδρες εξαιτίας αυτής της έκρηξης.
Περιττό να προσθέσω ότι η ηρωική αυτή πράξη προκάλεσε σε όλη την Ελλάδα τον εξαιρετικά μεγάλο ενθουσιασμό, το πιο ιερό πνεύμα εκδίκησης για την πατρίδα, που ξεσήκωσε ποτέ τις ανθρώπινες καρδιές.
Αριθμ. φύλ. 51, σελ. 402 (22-29 Δεκεμβρίου 1866)
«L’entusiasmo dei Cretesi è al colmo, e credo difficile che il governo possa mettere argine alla esaltazione dello spirito pubblico» scrive il corrispondente greco dell’Osservatore Triestino. Il Moniteur francese e la posta ufficiale di Costantinopoli possono sbracciarsi finché vogliono a dar ad intendere all’Europa che l’insurrezione è domata, e che i bravi Cretesi stanno sottomettendosi. L’Europa che si ricorda di Missolongi, terrà anche nel debito conto Arcadi. Quello e questo sono eroismi, che battezzano indelebilmente il diritto d’una nazione ad esser lasciata vivere a suo modo.
«Ο ενθουσιασμός των Κρητικών βρίσκεται στο απόγειό του και πιστεύω ότι είναι δύσκολο για την κυβέρνηση να αναχαιτίσει την έξαρση της ψυχής του λαού», γράφει ο Έλληνας ανταποκριτής της Osservatore Triestino. Η γαλλική Moniteur και η επίσημη αλληλογραφία από την Κωνσταντινούπολη μπορούν να φλυαρούν όσο θέλουν για να δώσουν στην Ευρώπη την εντύπωση ότι η εξέγερση έχει τιθασευτεί και ότι οι γενναίοι Κρητικοί υποτάσσονται. Η Ευρώπη, η οποία θυμάται το Μεσολόγγι, θα δώσει τη δέουσα προσοχή και στους Κρητικούς του Αρκαδίου. Και η μία και η άλλη είναι πράξεις ηρωισμού, οι οποίες θέτουν σε ανεξίτηλες βάσεις το δικαίωμα ενός έθνους να του επιτραπεί να ζήσει με τον τρόπο που επιθυμεί.
Αριθμ. φύλ. 52, σελ. 410 (29 Δεκεμβρίου 1866 - 5 Ιανουαρίου 1867)
I Turchi diventano gelosi dei loro diritti di belligeranti o di governanti, dacché vedono che la loro autorità a Candia lungi dal ristabilirsi va sempre più declinando. Già più volte occorre loro, in questi giorni di dar noia a’ dei neutri sotto pretesto di contrabbando di guerra. Vedano però i servitori del Sultano Abdul-Aziz e del vicerè d’Egitto Ismail Pascia i quali insanguinano da più mesi le città e le campagne di quell’isola infelice che non accada loro di passare troppo oltre i limiti. Già il governo italiano si apparecchia a domandare soddisfazione di un insulto fatto alla nostra bandiera, e le complicazioni che la Turchia facesse nascere a proposito di fatti di questa natura sarebbero certamente forieri di danni più considerabili per gl’interessi ottomani che non per gl’italiani.
Οι Τούρκοι αρχίζουν να εμμένουν στο δικαίωμά τους να διεξάγουν πόλεμο ή να κυβερνούν, καθώς βλέπουν ότι η εξουσία τους στην Κρήτη, η οποία μακράν απέχει από το να αποκατασταθεί, μειώνεται ολοένα και περισσότερο. Ήδη αρκετές φορές τους είναι απαραίτητο αυτές τις ημέρες να ενοχλούν τους ουδέτερους με το πρόσχημα του λαθρεμπορίου όπλων. Ας προσέξουν, όμως, όσοι υπηρετούν τον Σουλτάνο Αμπντούλ-Αζίζ και τον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Ισμαήλ Πασά, που εδώ και αρκετούς μήνες βάφουν με αίμα τις πόλεις και την ύπαιθρο αυτής της δύσμοιρης νήσου, να μην ξεπεράσουν τα όρια πέραν του δέοντος. Ήδη η ιταλική κυβέρνηση ετοιμάζεται να απαιτήσει ικανοποιήσεις για μια προσβολή που έγινε στη σημαία μας, και οι επιπλοκές που θα προκαλούσε η Τουρκία με γεγονότα τέτοιας φύσης θα ήταν σίγουρα προάγγελος ζημίας μεγαλύτερης για τα οθωμανικά και μικρότερης για τα ιταλικά συμφέροντα.
