Είναι πολλά τα μνημεία και οι αρχαιολογικού ενδιαφέροντος τόποι του Ρεθύμνου, οι οποίοι παραμένουν αναξιοποίητοι. Και τούτο αποτελεί ένα μείζον αναπτυξιακό ζήτημα καθώς στην προσπάθεια μιας αναγκαίας «επανεκκίνησης» που χρειάζεται και ο δικός μας τόπος στον οικονομικό τομέα, όλα είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν και να λειτουργήσουν με θετικό πρόσημο, δημιουργώντας αισιόδοξη προοπτική για μια εποχή πολλαπλών μεταβάσεων, όπως αυτή που έπεται.
Προφανώς το κόστος είναι το κυρίαρχο ζήτημα που τίθεται όταν μιλάμε για διάσωση, αναστύλωση, ανάδειξη και αξιοποίηση ενός μνημείου ή μνημειακού χώρου. Χρειάζονται χρήματα πολλά. Οπότε και οι αρμόδιες εφορείες αρχαιοτήτων δεν έχουν στην διάθεση τους το σύνολο των κονδυλίων που χρειάζονται, όπως επίσης δεν έχουν το απαιτούμενο προσωπικό για να αντιμετωπίσουν τον όγκο της δουλειάς που προκύπτει.
Στον προβληματισμό αυτό η λύση μπορεί να είναι η ουσιαστική συνεργασία της αυτοδιοίκησης με τις εφορείες αρχαιοτήτων ώστε σταδιακά να μπαίνουν τα μνημεία σε ένα προγραμματισμό, ο οποίος θα περιλαμβάνει την διάσωση τους και την σωστή αξιοποίηση τους. Και τι εννοώ, με αυτό. Θα φέρω ως παράδειγμα την παλαιά Μονή Πρέβελη, που αποτελεί ένα οικοδομικό κόσμημα. Ερειπωμένη, χρόνο με τον χρόνο φθείρεται ολοένα και περισσότερο. Προφανώς, η αναστύλωση της για να ξαναλειτουργήσει ως μοναστήρι να μην φαντάζει ως ιδανική λύση καθώς λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα υπάρχει η μεγάλη Μονή του Πρέβελη που λειτουργεί και αποτελεί ένα σημαντικό θρησκευτικό και ιστορικό κέντρο για το Ρέθυμνο και την Κρήτη. Η παλαιά μονή δεν θα μπορούσε, όμως, να προσφέρει και πάλι στον τόπο είτε ως ένα μεγάλο μουσείο θρησκευτικής και ιστορικής αναφοράς ή ως ένα κοινωνικό ίδρυμα με σύγχρονο αποτύπωμα χωρίς να χάνει αρχιτεκτονικά, πολιτιστικά και κυρίως θρησκευτικά την ταυτότητα του ως κτιριακό συγκρότημα;
Ασφαλώς και θα μπορούσε. Αρκεί να υπάρξει ουσιαστικός διάλογος και τελικός στόχος, στον οποίο θα συνυπάρχουν όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς, οι οποίοι και θα χαράξουν το νέο μέλλον αυτής της ερειπωμένης σήμερα εγκατάστασης. Και αυτό μπορεί να γίνει για όλα τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς τόπους. Όλα εφόσον αναστυλωθούν, μπορούν να προσθέσουν σε τομείς όπως ο τουρισμός, ο πολιτισμός, η θρησκευτική πίστη και βεβαίως για τις προνοιακές ανάγκες που έχει η κοινωνία.
Στο πνεύμα αυτό παρουσιάζουμε μερικά από τα μνημεία που σήμερα βρίσκονται υπό κατάρρευση και εξαφανίζονται στην Π.Ε. Ρεθύμνου. Είναι μικρός ο αριθμός, στον οποίο αναφερόμαστε. Η πραγματική λίστα περιλαμβάνει δεκάδες μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους. Η αναφορά μας είναι απολύτως ενδεικτική και θα έχει συνέχεια.
Είναι δε μια πρόταση προς πάσα κατεύθυνση, με απολύτως καλοπροαίρετη διάθεση, ώστε οι επαΐοντες να το δουν σοβαρά στον προγραμματισμό τους για την επόμενη περίοδο. Οφείλουν να αντιληφθούν όσοι πρέπει, πως το παρελθόν ακόμα και στο επίπεδο των ερειπωμένων σήμερα υπολειμμάτων του, είναι δυνατόν να αποτελέσει σταθερή βάση για ένα καλύτερο μέλλον.
Η ΠΑΛΑΙΑ ΜΟΝΗ ΠΡΕΒΕΛΗ
Ένα από τα ωραιότερα κτιριακά συγκροτήματα που σήμερα βρίσκονται στο έλεος του χρόνου και της εγκατάλειψης είναι η παλαιά μονή του Πρέβελη. Είναι η λεγόμενη Κάτω Μονή του Προδρόμου. Βρίσκεται κοντά στο Μεγάλο Ποταμό και την καμαρωτή γέφυρα της περιοχής. Είναι ένα ακανόνιστο σύνολο κτιρίων του 18ου και 19ου αιώνα με μια κεντρική αυλή στο κέντρο της οποίας βρίσκεται ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ενώ τριγύρω υπάρχουν η τράπεζα, το μαγειρείο, το ηγουμενείο, τα κελιά, διάφορα εργαστήρια, ελαιοτριβείο, αποθήκες και κελιά μοναχών. Το παλαιότερο κτίσμα της είναι οι θολωτοί στάβλοι του 1795.
Το συγκρότημα βρίσκεται στο κέντρο μεγάλης αγροτικής περιουσίας της μονής.
ΤΟ ΑΓΙΟΤΑΦΙΤΙΚΟ ΜΕΤΟΧΙ ΣΤΑ ΜΟΥΡΤΖΑΝΑ
Η μονή του Δεσπότη Χριστού στα Μουρτζανά Μυλοποτάμου είναι σήμερα απολύτως εγκαταλειμμένη και οι τοιχογραφίες του καθολικού σταδιακά εξαφανίζονται. Βρίσκεται στο δυτικό πλευρό της κοιλάδας των Μουσών, μερικές δεκάδες μέτρα έξω από τα Μουρτζανά στον χωματόδρομο που οδηγεί προς τον ερειπωμένο οικισμό Μούσσαι. Πρόκειται για Αγιοταφίτικο Μετόχι, στο οποίο σώζεται το καθολικό της που είναι κτισμένο στη βάση αιωνόβιου κυπαρισσιού. Ο ναός ανάγεται στην εποχή της Ενετοκρατίας και φέρει τοιχογραφικό διάκοσμο. Το μοναστήρι του Σωτήρα Χριστού είναι έρημο από το 1864. Απέναντι από την Μονή υπάρχει ρωμαϊκή κρήνη ενώ σώζονται ίχνη μεγάλου κτιρίου που λειτούργησε κι ως μύλος.
Και σε αυτό το σημείο υπάρχει κατάλοιπο δεντρολατρείας από τις αρχαίες θρησκείες. Σύμφωνα με την παράδοση, όταν κάποιος άρρωστος έκοβε ένα κλαδάκι από το κυπαρίσσι δίπλα στο ναό γινόταν καλά, ενώ όποιος το έκοβε άσκοπα αρρώσταινε.
Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΟΝ ΣΜΙΛΕ
Δίπλα από τον οικισμό Βρύσες Αμαρίου υπάρχουν ακόμα τα κατάλοιπα του οικισμού φάντασμα Σμιλέ, ο οποίος έχει εγκαταλειφθεί από τα μέσα του περασμένου αιώνα. Εκεί συναντούμε τον Ιερό Ναό της Παναγίας, ο οποίος σήμερα βρίσκεται σε τραγική κατάσταση.
Ο ναός είναι αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου και φέρει εξαιρετικές τοιχογραφίες του 14ου αιώνα. Δυστυχώς το κτίσμα έχει υποστεί μεγάλες φθορές και εσωτερικά θυμίζει περισσότερο στάβλο. Μέρος της σκεπής έχει καταρρεύσει και έχει σκεπαστεί με ένα μεγάλο νάιλον για μια κάποια προστασία. Εξωτερικά σώζεται αρκοσόλιο, δηλαδή Ενετικός τάφος που συνήθως έβαζαν τον κτήτορα του ναού.
Σε κοντινή απόσταση από το ναό συναντάμε την κρήνη του οικισμού αλλά και τον κοιμητηριακό ναό του Δεσπότη Χριστού.
ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ ΚΑΛΛΕΡΓΗ
Τι να πρωτοπεί κάποιος για το μοναδικό μνημείο στο Καστρί Μυλοποτάμου. Πώς να σχολιάσει κάποιος την αδιαφορία για αυτό το μοναδικό μνημείο. Θα υπενθυμίσουμε, ότι η ανάγκη διενέργειας ανασκαφικού έργου, διάσωσης και ανάδειξης του κάστρου του Αλέξιου Καλλέργη στο Καστρί Μυλοποτάμου, τονίστηκε ιδιαίτερα στην εκδήλωση που έγινε την Κυριακή 26 Αυγούστου 2018 στην θέση Απανωκάστρι στο πλαίσιο του φεστιβάλ «Ταλλαία ‘18». Ο καθηγητής και πρόεδρος της εφορείας της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου κ. Μιχάλης Τρούλης, μέσα από την ομιλία του, ανέδειξε την σπουδαιότητα του μνημείου και στην συνέχεια ομόφωνα οι παρευρισκόμενοι εξέδωσαν ψήφισμα, με αίτημα την διάσωση και την αξιοποίηση του μνημείου. Κανένας δεν άκουσε αυτό το αίτημα. Τίποτα δεν άλλαξε.
Το Καστρί είναι οικισμός της Τοπικής Κοινότητας Αγίου Μάμαντος Ρεθύμνου, της δημοτικής ενότητας Γεροποτάμου, του Δήμου Μυλοποτάμου.
Το Καστρί είχε επιλεγεί από τον Αλέξιο Καλλέργη ως αφετηρία της μεγάλης πορείας του.
Στην ομιλία του ο κ. Τρούλης είπε μεταξύ άλλων, ότι, «Η αναφορά του οικισμού σε έγγραφα του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα την περίοδο 1368-1382 τοποθετεί την ίδρυσή του νωρίτερα από τους άλλους οικισμούς που συγκροτούν την Τοπική Κοινότητα του Αγίου Μάμαντα. Σε ένα από τα έγγραφα αυτά, του 1374, αναφέρεται ότι τα πεζικά και ιππικά φέουδα ανήκαν στον Αλέξιο Καλλέργη και στους απογόνους του, έως και το 1341,είκοσι χρόνια από τον θάνατό του.»
Το ποιος ήταν ο Αλέξιος Καλλέργης και πόσο σημαντικό είναι να διατηρηθεί η συγκεκριμένη ιστορική μνήμη, δεν χρειάζεται να ειπωθεί για ακόμα μια φορά. Χρειάζονται πρωτοβουλίες και έργα.
ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΜΟΝΟΠΑΡΙ
Δεκάξι χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Ρεθύμνου, στον οικισμό Μονοπάρι Βαρσαμόνερου, υπάρχει ένα απόκρημνο και απομονωμένο ύψωμα που λέγεται Κάστελλος και εκεί υπάρχουν τα υπολείμματα του κάστρου, το οποίο οι Γενουάτες και οι Βενετσιάνοι ονόμαζαν Bonriparo, δηλαδή ισχυρό φρούριο.
Σύμφωνα με τις πηγές στην ίδια θέση προϋπήρχε Βυζαντινό φρούριο από την περίοδο των Κομνηνών, δηλαδή, από τον 12ο αιώνας. Καταγράφεται δε, και η εκδοχή πως ήταν ο πύργος των Μελισσηνών.
Στις αρχές του 13ου αιώνα, η οχύρωση αξιοποιήθηκε από τον Γενουάτη πειρατή Ερρίκο Πεσκατόρε. Ήταν ένα από 15 φρούρια που ο Πεσκατόρε επανίδρυσε σε όλη την Κρήτη για να εδραιώσει την κυριαρχία του. Για την ιστορία να υπενθυμίσουμε, ότι το φρούριο Bonriparo έγινε η αιτία να ξεσπάσει στη δυτική Κρήτη μια επανάσταση που σε όλες τις φάσεις της διήρκεσε 19 ολόκληρα χρόνια, από το 1217 μέχρι το 1236. Ήταν η επανάσταση των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών, γνωστή και ως επανάσταση των “Δύο Συβρίτων”, επειδή τα στρατόπεδα των επαναστατών ήταν στις δύο ορεινές επαρχίες του Ρεθύμνου, στην Απάνω Σύβριτο (Αμάρι) και στην Κάτω Σύβριτο (Άγιος Βασίλειος).
Δυστυχώς το μοναδικό αυτό μνημείο σήμερα έχει εντελώς εγκαταλειφθεί στην λήθη και στην καταστροφή. Πόσο κρίμα, πόσο ντροπή για ένα τόπο…
Η ΠΑΛΙΑ ΓΕΦΥΡΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΑΝΙΑ
Η Ενετική πέτρινη γέφυρα San Marco του Πλατανιά βρίσκεται περίπου ένα χιλιόμετρο από την σημερινή που έχει κατασκευαστεί επί της παλαιάς εθνικής οδού. Γεφυρώνει τον ποταμό Πλατανιά και είναι μονότοξο γεφύρι με μήκος τόξου 17,8μ., ύψος 8μ. και πλάτος 3,65. Πρόκειται για την μεγαλύτερη μονότοξη γέφυρα στην Κρήτη.
Αν και διατηρείται σε καλή κατάσταση έχει εντελώς εγκαταλειφθεί και κινδυνεύει. Στην κορυφή του τόξου υπάρχουν δύο οικόσημα που έχουν φθαρεί από το χρόνο. Η Ελληνική επιγραφή σύμφωνα με τον Gerola έγραφε την χρονολογία κτίσης (1582) από κάποιους μοναχούς της μονής Αρσανίου.
Στις 25 Ιανουαρίου 1822 η γέφυρα αποτέλεσε πεδίο μάχης ανάμεσα στους Δελληγιαννάκηδες και τους Οθωμανούς, όπου νίκησαν οι πρώτοι.
Έχει γραφτεί πολλές φορές η ανάγκη να διασωθεί το μνημείο αλλά και αυτό ως θέμα έχει αποσταλεί… στις «καλένδες»!
Η ΚΑΤΩ ΒΡΥΣΗ ΓΑΡΑΖΟΥ
Με αφανισμό κινδυνεύουν μια σειρά μνημείων στο Γαράζο Μυλοποτάμου, τα οποία έχουν εγκαταλειφθεί στην τύχη τους. Ένα αρχαίο καλντερίμι που ενώνει τον παλαιό οικισμό υψηλής αρχιτεκτονικής αξίας του Γαράζου με μια σειρά χαρακτηρισμένων μνημείων στην περιοχή Κάτω Βρύση βρίσκονται στην ανεξέλεγκτη διάθεση κτηνοτρόφων που συστηματικά τα καταστρέφουν!
Ειδικότερα, στην βορεινή άκρη του χωριού Γαράζο σώζεται μέχρι σήμερα λιθόστρωτος δρόμος με έντονη κλίση, που οδηγεί στην περιοχή την οποία οι ντόπιοι ονομάζουν «Γαραζιανά Χάνια». Πρόκειται για λιθόστρωτο καλντεριμόδρομο που έχει μήκος περίπου 2 χιλιόμετρα.
Ο λιθόστρωτος δρόμος είναι ένα σημαντικότατο οδικό τεχνικό έργο από τους ελάχιστους σωζόμενους σήμερα στην Κρήτη. Στην κατάληξη του λιθόστρωτου δρόμου σώζεται κρήνη-δεξαμενή η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα. Ο λιθόστρωτος δρόμος και η κρήνη έχουν χαρακτηριστεί ως Ιστορικά Διατηρητέα Μνημεία από το 1999 γιατί αποτελούν σημαντικά δείγματα της αρχιτεκτονικής παράδοσης και της λαϊκής τέχνης του τόπου, είναι σε χρήση ακόμη σήμερα και είναι συνδεδεμένα με τις ιστορικές μνήμες των κατοίκων.
Ακολουθεί ένα άλλο λιθόστροτο, το οποίο οδηγεί σε ακόμα ένα σημαντικό μνημείο, την γέφυρα, η οποία βρίσκεται στον παλαιό εθνικό δρόμο Ρεθύμνου- Ηρακλείου μετά την διακλάδωση για το Γαράζο.
Η γέφυρα είναι τρίτοξη ψηλή λιθόκτιστη και έχει χαρακτηριστεί ως μνημείο από το 2004, διότι αποτελεί κορυφαίο δείγμα της πολιτιστικής κληρονομιάς μας. Κάποιοι, σήμερα, αφαιρούν τα πελέκια της και κινδυνεύει να καταστραφεί!
Η γενικότερη σοβαρή καταστροφή στην περιοχή επιτείνεται, καθώς κτηνοτρόφοι έχουν παράνομα καταπατήσει τα παραδοσιακά περιβόλια που βρίσκονται μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου μνημείου, όπως περιγράφηκαν παραπάνω.
Πρόκειται για περιβόλια με παραδοσιακές λιθοδομές – τροχάλους – και πετρόκτιστες δεξαμενές, στέρνες και αγωγούς νερού, μοναδικής αρχιτεκτονικής ομορφιάς και αξίας.
Εάν δεν ληφθούν μέτρα προστασίας των μνημείων αυτών, θα εξαφανιστούν στο σύνολο τους.
Πρόσφατα, ο πολιτιστικός σύλλογος του χωριού ζήτησε από την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Κρήτης να παρέμβει. Επειδή η απειλή να εξαφανιστεί μια ολόκληρη περιοχή, η οποία μέχρι σήμερα έχει διασωθεί και έχει παραμείνει όπως ακριβώς λειτουργούσε για πολλούς αιώνες μέχρι και πριν 60 χρόνια με θαυμάσια αρχιτεκτονικά στοιχεία, που ανήκουν στην κατηγορία των «νεοτέρων μνημείων», προτάθηκε, όπως κηρυχθούν διατηρητέα όλα τα παραδοσιακά περιβόλια μεταξύ κρήνης και γέφυρας, ανάντη και κατάντη του λιθόστρωτου δρόμου που ενώνει τα δύο μνημεία, να κηρυχθούν μνημεία οι λιθοδομές, οι στέρνες, οι αγωγοί και οι δεξαμενές και να απαγορευθεί οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα πλην της υφιστάμενης παραδοσιακής αγροτικής με αυστηρή απαγόρευση της κτηνοτροφίας εντός των συγκεκριμένων ορίων.
