Με την ευκαιρία της εορτής του αγίου Αρτεμίου, Προστάτη της Ελληνικής Αστυνομίας (ΕΛ.ΑΣ.)
(Στην αρχαία, Ορθόδοξη και λαογραφική τακτική)
Ο άγιος Αρτέμιος ο Μεγαλομάρτυς (20 Οκτ.)
Ο άγιος Αρτέμιος, ο μεγαλομάρτυς (20 Οκτ.), άνδρας διάσημος και σπουδαίος στα πολιτικά αξιώματα του Βυζαντίου, έζησε στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, έχοντας διοριστεί από αυτόν ηγεμόνας της Αλεξανδρείας και τιμηθεί ύστερα και με το αξίωμα του πατρικίου.
Ο άγιος Αρτέμιος (20 Οκτ.), τιμηθείς με το αξίωμα του πατρικίου, είναι προστάτης σήμερα της Ελληνικής Αστυνομίας (ΕΛ.ΑΣ.) (όπως και η αγία Ειρήνη (πριν το 1984) ήταν προστάτης της Ελληνικής Χωροφυλακής και ο άγιος Μηνάς της Αστυνομίας Πόλεων). Ο άγιος τιμάται τόσο στην Ορθόδοξη όσο και στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία από τους ανθρώπους κυρίως της υπαίθρου. Είναι εξόχως τιμητική η εξεικόνισή του ίδια με τον Χριστό στο πρόσωπο. Ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης υποδεικνύει για την ιστόρησή του ότι: «Ὁ ἅγιος Ἀρτέμιος ὅμοιος τοῦ Χριστοῦ τό εἶδος» είναι.
Ο άγιος θεωρείται σπουδαίος θεράπων ποικίλων ψυχικών και σωματικών παθήσεων. Το εντυπωσιακό στην περίπτωση του αγίου Αρτεμίου- και σε αυτό κυρίως θα εστιάσουμε με το άρθρο μας αυτό- είναι ότι τη θεραπεία εκτελούσε κατόπιν εγκοιμήσεως, επί μεν των ανδρών ο ίδιος ο Άγιος, επί δε των γυναικών η βοηθός του αγία Φεβρωνία. Ο Άγιος εμφανιζόταν στον άρρωστο με όνειρο ολοζώντανος μπροστά του, εκτός αν ήταν μικρό παιδί, οπότε εμφανιζόταν στη μητέρα του, που, συνήθως, το συνόδευε στη θεραπεία του. Τη θεραπεία, στη συνέχεια, επιτελούσε με πολλούς και ποικίλους τρόπους· με απλό λόγο, με ευλογία, με χειραψία ή με ανόργανη εγχείρηση, με έμπλαστρο ή με αλοιφή και μάλιστα από το λαδάκι της κανδήλας του Αγίου ή, τέλος, με την κατάποση φαρμάκου.
ΕΓΚΟΙΜΗΣΕΙΣ (αρχ. ενυπνιάσεις)
Όσον αφορά στις ονομαζόμενες εγκοιμήσεις (αρχ. ενυπνιάσεις), ο ύπνος και η διανυκτέρευση στον ναό, για να επιτύχει ο πιστός τη θεραπεία του από μιαν αρρώστια, ήταν πολύ διαδεδομένος στην ελληνική αρχαιότητα και συνέχεια της αρχαιοελληνικής αυτής θρησκευτικής τακτικής αποτελούν οι εγκοιμήσεις- διανυκτερεύσεις που συναντούμε και σήμερα στον χώρο του χριστιανισμού. Η χριστιανική θρησκεία τις υιοθέτησε αυτούσια, υποκαθιστώντας τις χθόνιες θεότητες του παγανισμού με χριστιανούς μάρτυρες και αγίους, όπως ο άγιος Αρτέμιος, η αγία Θέκλα, οι άγιοι Κύρος και Ιωάννης, οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός, ο άγιος Θεράπων. Γύρω από τα θαυματουργά λείψανά τους στήθηκαν τα νέα χριστιανικά κέντρα, συχνά στον ίδιο χώρο όπου πριν λειτουργούσαν τα ειδωλολατρικά και με παραπλήσιο προς αυτά τελετουργικό[1].
Εγκοίμηση· ειδική περίπτωση ονειρομαντικής θεραπείας
Η εγκοίμηση (incubatio) κατά την αρχαιότητα ήταν ειδική περίπτωση ονειρομαντικής θεραπείας. Γινόταν στα ιερά των θεών θεραπευτών και μάντεων, όπως ο Αμφιάραος και ο Ασκληπιός, όπου, έπειτα από ειδική προετοιμασία, ο ασθενής μεταφερόταν στο «άβατον» και τον ξάπλωναν πάνω στο ζεστό, ακόμα, δέρμα θυσιασμένου ιερού ζώου. Ενώ κοιμόταν, του εμφανιζόταν στο όνειρό του ή σε οπτασία ο θεός, δηλαδή ο ιερεύς- ιατρός, αφού μεταμορφωνόταν σε Αμφιάραο, και του υποδείκνυε τον τρόπο θεραπείας (χειρουργική ή άλλη) ή τον θεράπευε την ίδια στιγμή υπό το κράτος ονείρου ή οπτασίας, που προκαλούνταν, πιθανόν, από φάρμακο (ναρκωτική ή άλλη ουσία) που δινόταν στον ασθενή[2].
Η διαδικασία της εγκοίμησης διέφερε από κέντρο σε κέντρο. Ο σκοπός, πάντως, της γενικής θεραπείας ήταν ο ίδιος και εκπληρωνόταν, βασικά, με την πρόσφορη ίδρυση των ιεροθεραπευτηρίων αυτών σε χώρους κατ’ εξοχήν υγιεινούς και ευάερους και την τήρηση ορισμένων εξαγνιστικών τελετουργιών, που περιλάμβαναν την παροχή στους ασθενείς που προσέρχονταν σε αυτά προς θεραπεία όλων των μέσων υγιεινής, μακριά, βέβαια, από κάθε έννοια κατάχρησης· δηλαδή, σωματικών ασκήσεων, περιπάτων, υδροθεραπείας, ψυχαγωγικών θεαμάτων, μουσικής, αγώνων, αυστηρής νηστείας «ἀπό πάσης τροφῆς καί οἴνου»[3] και απόλυτης καθαριότητας και, τέλος, προσφοράς θυσιών και ύπνου σε συγκεκριμένο καθαγιασμένο χώρο[4]. Στα ιεροθεραπευτήρια η θεραπεία όλων των ασθενειών επιδιωκόταν, κυρίως, απ’ ό,τι φαίνεται, με δίαιτα (ιπποκρατική θεραπευτική), προσευχή, ελάχιστα φάρμακα και στοιχειώδεις, τουλάχιστον, εγχειρήσεις και νοσοκομειακή περίθαλψη. Μετά τη θεραπεία έπρεπε να πληρωθεί ένα αντίτιμο, ένα αφιέρωμα προς την ιαματική θεότητα.
Κέντρα εγκοίμησης στην αρχαιότητα
Τα πιο γνωστά κέντρα εγκοίμησης στην αρχαιότητα ήταν τα πολυάριθμα (άνω των τριακοσίων) Ασκληπιεία [σπουδαιότερα από τα οποία ήταν της Τρίκκης, της Ακροπόλεως, της Επιδαύρου και, περιφημότερο απ’ όλα, αυτό της Κω (εικ. 3)], τα οποία εξελίχθηκαν σε μεγάλα κτιριακά συμπλέγματα, που περιλάμβαναν κρήνη με ιερό νερό, γυμναστήρια, στοές, λουτρά, χώρους εγκαταβίωσης και αναψυχής, καθώς και ναό προς λατρεία του θεού.
Οι πολυάριθμοι ασθενείς που συνέρρεαν στους χώρους τους έφερναν μαζί τους τάματα με παραστάσεις των μελών του σώματός τους που υπέφεραν και παρέμεναν εκεί μέχρι να επιτύχουν τη θεραπεία τους (εικ. 4). Στα Ασκληπιεία οι ιερείς, ως γιατροί, νοσήλευαν τους ασθενείς με υγιεινοθεραπεία και φαρμακοθεραπεία και με ηθικοποίηση και τόνωση της πίστης των ασθενών για την απόλυτη θεραπευτική ικανότητα του θείου[5]. Η είσοδος εις τα ιεροθεραπευτήρια παντός άλουστου σώματος ή άναγνης ψυχής απαγορευόταν, όπως μαρτυρεί και το επίγραμμα που ακολουθεί, που έχει χαραχθεί στα προπύλαια του Ασκληπιείου της Επιδαύρου: «Ἁγνόν χρή νηοῖο θυώδεος ἐντός ἰόντα ἔμμεναι· ἁγνείη δ’ ἐστί φρονεῖν ὅσια»[6]. Πίστευαν, κατά τα φαινόμενα, οι ιερείς- ιατροί ότι στον άνθρωπο υπάρχουν –εκτός των γνωστών στην επιστήμη επανορθωτικών δυνάμεων- και άλλες δυνάμεις άγνωστες και κατά πολύ θαυμασιότερες, οι οποίες, εάν αφυπνισθούν κατάλληλα και κινητοποιηθούν με την κατανυκτική προσευχή και την πίστη του ασθενούς, αναπτύσσουν μέσα σε ώρες ή και λεπτά ακόμη βαθιά θεραπευτική δύναμη πολύ ισχυρότερη από εκείνη των φαρμάκων του παθολόγου ή των ακτίνων του ακτινοθεραπευτού[7]. Για την αποτελεσματικότητα των εγκοιμήσεων στα αρχαία ιεροθεραπευτήρια, ο Γ. Ανδρουτσόπουλος θεωρεί ότι, σύμφωνα και με τη γνωστή διδασκαλία του Ιουστίνου, του Φιλοσόφου και Μάρτυρος, «περί σπερματικού λόγου», ο Θεός θα εισάκουε και τότε, στον αρχαίο κόσμο, τις παρακλήσεις των ασθενών, εφόσον η προσευχή τους απευθυνόταν με βαθιά πίστη στην «άνωθεν» βοήθεια και αρωγή[8].
Ο γεωγράφος Στράβων αναφέρει[9] ότι στη Μ. Ασία, μεταξύ των πόλεων Τράλλεων και Νύσσας, βρισκόταν μικρή πόλη, στην οποία υπήρχε ένα ιατροθεραπευτήριο, στο οποίο η εγκοίμηση δεν γινόταν από τους νοσούντες, αλλά από αυτούς που επόπτευαν το ιερό ιερείς. Αυτοί, λέγει ο Στράβων, «ἐγκοιμῶνται ὑπέρ αὐτῶν (δηλαδή των νοσούντων) καί διατάττουσιν ἐκ τῶν ὀνείρων τάς θεραπείας»[10].
Παρόμοια προς τα παραπάνω ήταν το ονειρομαντείο και ιατροθεραπευτήριο Αμφιαράειον στον Ωρωπό, του ήρωος Αμφιαράου, το μαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά, τα Πλουτώνεια στη Μικρά Ασία ή, κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, οι ναοί της Ίσιδος και του Σεράπιδος[11].
(θα συνεχισθεί)
[1] Γιώργου Θ. Καλόφωνου, «Εγκοίμησις», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 5 Ιανουαρίου 2003, 8.
[2] Γ. Δ. Ανδρουτσοπούλου, Τό ἱεροθεραπευτήριον τοῦ Ἀμφιάραου ἐν Ὠρωπώ, Αθήναι 1960, 3. Μάρω Κ. Παπαθανασίου, «Μαντικοί Θεοί και ήρωες», στο «Επτά Ημέρες», ένθετο της «Κυριακάτικης Καθημερινής», 28/11/2004, 10.
[3] Στράβωνος ΙΔ΄, 650.
[4] Γ. Δ. Ανδρουτσοπούλου, ό.π., 10.
[5] Γ. Δ. Ανδρουτσοπούλου, ό.π., 9.
[6] Κλήμεντος του Αλεξανδρέως, Στρωματείς V,1, 13.
[7]Πβ. Μ. Γερουλάνου, Ιατρική και Εκκλησία, Αθήνησι 1957, 44.
[8] Γ. Δ. Ανδρουτσοπούλο, ό.π., 16.
[9] Στράβωνος ΙΔ΄, 649.
[10] Κ. Δ. Γεωργούλη, «Ελλάς», στη: Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια 5 (1964), 602.
[11] Γιώργου Καλόφωνου, ό.π., 7.
