Διάβασα με ενδιαφέρον το άρθρο του Γιώργου Τσιγδινού για τους νερόμυλους στην τέως επαρχία Αγίου Βασιλείου. Χάρηκα που τα τελευταία χρόνια ο φίλος Γιώργος εξελίσσεται σε δεινό ερευνητή της ιστορίας του τόπου του. Το έκανε βέβαια πάντα, ξεκινώντας με τα άρθρα του στην εφημερίδα «Κέντρος» και συνεχίζοντας με το βιβλίο για την ιστορία του χωριού καταγωγής του Κισσός κι αργότερα μ’ εκείνα για τη Μονή Αγίου Πνεύματος, στην αναστήλωση και επαναλειτουργία της οποίας υπήρξε πρωτεργάτης.
Έκτοτε έχω χαρεί και αρκετές μικρότερες σε έκταση μελέτες του: για το χωριό Νταριβιανά, για το Κέντρος, για άγνωστους σήμερα οικισμούς κοντά στη Μονή Πρέβελη, για την αρχόντισσα που ονοματοδότησε τον Γιους Κάμπο κ.ά. Ανάμεσά τους είχα βρει και κρατήσει για το αρχείο μου μια μελέτη για το υδραγωγείο της Αγιάς Φωτιάς, μετά το Σπήλι. Την περασμένη εβδομάδα διάβασα περισσότερα στοιχεία γι’ αυτό καθώς και τον νερόμυλό του, όπως και για άλλους στο Μιξόρρουμα και στις Λίγκρες. Θυμήθηκα έτσι ότι αγιοβασιλειώτικους νερόμυλους είχε ως θέμα και το τελευταίο βιβλίο του αείμνηστου Χρίστου Μακρή, που τελικά δεν προλάβαμε να το παρουσιάσουμε σε σχετική ημερίδα που προγραμματίζαμε.
Πρόκειται για το βιβλίο με τον τίτλο «Οι νερόμυλοι στο Φαράγγι του Κουρταλιώτη, του Κοτσυφού και ο Πηγαϊδόμυλος του Δήμου Φοίνικα Ρεθύμνης στην Κρήτη». Ήταν έκδοση του Ινστιτούτου των Ελληνικών Μύλων και τυπώθηκε στην Αθήνα το 2007. Ήταν τετράχρωμο και είχε έκταση 144+4 σελίδων. Ο αείμνηστος φιλόλογος, ονοματολόγος, σπηλαιολόγος και αρχαιολόγος (επιμελητής αρχαιοτήτων Ρεθύμνου 1959-1967) είχε μελετήσει από κάθε άποψη εννέα συνολικά νερόμυλους για το βιβλίο του αυτό: κατασκευαστική, λαογραφική, ιστορική, ένταξης στο φυσικό περιβάλλον κ.ά. Πρόκειται για τρεις μύλους στο φαράγγι του Κουρταλιώτη (Τζενεύρη, Κάτω Μύλος, Παλιόμυλος), πέντε μύλους στο φαράγγι του Κοτσυφού (Μοναστηρικός, Παπά Μύλος, Χατζή Μύλος, Αλιμπάνη Μύλος, Μύλος Κακαριανής) και έναν στην περιοχή της Σούδας Πλακιά (Πηγαϊδόμυλος). Τους είχε μελετήσει ύστερα από προτροπή του Άγγλου ερευνητή μύλων MichaelHarversonκαι του καθηγητή φυσικών Ανδρέα Παπαδάκη.
Το βιβλίοεκείνο είχε προετοιμάσει το προηγούμενο του συγγραφέα με τον τίτλο «Το φαράγγι του Κοτσυφού (με τα δώδεκα σπήλαιά του και τους πέντε υδρόμυλούς του)»,που είχε κυκλοφορήσει στο Ρέθυμνο το 1999.Είχα τότε παρουσιάσει το βιβλίο εκείνο στον τοπικό τύπο, με εστίαση στο γεγονός ότι όλοι διερχόμαστε το φαράγγι αυτό με το αυτοκίνητό μας σε ελάχιστο χρόνο, χωρίς να διανοούμαστε το ενδιαφέρον που παρουσιάζει, πέραν βέβαια της αναμφισβήτητης φυσικής ομορφιάςτου, που είναι καταφανής. Το είχε αναδείξει ο συγγραφέας, όπως μια οκταετία αργότερα το επανέλαβε και με τους ταπεινούς νερόμυλους της Γιαλιάς. Να υπενθυμίσουμε ότι ο μεγαλύτερος Έλληνας γλωσσολόγος, ο Γεώργιος Χατζιδάκης, είχε ξεκινήσει ως μυλωνάς από έναν από αυτούς, του Χατζή τον Μύλο. Ο Χρίστος Μακρής είχε προτείνει την αναστήλωση και αξιοποίησή τους, πράγμα που διαπίστωσα πρόσφατα ότι συμβαίνει με ιδιωτική πρωτοβουλία.
Είχα τότε αναλάβει τη διοργάνωση εκδήλωσης παρουσίασης του βιβλίου στον Μύλο του Πρινάρη στο Χρωμοναστήρι. Είχαμε μάλιστα απευθύνει επιστολή στο Ινστιτούτο Μύλων, στο οποίο προτείναμε ν’ αποτελέσει επιστημονική συνάντηση,στα πλαίσια και άλλων του Ινστιτούτου, εστιασμένη στους νερόμυλους του Ρεθύμνου, για την οποία θα είχαμε σκοπό να απευθύνουμεπρόσκληση συμμετοχής στους παρακάτω, με τα αντίστοιχα θέματα εισηγήσεων:
- Οι Μύλοι του Ρεθύμνου (Μ. Μαραγκάκης, εκπαιδευτικός)
- Το λιοτρίβι του Αρκαδιού στα Καψαλιανά Ρεθύμνου και το υπό ίδρυση Μουσείο της Ελιάς (Μ. Τουπογιάννης, αρχιτέκτων)
- Νερόμυλοι στις όχθες του ποταμού Γεροπόταμος (Α. Δαφέρμος, εκπαιδευτικός)
- Αναστήλωση μύλου στο χωριό Καλονύχτης (Μ. Ηλιάκης, αρχιτέκτων)
- Τρία ακόμη μυλοτόπια του νομού Ρεθύμνου (Αρκαδιώτικο φαράγγι, Μούσι Μουρτζανών, Δαφνέδες Μυλοποτάμου) (Χ. Στρατιδάκης, εκπαιδευτικός)
- Αναστήλωση ατμοκίνητου συγκροτήματος λιοτριβιού στη Βιράν Επισκοπή Μυλοποτάμου (Κ. Σπυριδάκης, αγρότης)
- Ο θολιαστός μύλος στην Χαλοπότα Ελεύθερνας (Κ. Μ. Παπαδάκης, βιβλιοθηκάριος)
- Ο Μύλος του Πρινάρη (Μιχάλης Πριναράκης)
Η επιστημονική εκείνη συνάντηση δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, για λόγους ανεξάρτητους της θέλησής μας. Στην πραγματικότητα δεν προχώρησε παραπέρα ούτε η μελέτη του θέματός της. Θέλω να πιστεύω ότι ο Χρίστος Μακρής δεν υπήρξε ο τελευταίος ερευνητής του θέματος αλλά ότι θα υπάρξουν στο μέλλον και άλλοι που θα το προσεγγίσουν με την ευρύτητα πνεύματος, την πολυμάθεια,την επιστημοσύνη και την αγάπη που το είχε πράξει εκείνος.Θέλω επίσης να πιστεύω ότι το προσεχές καλοκαίρι θα μπορέσουμε να τιμήσουμε όπως του άξιζε τον μακαριστόδημιουργό του Μουσειακού Μύλου στο Χρωμοναστήρι,τον Μιχάλη Πριναράκη. Έχω αναλάβει εκ μέρους της Φαλής Βογιατζάκη τη διοργάνωση μιας σχετικής εκδήλωσης και θέλω να πιστεύω ότι θα τα καταφέρουμε, τόσο σε επίπεδο ομιλητών όσο και ακροατηρίου. Γιατί ο Μιχάλης Πριναράκης, πέραν της δημιουργικότητάς του,αποτέλεσε έναν από τους τελευταίους κρίκους της αλυσίδας ευποιίας στον τόπο μας.
