Τα τοπωνύμια της κάθε περιοχής αποτελούν ιστορικά κειμήλια και ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπίζονται. Ενώ στις μέρες μας τα χρησιμοποιούμε ελάχιστα στην καθημερινότητα μας, δεν παύουν να αποτελούν μια σημαντική πηγή πληροφοριών για την τοπική ιστορία και λαογραφία της κάθε περιοχής.
Το εξωκλήσι του Αγίου Αντωνίου στην περιοχή «Αγιασμάτσι» λίγο μετά τον οικισμό του Αγίου Ανδρέα, το γνωρίζουμε όλοι και οι περισσότεροι από εμάς το έχουμε επισκεφτεί είτε ανήμερα του εορτασμού του στις 17 Ιανουαρίου για εκκλησιασμό και προσευχή είτε κάποια άλλη ημέρα για περίπατο και αναψυχή.
Όμως πολλοί είναι αυτοί που δεν γνωρίζουν την πλήρη ιστορία του ναού και της λαογραφίας που τον συνοδεύει.
Η πληροφορία μας έρχεται από την πλήρη και σωστή αναγραφή του τοπωνυμίου του:
«Άγιος Αντώνιος ο Τριβιδιώτης»
Στη κοινή ελληνική γλώσσα ως «τριβίδα» αποκαλείται η θαλάσσια κροκάλα, η πέτρα, το βότσαλο που έχει λεία επιφάνεια και στρογγυλεμένες πλευρές και στα αντίστοιχα λεξικά αποδίδουν την ετυμολογία της στη λέξη «τρίβω».
Στη δική μας Κρητική και τοπική διάλεκτο «τριβίδι» αποκαλούμε το μικρό μακρόστενο ψωμί που γίνεται από την κολλημένη ζύμη στην σκάφη ζυμώματος «το πανίδι», μετά από το ζύμωμα των ψωμιών. Αυτό το έπλαθαν πρόχειρα με λίγο λάδι και αλεύρι και το τοποθετούσαν «στη παθινιάστρα» έξω από την είσοδο του ξυλόφουρνου. Επειδή ήταν μικρό και λεπτό, ψήνονταν εκεί πιο εύκολα (γρήγορα) χωρίς να πρέπει να ανοίξουν το φούρνο και συνήθως αποτελούσε το καλόπιασμα ή την επιβράβευση των μικρών παιδιών της οικογένειας. Ενώ «τριβίδες» έλεγαν τα μακρόστενα ψωμιά, τα οποία τα έβαζαν μέσα στον ξυλόφουρνο αφού πρώτα τα χάραζαν κάθετα, έτσι ώστε στην συνέχεια και μετά το ψήσιμό τους και ενώ είναι ακόμα ζεστά, να μπορούν να κοπούν με τα χέρια σε φέτες και να τοποθετηθούν ξανά μέσα στο φούρνο πριν αυτός χάσει την πυρά του «να πομπάνει» για να γίνουν παξιμάδια. Ακόμα και στις μέρες μας αποκαλούμε ως «τριβίδα» το ψωμί που δεν έχει σχήμα στρογγυλό ή οβάλ αλλά μακρόστενο με στρογγυλεμένη την περίμετρο του.
Η πλήρης γραφή του τοπωνυμίου μας θυμίζει την επί πολλά έτη παράδοση του ναού. Σύμφωνα μ’ αυτήν οι πιστοί πηγαίνουν ως τάματα και προσφορές τέτοιου είδους χειροποίητες «τριβίδες», ανήμερα του εορτασμού του και να τα αποθέτουν κοντά στα εικονίσματα του τέμπλου. Μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας μοιράζονταν στους παρευρισκόμενους πιστούς ή αφήνονταν σε ψηλά σημεία του τέμπλου και του ναού για να τα πάρουν πιστοί τις επόμενες ημέρες. Βέβαια τα ψωμιά αυτά αποτελούσαν αγαπημένο στόχο πολλών παιδιών αλλά και των βοσκών της ευρύτερης περιοχής.
Η σπάνια αυτή λαϊκή παράδοση ήταν αρκετά διαδομένη τόσο στα κοντινά χωριά (Άγιος Ανδρέας, Γωνιά, Φρ. Μετόχια), όπου η συμμετοχή των πιστών με των ιδιαίτερων αυτών ταμάτων ήταν σχεδόν καθολική. Αλλά η φήμη του ναού έφτανε σε όλη την επαρχία Ρεθύμνου αλλά και ακόμα πιο μακριά. Παρόλο που ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Αντώνιο υπάρχουν σχεδόν σε όλα τα κοντινά χωριά (Γάλλου, Ατσιπόπουλο, Πρινέ, Γεράνι, Κάστελλο, Άνω Βαρσαμόνερο, Μονοπάρι, Άνω Μαλάκι, Καλονύκτι, Παλαίλιμνο, Κούφη, Καρωτή κ.α), οι πιστοί με τα ταξίματά τους, «τις τριβίδες» έρχονταν από πολλά γειτονικά χωριά αλλά ακόμα και από πολύ μακρινές για την εποχή εκείνη περιοχές, όπως τον Άγιο Βασίλειο και τον Αποκόρωνα. Αυτό πρέπει να συνέβαινε και σε άλλες ημέρες του έτους και όχι μόνο την ημέρα του εορτασμού του ναού, αν κρίνουμε από τις προφορικές μαρτυρίες που λένε ότι τα παιδιά ή τα βοσκαρουδάκια της περιοχής τον επισκέπτονταν με κάθε ευκαιρία, με την ελπίδα να βρουν κάποια «τριβίδα» για να φάνε.
Πολλοί ήταν αυτοί που επικαλούνταν την βοήθεια του Αγίου, λέγοντας:
«Βοήθα μου Άγιε Αντώνιε,
και ΄γω θα σου φέρω στη χάρη σου ένα τριβιδάκι»
Πότε ακριβώς έφθινε και σταμάτησε η παράδοση αυτή δεν ξέρουμε αλλά μάλλον αυτό έγινε μαζί με την εγκατάλειψη των παλιών οικογενειακών ξυλόφουρνων και της τεχνικής του παραδοσιακού ζυμώματος και φουρνίσματος από τις νοικοκυρές. Δηλαδή περίπου την δεκαετία του 1960.
Παρόμοια παράδοση έχει καταγραφεί από τον πρόσφατα εκλιπόντα σπουδαίο ερευνητή, συγγραφέα και λαογράφο Νίκο Ψιλάκη. Σε δημοσίευσή του στο περιοδικό Κρητικό Πανόραμα κατά το έτος 2004, παρουσιάζει ως «μοναδικό έθιμο σε όλη την Κρήτη» την προσφορά ως ταμάτων, ανθρωπόσχημων ζυμωτών ψωμιών στον σπηλαιώδη ναό Του Αγίου Αντωνίου στο Λουτρό Σφακίων.
Χαρακτηριστικά αναφέρει:
Έθιμο μοναδικό, όσο μοναδικά είναι και τα Σφακιά. Ο Άγιος Αντώνιος εδώ δεν είναι ο «καθηγητής της Ερήμου», δεν είναι ο θεμελιωτής του χριστιανικού μοναχισμού, όπως τον ξέρουν σ’ όλον τον άλλο κόσμο. Ο Άγιος Αντώνιος των Σφακιανών του Λουτρού είναι «γιατρός». Ας μην το λέει κανένα συναξάρι. Φτάνει που το λέει το μεγάλο συναξάρι της λαϊκής παράδοσης. Άλλωστε, τούτο το λαϊκό συναξάρι δεν μπορεί κανείς νόμος να το καταργήσει, καμία διάταξη δεν είναι ικανή να το απορρίψει. Ο ιατρός Άγιος περιμένει εκεί στον ίδιο τόπο για αιώνες, έτοιμος να προσφέρει την ελπίδα στους ανθρώπους που προστρέχουν στο ιερό ζητώντας τη Χάρη Του. Ο Άγιος Αντώνιος θεραπεύει τα σωματικά και τα ψυχικά πάθη, απαλλάσσει τους ανθρώπους από αρρώστιες και πόνους»
Νομίζω ότι το έθιμο αυτό στο Άγιο Αντώνιο στο Λουτρό έχει πολλά κοινά με την λαϊκή παράδοση της περιοχής μας τόσο στο τελετουργικό του μέρος όσο και στο πνευματικό του κομμάτι.
Το έθιμο ίσως να μεταφέρθηκε από τις Σφακιανές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στον οικισμό του Αγίου Ανδρέα μετά την αποχώρηση των Τούρκων κατοίκων του.
Ο Άγιος Αντώνιος ο Τριβιδιώτης έχει μια ακόμα ιδιαιτερότητα. Αποτελεί έναν από τους λίγους ναούς του Ρεθύμνου που είναι αφιερωμένοι στον Άγιο Αντώνιο και δεν είναι κτισμένοι σε κάποια σπηλιά ή έστω κάτω από μια βραχοσκεπή.
Αφορμή για την παρούσα δημοσίευση αποτέλεσε εκτός από τον αυριανό εορτασμό Του Αγίου και η πρόσφατη τοποθέτηση πινακίδας δίπλα στην είσοδο του ναού, η οποία εκτός από την πλήρη και ορθή αναγραφή του τοπωνύμιου, μας δίδει και πληροφορίες για το έτος κτίσης του ναού (1890) αλλά και ότι είναι έργο του σπουδαίου Γωνιώτη λιθοξόου, Γεωργίου Θεοφ. Αποστολάκη (1820-1906) για τον οποίο έχω αναφερθεί σε προηγούμενή μου έρευνα και δημοσίευση.
Ευχές για χρόνια πολλά με υγεία!
Η Χάρη Του Αγίου Αντωνίου να βοηθά όλο τον κόσμο.
