«Μιαν Κυριακήν και μιαν αυγή, μιαν εορτή μεγάλη
Επήραν του παπα-Βοριά, τες τρεις του θυγατέρες.
Στην Κρήτη σκλαβωθήκανε, με τα καράβια φεύγουν
Κ η μάνα, κύρης κ΄ εδικοί, κλαίνε και δεν αρνεύγουν.
Την πρώτη, την καλύτερη, την άσπρη περιστέρα
Με τσ’ αδερφήδες της τσι δυό, στην Πόλιν τες εφέρα.
Δέκα πασάδες τες λαλούν και δέκα βεζιράδες
Και δεκοχτώ ρείζηδες του βασιλιά τες πήγαν.
Την μιαν επήρεν ο πασάς, την άλλην ο βεζίρης,
Και την ολοκαλύτερη, ο βασιλιάς την πήρε.
Κι όντες την ανεβάζανε στου βασιλιά τες σκάλες,
ετρέχανε τα μάτια της, ωσάν τσι κουτσουνάρες.
Στρέφετ’ ομπρός, κι οπίσω της να δη ‘πο τους δικούς της,
Κιανένα δεν εγνώρισε, μόνο τον αδερφό της!
«-Αμ΄ αδερφέ μου στο καλό, και στην καλή την ώρα,
Οπού να ραιν΄ η στράτα σου, τριαντάφυλλα και ρόδα!
Χαιρέτα μου τη μάνα μου, προσκύνα μου τον κύρη
Και πε του πως ο βασιλιάς γυναίκα του με πήρε.
Θέλει γενιά χριστιανική, και φλέγ΄ από την Κρήτη.
Μ΄ αφήνω και παραγγελιά των εδικολογιώ μου
Να πολεμούνε την Τουρκιά, και να τηνε ζυγώνουν,
Γιατ΄ ήρθενε μ ΄ επιβουλιά, σκλαβώνει και τουρκεύγει
Και σαν το Χάρ΄ αλύπητα, σκοτώνει, μακελλεύγει.
Την αδερφή μου τη Ζαμπιά, μη μου τη χαιρετήξης,
Γιατί μου καταριότανε Τούρκος να με φιλήση,
Να κάμω Τούρκους εδικούς και τον πασά κουνιάδο
Και τον μεγάλο βασιλιά, άντρα να τονε πάρω.
Κι επιάστηκεν΄ ο λόγος της σαν του μητροπολίτη,
Σαν του παπά όντες λειτουργά, του διάκ΄ όντες διαβάζη».
Αυτά μας λέει η λαική μούσα που δεν άφηνε κανένα γεγονός να μην το απαθανατήσει σε στίχους.
Το συγκεκριμένο δημοτικό τραγούδι που μας διασώζει η προφορική παράδοση, πρώτος το δημοσίευσε ο Βασ Ψιλάκης στο βιβλίο του «Ιστορία της Κρήτης», το 1892.
Η Σουλτάνα Ευμενία. Χαλκογραφία του N. De Larmessin
Για την Ρεθεμνιώτισσα σουλτάνα Gulmus (1640-1715), την πρώτη ευνοούμενη (Haseki) του σουλτάνου Μεχμέτ Δ’, και αργότερα Βαλιδέ σουλτάνα, δηλαδή βασιλομήτωρ, η πιο σωστά σουλτανομήτωρ, έγραψαν πολλοί ιστορικοί, Ευρωπαίοι, Τούρκοι και Έλληνες.
Τις πρώτες πληροφορίες, που είναι στηριγμένες σε αυθεντικές πηγές, μας τις έδωσε ο Γερμανός ιστορικος Joseph von Hammer και από αυτόν τις μετέφερε ο Ψιλάκης στα βιβλία του.
Η Χασεκί Εμετουλάχ Ραμπιά Γκιουλμούς Βαλιντέ Σουλτάν ήταν η πρώτη και η νόμιμη σύζυγος του σουλτάνου Μωάμεθ Δ΄ και μητέρα των σουλτάνων Μουσταφά Β΄ και Αχμέτ Γ΄ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ο πλήρης τίτλος της ήταν «Devletlu İsmetlu Haseki Emetullah Rabia Gülnûş Valide Sultan Aliyyetü'ş-Şân Hazretleri»
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1640 σαν Ευμενία Βεργίτση, όταν η Κρήτη ήταν υπό Βενετική κυριαρχία.
Ο καθηγητής και συγγραφέας Ορέστης Μανούσος (από τα Ανώγεια), στη μυθιστορηματική του βιογραφία της Ρεθεμνιώτισσας σουλτάνας αναφέρει οτι ο πατέρας της ήταν ορθόδοξος παπάς και ήταν από τους Ασυρώτους, το σημερινό Κρυονέρι Μυλοποτάμου.
Ο Τούρκος ιστορικός Naima μας λέει ότι «Στις πρώτες μέρες του μηνός Σιεβάλ απεστάλησαν στην Κωνσταντινούπολη ως δώρον στον Σουλτάνο τριάντα ρωμαλαίοι κιαφίρηδες, από τους οποίους οι δέκα ήσαν Καπεταναίοι και οι είκοσι προύχοντες. Επίσης απεστάλησαν και δέκα σκλάβες ως δώρο στο Σουλτάνο με τον Αλή Αγά, με τον οποίο απεστάλη και αγγελία της αλώσεως του Ρεθύμνου».
Ο ιστορικός της Κρήτης Βασ. Ψιλάκης αναφέρει πως ένα από τα κορίτσια που στάλθηκαν στον Σουλτάνο ήταν η Ευγενία Βεργίτση. Και πιθανολογεί πως το όνομα Ευμενία είναι παραφθορά του ονόματος Ευγενία. Προφανώς αγνοεί ότι υπάρχει στο ορθόδοξο εορτολόγιο η εορτή του Οσίου Ευμενίου, αρχιεπισκόπου Γορτύνης στις 18 Σεπτεμβρίου.
Αυτό επιβεβαιώνεται και από χαλκογραφία που κατασκευάστηκε στη Γαλλία και παρουσιάζει την Ρεμπιά Γκιουλμούς και έχει σαν λεζάντα : «Σουλτάνα Ευμενία, βασίλισσα, γυναίκα του Σουλτάνου Μεχμέτ του τέταρτου, Αυτοκράτορα των Τούρκων. Είναι Ελληνίδα, Κρητικιά, γεννήθηκε στο Ρέθυμνο, απ΄ όπου σκλαβώθηκε σε πολύ μικρή ηλικία το 1647. Είναι εξαιρετικά ωραία.Ακολουθεί παντού τον Σουλτάνο, που την αγαπά υπερβολικά».
Η οικογένεια της Ευμενίας ήταν μια από τις πιό ξακουστές του Ρεθύμνου. Αλλά και τα άλλα κορίτσια που στάλθηκαν για να πλουτίσουν το χαρέμι του Σουλτάνου, ήταν κι αυτά από οικογένειες ευγενών.
Όσο για το επίθετό της, μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως ήταν Βεργίτση. Αυτό μας το λέει ο βενετσιάνος βάιλος(πρεσβευτής) Τ.Μ.Ντονάτο ο οποίος είχε υποβάλει μια εμπιστευτική έκθεση το 1684 στο Συμβούλιο των Δέκα για την γενική κατάσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Αυτή η έκθεση ήταν κρυμμένη στα Ενετικά Αρχεία και την ανακάλυψε, διακόσια πενήντα χρόνια μετά, ο Σπυρίδων Θεοτόκης, που είχε σταλεί με έξοδα της Έλενας Βενιζέλου για έρευνες στο αρχείο αυτό.
Στην έκθεση του αυτή ο Βενετός βάιλος αναφέρει:
«Questa e donna che nata in Retimo dalla casa Verzizzi…». Δηλαδή ότι καταγόταν από την οικογένεια Βεργίτση.
Ο Μπουνιαλής αναφέρει δύο φορές το επίθετο Βεργίτση όταν καυχιέται για τους άρχοντες, τους ντοτόρους και τους διαβασμένους ανθρώπους του Ρεθύμνου:
«Βαρούχοι και Βεργίτσηδες,
Λομπάρδοι Πατελάροι...»
Και αλλού:
«........πως είχα μετά λόγου μου Φραντσέσκον Μοντσενίγο
Βεργίτση τον Γεώργιον, Γεώργιον Βαρούχαν».
Μπορεί να θεωρηθεί βέβαιο πως στην ίδια αυτή οικογένεια ανήκουν και οι κρητικοί Βεργίτσηδες του 15ου και 16ου αιώνα, που διέπρεψαν στη Γαλλία και Ιταλία σαν έξοχοι καλλιγράφοι, αντιγραφείς χειρογράφων η λόγιοι, όπως ο Γεώργιος Βεργίτσης, ο Άγγελος Βεργίτσης (Ange Vergece, 1561).
H οικογένεια λοιπόν της Ευμενίας ήταν σημαντική.
Ορισμένες τούρκικες πηγές (Sakaoglu) αναφέρουν ότι η Ευμενία Βεργίτση ήταν ενετικής καταγωγής, της οικογένειας Verzini.
Αυτό το θεωρούμε ανακριβές, για τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω.
Το επίθετο Βεργίτση σώζεται και σήμερα στο Νομό Ρεθύμνης . Στο Κρυονέρι Μυλοποτάμου, στη Βισταγή Αμαρίου και στις Βρύσες Αγ. Βασιλείου.
Θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε πως οι Τούρκοι σκόπιμα διέσωσαν το ονοματεπώνυμο της Ευμενίας γιατί ήταν από μια πολυ σημαντική οικογένεια.Μια όχι οποιαδήποτε σκλάβα που πρόσθεσε αίμα Κρητών Ευγενών στην Οθωμανική Δυναστεία.
Αν ήταν από άσημη οικογένεια, θα ήταν πολύ δύσκολο να διασωθεί το όνομά της.
Ποιά ήταν η ηλικία της Ευμενίας όταν στάλθηκε με τις άλλες Ρεθεμνωτοπούλες στην Κωνσταντινούπολη;
Ο Τούρκος ιστορικός Αdnan Giz στο βιβλίο του «Γυναίκες Μέλη της Οθωμανικής Δυναστείας», που ασχολήθηκε με την ιστορία της Ρεμπιά Γκιουλμούς, αναφέρει πως δεν υπήρχε μεγάλη διαφορά ηλικίας μεταξύ του σουλτάνου Μεχμέτ ΙV και Ρεμπιά Γκιουλμούς. Πρέπει να ήταν 21 όταν παντρεύτηκαν.
Από αυτό συμπεραίνουμε πως πρεπει να ήταν 4-6 χρόνων. Άλλωστε, υπήρχε διάταξη του σουλτανικού χαρεμιού που δεν επέτρεπε την είσοδο σε αυτό σε κορίτσια πάνω από 6 ετών.
Δεν υπάρχει καμμιά γραπτή πληροφορία για την Ευμενία για τα επόμενα 17 χρόνια.Όσο ήταν στο χαρέμι ήταν γνωστή σαν «Κρητικιά»(Γκιριτλή) η « Γκιρίτ τσαπουλού»(το κρητικό λάφυρο).
Το όνομα Ρεμπιά Γκιουλμούς της το έδωσαν όταν έγινε «Γκιοζντέ», δηλαδή την είχε βάλει στο μάτι ο Σουλτάνος, και «Ικμπάλ», δηλαδή ευνοούμενη του. Το όνομα αυτό σημαίνει «αυτή που πίνει τη δροσιά από τα ρόδα της άνοιξης».
Σαχζαντέ Μουσταφά Β’
Αχμέτ Γ'
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
Εκείνη την εποχή, Βαλιδέ Σουλτάνα ήταν η Τουρχάν. Η ίδια φρόντισε με τρόπο να την γνωρίσει ο γιός της μιας και είχε εκτιμήσει μαζί με την ομορφιά της και τα ευγενικά της ψυχικά χαρίσματα.
Στις 2 Ιουνίου του 1664, η Ρεμπιά έφερε στον κόσμο το πρώτο της παιδί και ήταν αγόρι.Ενθουσιασμένος ο πατέρας διέταξε με φιρμάνια να γίνουν εορτές για εφτά μερόνυχτα σε όλα τα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Του έδωσε το όνομα Μουσταφά, που θα πει εκλεκτός, διαλεχτός.
Αυτό που απασχολεί τώρα τον Σουλτάνο, ηταν πως για ανέβει ο γιος του στον θρόνο, έπρεπε να σκοτώσει τους αδελφούς του, τον Σουλειμάν και τον Αχμέτ. Ο νόμος της διαδοχής του έδινε αυτό το δικαίωμα.άλλωστε, αυτό είχαν κάνει και οι πρόγονοι του.
Αυτό βέβαια το γνώριζε και η Τουρχάν Βαλιδέ, αν και δεν ήταν γνήσια μητέρα των παιδιών αυτών, όμως τα αγαπούσε πολύ και είχε πάρει τα μέτρα της για να τα προφυλάξει.
Σε μια απόπειρα του Σουλτάνου να σκοτώσει τα αδέρφια του την ώρα που κοιμόταν, η Τουρχάν ειδοποιήθηκε από τους φρουρούς της και έτσι τον απέτρεψε.
Ελαιογραφία Γκιουλμούς Μετουλλάχ Σουλτάν (TSM Portraits, nr 17/144)
ΓΥΝΑΙΚΑ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
Σιγά - σιγά η Γκιουλμούς Σουλτάνα άρχισε να εξασκεί μεγάλη επιρροή μέσα στο παλάτι και στη διακυβέρνηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και όλοι οι αξιωματικοί προσπαθούσαν να αποκτήσουν την εύνοιά της.
Στις 12 του Φλεβάρη του 1673 η Γκιουλμούς έφερε στον κόσμο το δεύτερο παιδί. Ήταν κι αυτό αγόρι.Του έδωσαν το όνομα Αχμέτ, που θα πει παινεμένος.
Το 1675 οργανώθηκαν στην Αδριανούπολη μεγάλες εορτές . Ήταν για να γιορτάσουν την περιτομή και των δύο γιών του Σουλτάνου. Η αξία των δώρων που έφτασαν από τους αξιωματούχους της Αυτοκρατορίας, λέγεται πως είχε φτάσει το μισό του ετήσιου βασιλικού εισοδήματος!
Οι διάφοροι ερευνητές της ζωής και του βίου της Γκιουλμούζ, κατάφεραν να ανακαλύψουν δύο στυγερά εγκλήματα που συνέβησαν μέσα στο σουλτανικό Σεράι, και σαν αφορμή παρουσιάζουν την μεγάλη ζηλοτυπία της Κρητικης Σουλτάνας.
Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο Ντε-λα- Κρουά, απ’ όπου το μετέφερε ο ιστορικός Χαμμερ, ζήτησε να σκοτώσουν δύο όμορφες παλακίδες που ο Σουλτάνος έβλεπε με ενδιαφέρον.
Η Γκιουλμούς ήταν η δεύτερη ελληνίδα βαλιδέ σουλτάνα. Η πρώτη ήταν η Κιοσέμ (Αναστασία το χριστιανικό της όνομα) απο τη Χίο και κατά άλλους από την Τήνο.
Ήταν σύζυγος του Αχμέτ Α΄ και μητέρα των σουλτάνων Μουράτ Δ΄ και Ιμπραχίμ Δ΄.
Στραγγαλίστηκε το 1651 και στη δολοφονία αυτή συμμετείχε η Χατιτζέ Τουρχάν σουλτάνα. (Η Κιοσέμ ήταν πεθερά της) για να προστατεύσει τους γιούς της.
Η Σουλτάνα Ευμενία. Χαλκογραφία Th. van Merlen
ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΚΟ ΕΡΓΟ
Η Γκιουλμούς, πριν γίνει βαλιδέ σουλτάν, όταν ήταν ακόμη «haseki», χρηματοδότησε ένα μεγάλο αριθμό φιλανθρωπικών έργων, όπως τζαμιά, βιβλιοθήκες, σχολεία, συσσίτια, και άλλες υπηρεσίες στη Μεκκα και στη Μεδίνα, και έτσι απόκτησε μεγάλη εκτίμηση από τον κόσμο
.
Γενί Τζαμί, Κωνσταντινούπολη
Παρόμοια έργα έκανε εκτός από την Κωνσταντινούπολη, στη Χίο, στο Κασταμονού και στο Μενεμέν. Το 1695, μιά εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί στη Χίο στο όνομά της.
Στην Κωνσταντινούπολη υπάρχουν και σήμερα δύο πολύ ωραία τζαμιά στο όνομά της.Το ένα στον Γαλατά και το άλλο στο Σκούταρι.
Το 1715, είχε πάει στη Αδριανούπολη.Εκεί είχαν αρχίσει οι εορτασμοί για την κατάληψη του Μωριά από τους Τούρκους.Η χαρά όμως δεν κράτησε γιατί ήρθε η είδηση πως η Γκιουλμούς πέθανε.
Ήταν 5 του Νοέμβρη 1715 στις 9 το βράδυ.
Ο ανοιχτός τουρμπές της Ρεμπιά Γκιουλμούς Σουλτάν στο Γενί Τζαμί
Αυτή ήταν η ιστορία της όμορφης σκλάβας του Ρεθύμνου, της Ευμενίας Βεργίτση, που με τα κάλλη της, την εξυπνάδα της και τα ψυχικά της προτερήματα ανέβηκε στον ισχυρότερο θρόνο του Αλ Οσμάν.Για 20 χρόνια ήταν Βαλιδέ Σουλτάνα. Θάφτηκε στο Γενί Βαλιντέ Τζαμί σε ένα τάφο που ο τουρμπές του είναι ανοιχτός προς τον ουρανό.
Πηγές
1. Σταυρινίδη Νικ.”Ρεμπιά Γκιουλμούς, η Ρεθυμνία Χριστιανή Σουλτάνα”
2. Mανούσακα Ι. Μανούσου “ H Ρεθεμνιώτισσα Σουλτάνα Ευμενία Βεργίτση στις Ευρωπαϊκές Χαλκογραφίες και στα Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια”
3. O Kρητικός Πόλεμος (Εκδ.Αγαθ. Ξηρουχάκη) σελ.586-587
4. Βικιπαίδεια “Εμετουλάχ Ρεμπιά Γκιουλμούς Σουλτάνα”
5. Betul Ipsirli Argit “ Rabia Gulnus Emetullah Valide Sultan(1649-1715), A Queen Mother and the Ottoman Imperial Harem
Το εξώφυλλο του βιβλίου του Betul Ipsirli Argit (Ιούνιος 2014)
