Στο Ρέθυμνο υπήρξε η πρώτη κινηματογραφική αίθουσα πανελλαδικά!
Την πληροφορία την αντλούμε απο το βιβλίο του Λευτέρη Λαμπράκη «Από τα Χανιά στη Χολλυγούνδη».(Εκδότης:Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης, 2019).
Ο Λευτέρης Λαμπράκης, ηθοποιός κατά κύριο επάγγελμα, κάνει μια έρευνα εις βάθος και μας διηγείται την κινηματογραφική ιστορία των Χανίων κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα,και την εντυπωσιακή διαδρομή που ακολούθησε.
Στο βιβλίο του μας παρουσιάζει την πρόσκληση των εγκαινίων του «Ιδαίου Άντρου» στο Ρέθυμνο ιδιοκτησίας Χαράλαμπου Σπανδάγου που συγκεκριμένα αναφέρει:
«Ο πρώτος εν Κρήτη ιδρυθείς ιδιόκτητος κινηματογράφος, Α΄ προβολή εν Ρεθύμνη τω 1900, δι΄ οξυγόνου και δι΄ ηλεκτρισμού 28 8/βρίου 1904, και εν Χανίοις τον 8/βριον του 1911».
Μέρος του βιβλίου του αφιερώνεται στον Ρεθεμνιώτη Χαράλαμπο Σπανδάγο που το 1911 μετέβη στα Χανιά και δημιούργησε νέο κινηματοθέατρο και το ονόμασε κι αυτό «Ιδαίον Άντρον».
Ο Λευτέρης Λαμπράκης, αφού ξεκοκάλισε τον ημερήσιο τύπο επι δεκαετίες, ξεσκόνισε το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, τα αρχεία Ιδρυμάτων όπως Βενιζέλου κλπ., βιβλιοθήκες,ιδιωτικά αρχεία και άλλα,μας παρουσιάζει πλούσιο και άγνωστο υλικό, προιόν πολύμηνης έρευνας, στις 270 σελίδες του βιβλίου του.
ΜΙΑ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ
Στην Αθήνα, ο κινηματογράφος απόκτησε μόνιμη στέγη το 1908, στο «Θέατρον του Κόσμου» στην οδό Σταδίου,(Χαρίλαος Πατέρας, Κινηματογράφοι της Αθήνας, Αθήνα 2006, Εκδόσεις Συλλογές).
Λανθασμένα λοιπόν η ιστορική αίθουσα της οδού Σταδίου αναφέρεται σαν τον πρώτο κινηματογράφο της Ελλάδας από αυτούς που αγνοούσαν την ύπαρξη του «Ιδαίον Άντρον» του κατεχόμενου Ρεθύμνου, και του άλλου στον Κήπο των Χανίων.
Η εξήγηση σ αυτό είναι ότι η υπόλοιπη Ελλάδα είχε απελευθερωθεί και η Κρήτη δεν ανήκε ακόμη στην Ελλάδα και αποτελούσε ανεξάρτητο κράτος.(Γιώργος Φθενάκης , Σινέ Σαντάν 1899-1999. Από το ένα γύρισμα του αιώνα στο άλλο.Χανιά 2000, Εκδόσεις Γεωρβασάκη).
Ορισμένες παραστάσεις υπήρχαν και στην Αίγλη Ζαπείου το 1903.
Όμως ο Σπανδάγος με το «Ιδαίον Άντρον» στο Ρέθυμνο, κατέχει τα πρωτεία στην Ελλάδα το 1900.
Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι η πρώτη κινηματογραφική προβολή σε ελληνικό έδαφος πραγματοποιήθηκε στις 29 Νοεμβρίου 1896 στην Αθήνα και τον επόμενο χρόνο στη Θεσσαλονίκη.
Τον Ιούλιο του 1900 οργανώθηκαν στη Σύρο οι πρώτες τακτικές προβολές.
Η πρώτη ομιλούσα ταινία προβλήθηκε το 1927.
Η ΔΕΣΠΟΖΟΥΣΑ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ
Ο πρωτοπόρος του κινηματογράφου και κινηματογραφικός επιχειρηματίας κατα την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, υπήρξε ο συμπολίτης μας Χαράλαμπος Σπανδάγος.
Γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1861, ήταν γιός του Κωνσταντίνου Σπανδάγου, από τον Άγιο Κωνσταντίνο και το πρώτο από τα 9 παιδιά της οικογένειας.
Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά δεν εξάσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου γιατί είχε κλίση στις επιχειρήσεις.
Στα χρόνια της Ρωσικής παρουσίας, ζήτησε από τον πατέρα του το σαπωνοποιείο που είχε απέναντι από την Καθολική εκκλησία του Αγίου Ιωσήφ, και έκτισε στη θέση του ένα πολυτελέστατο θέατρο, με αρκετά στοιχεία από το Βασιλικό θέατρο των Αθηνών και το ονόμασε «Ιδαίον Άντρον».
Είχε προβλέψει την ανάγκη για διασκέδαση των θεατρόφιλων Ρεθεμνιωτών, αλλά κυρίως των Ρώσων αξιωματικών.
Έφερνε θίασους από την Ιταλία, το Παρίσι και τη Βιένη.Το θέατρο αυτό είχε χρησιμοποιηθεί και ως καμπαρέ.
ΟΙ ΑΔΕΡΦΟΙ ΛΥΜΙΕΡ
Οι αδελφοί Λυμιέρ κατασκεύασαν μια μηχανή λήψης και προβολής , για την οποία έλαβαν δίπλωμα ευρεσιτεχνίας στις 13 Φεβρουαρίου του 1894.
Βασιζόμενοι στην εφεύρεση του κινηματοσκοπίου, κατασκεύασαν τη φορητή συσκευή που αποτελούσε ταυτόχρονα μηχανή λήψεως και προβολής, καθώς επίσης και εκτύπωσης του φιλμ.
Στις 28 Δεκεμβρίου του 1895 έκαναν την πρώτη δημόσια προβολή , με εισιτήριο, στο Grand Café του Παρισιού.
Λανθασμένα έκριναν πως ο κινηματογράφος δεν έχει μέλλον και πούλησαν την εφεύρεση τους στον Ζορζ Μελιέ.
Το 1903 πατένταραν την έγχρωμη φωτογραφία.
Η εταιρεία «Λυμιέρ» υπήρξε από τις μεγαλύτερες εταιρείες φωτογραφικών ειδών στην Ευρώπη.Αργότερα συγχωνεύτηκε με την εταιρεία Ilford και ως φίρμα εξαφανίστηκε.
Στο βιβλίο του George Sadoul, Histoire General du Cinema, αναφέρεται ότι ένας φωτογράφος, ο Θόδωρος Βαφειάδης από την Κωνσταντινούπολη, είχε στείλει επιστολή στους αδελφούς Λυμιέρ το 1896 και ζητούσε να προμηθευτεί μια κινηματογραφική μηχανή.Το αίτημά του δεν είχε αποτέλεσμα καθώς οι Lumiere δεν είχαν προχωρησει σε μαζική παραγωγή.
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ Χ.ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ
Όταν στα τέλη του 19ου αιώνα οι αδελφοί Λυμιέρ ανακάλυπταν τον κινηματογράφο, ο Χαράλαμπος Σπανδάγος βρισκόταν στο Παρίσι και αγόρασε μια από τις πρώτες μηχανές προβολής, την οποία εγκατέστησε το 1900 στο «Ιδαίον Άντρον»
Αρχικά με τον προβολέα ασετυλίνης, με χειροκίνητη εναλλαγή εικόνων, μανιβέλα, κι ένα φωνόγραφο με χωνί.
Οι Ρεθεμνιώτες υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό τις ολιγόλεπτες ταινιούλες χωρίς ήχο από τον καιρό της Κρητικής Πολιτείας.
Στην αρχή δεν υπήρχε εισιτήριο και διακριτικά περιφερόταν δίσκος στο τέλος της παράστασης.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ «ΙΔΑΙΟΥ ΑΝΤΡΟΥ»
Αναφορά για το Ίδαίον Άντρον» κάνει το περιοδικό «Κινηματογραφικός Αστήρ», που στις 20-2-1929 γράφει:
«Πίσω από την παραλία, στο βάθος ενός δρόμου που καταλήγει στο φρούριο, βρίσκεται το «Ιδαίον Άντρον», το αρχαιότερο κινηματοθέατρο και θέατρο συγχρόνως του Ρεθύμνου, μικρό οικοδόμημα αλλά αρκετά ευπρόσωπο, κτισμένο ειδικά για τον σκοπό τον οποίο εκπληρεί. Η αίθουσα ευπρεπέστατη, έχει 400 περίπου θέσεις».
Λεπτομερή περιγραφή το θεάτρου κανει ο Θεμιστοκλής Βαλαρής στο βιβλίο του «Μιά Πόλη Αναμνήσεις»(Ρέθυμνο 2005). Σε κάποιο σημείο του βιβλίου του αναφέρει:
«Στη νότια και ανατολική πλευρα ήταν τα θεωρεία, τέσσερα μέτρα πάνω από το δάπεδο της αιθούσης, από τα οποία τρία ήσαν στη νοτική πλευρά και τέσσερα στην ανατολική,χωρισμένα με καλλιτεχνικά σκαλισμένα κάγκελα».
Μιά γεννήτρια στη νότια πλευρά του κήπου παρείχε ρεύμα για τις ανάγκες ηλεκτροδότησης.
Αλλά και ο Κωστής Παπαδάκης μας περιγράφει το εσωτερικό του θεάτρου με τη διακόσμηση και τις ζωγραφιές του Γαληνού στο αρθρο του «Χώροι Ψυχαγωγίας του παλιού Ρεθύμνου», στην Άγονη Γραμμή(3-11-2008)
Στην εφημερίδα Πολιτεία, στο φύλλο της 11-4 1949, διαβάζουμε:
«Το Γραφείο Ανοικοδομήσεως καθαρίζει αυτές τις μέρες το «Ιδαίον Άντρον»-στα κράσπεδα της Φορτέτζας, κτίριο βομβόπληκτο.Το πράγμα περνάει απαρατήρητο ενώ αν μπορούσαν να μιλήσουν τα ερείπια, θα διηγούνταν μιά ολόκληρη εποχή».
Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται ότι τα καλύτερα χρόνια του «Ιδαίου», ήταν μεταξύ του 1900 και 1907.
Γοητευτικές χορεύτριες και τραγουδίστριες, κυρίως Ιταλίδες, συγκέντρωναν τους παραλήδες της εποχής σε καθεβραδυνό ξεφάντωμα.
Θαμώνες ήταν και Τούρκοι Μπέηδες και Ιταλοί αξιωματικοί της Χωροφυλακής και πρώτοι και καλύτεροι οι Ρώσοι αξιωματικοί που έπαιρναν διπλούς μισθούς.
Μέσα σ αυτή την πελατεία, τολμούσαν κάπου κάπου να κάμουν δειλή εμφάνιση και τα πλουσιόπαιδα του Ρεθύμνου.Τα λεγόμενα «μπεγάκια».
Δεν ήταν λίγες οι φορές που θαμώνες πιάνονταν στα χέρια για τα μάτια μιας όμορφης τραγουδίστριας-κονσοματρίς.
Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ
Το 1912, ο Χαράλαμπος Σπανδάγος θα μεταβεί στα Χανιά και θα δημιουργήσει ένα άρτιο ηλεκτροκίνητο και ηλεκτροφώτιστο κινηματογράφο στο Δημοτικό Κήπο.Συγκεκριμένα, υπενοικίασε το Σινέ Ασετυλίνη.
Η εφημερίδα «Κήρυξ» στις 24 Ιουλίου 1912, ενημερώνει το κοινό:
Κινηματογράφος Δημοτικού Κήπου.Προ ημερών ήρχισε τας παραστάσεις του εις το ηλεκτροφώτιστον θερινόν θέατρον του Δημοτικού Κήπου μέγας ηλεκτροφώτιστος και ηλεκτροκίνητος Κινηματογράφος του οίκου Pathe Freres, με ταινίες ωραιοτάτας, χρωματιστάς και μεγάλης διάρκειας.
Στο βιβλίο του, «Σινέ Σαντάν», ο Γ.Φθενάκης αναφέρει:
«Ο Σπανδάγος ήταν από τους πρώτους που παράγγειλαν μηχανή προβολής από το εργοστάσιο του Παρισιού που μόλις ξεκινούσε τη λειτουργεία του, αλλά παράγγειλε και απ ευθείας από τον ίδιο τον Έντισον στην Αμερική τα πρώτα ηλεκτρικά φώτα, για τις ανάγκες της προβολής.
Οι γιγάντιες αυτές φλασόλαμπες, που μόλις είχαν ανακαλυφθεί και κατασκευαστεί στην Αμερική από τον Έντισον, εντυπωσίαζαν ιδιαίτερα με τον θόρυβο και τη λάμψη που άφηναν, τόσο τη στιγμή που άναβαν, όσο και τη στιγμή που έσβηναν.
Ο κινηματογράφος του έπαιζε τους θερινούς μήνες στον Κήπο, ενώ τους χειμερινούς στην αίθουσα του «Χρυσόστομου», μέχρι τουλάχιστον το 1924 και στον Άγιο Φραγκίσκο- σινέ Ιδαίον Άντρον (Αρχαιολογικό Μουσείο)
Ο δαιμόνιος Σπανδάγος κατέβαλε αγωνιώδεις προσπάθειες ώστε να αγαπήσουν οι Χανιώτες τον κινηματογράφο.Όχι μόνο έφερνε εκλεκτά έργα, αλλά για να προσελκύσει τους ερωτόληπτους νέους της εποχής, έβαζε παντελώς δωρεάν όλες τις κοπέλες.Έτσι σιγά σιγά, άρχισε να πηγαίνει η νεολαία στον κινηματογράφο, και κοντά σε αυτούς , και οι μεγαλύτεροι».
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΘΕΡΙΝΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
Στην προσωπική του ιστοσελίδα Rethymniates, ο Γιάννης Παπιομύτογλου μας αναφέρει πως ο Σπανδάγος, σε δημοσίευση του στην εφημερίδα «Θάρρος» γνωστοποιεί την πρόθεσή του να δημιουργήσει ένα θερινό κέντρο ψυχαγωγίας με το όνομα «Φάληρον», έκτασης 1000 τ.μ. στον χώρο του λιμανιού, στον Πύργο του Νερού (Σου Κούλε).
Περισσότερες πληροφορίες δεν υπάρχουν.
Ο ίδιος αναφέρει πως μετά την αναχώρηση του Χ.Σπανδάγου στα Χανιά, τη διεύθυνση του «Ιδαίου Άντρου» αναλαμβάνει ο Τουρκορεθύμνιος Ιμπραήμ Χαμιμπαγαδάκης με τον αδελφό του Αχμέτ.Την διατήρησε μέχρι την αναχώρηση του από το Ρέθυμνο με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923.
Ακόμη μας παρουσιάζει την μοναδική φωτογραφία από το εσωτερικό του «Ιδαίου Άντρου», καθώς και λεπτομέρεια του θεάτρου από την αεροφωτογραφία του 1940, ένα χρόνο δηλαδή πριν καταστραφεί ολοσχερώς απο τους βομβαρδισμούς κατά τη μάχη της Κρήτης.
Εκτός από αυτά που αναφέραμε, το «Ιδαίον Άντρον’ ήταν η μόνιμη στέγη του Συλλόγου Κυριών και του Λυκείου Ελληνίδων, με τα περίφημα Κυριακάτικα τσάγια, την μουσική ψυχαγωγία των Ρεθεμνιωτών και τις αξέχαστες αποκριάτικες χορευτικές βραδυές.
Εν συντομία θα αναφέρουμε και τους άλλους κινηματογράφους παράλληλα, αλλα και αργότερα μετακατοχικά:
Απόλλων(θερινό).Λυκούργου Καφφάτου.Η πλατεία του κατελάμβανε μέρος της αυλής του Πρώτου Δημοτικού Σχολείου.
Διονύσια(θερινό), πριν από το 1940, δίπλα στο σημερινό ξενοδοχείο Φορτέτζα.
Έσπερος.Επί της λεωφ. Κουντουριώτη.
Ολύμπια(χειμερινό)Μέχρι και τη δεκαετία του 50 στην αίθουσα του σημερινού Ωδείου.
Παλλάς. Γύρω στο 1950. Στη συμβολή των οδών Μοάτσου και Χατζηδάκη.
Ρεξ(μεταπολεμικά).Στην αίθουσα του Λυκείου των Ελληνίδων.
Βιβλιογραφία- Πηγές
1.Λευτέρη Λαμπράκη, «Από τα Χανιά στη Χολλυγούνδη», Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης, 2019.
2.Χαρίλαου Πατέρα, ¨Κινηματογράφοι της Αθήνας», Αθήνα 2006, Εκδόσεις Συλλογές.
3.Γεωργίου Φθενάκη, “Σινέ Σαντάν 1899-1999, Από το ένα γύρισμα του αιώνα στο άλλο”Χανιά 2000, Εκδόσεις Γεωρβασάκη.
4.Εφημερίδα «Πολιτεία», 11 Απριλίου 1941.
5.Rethymniates.blogspot.com
6.Θεμιστοκλή Μ.Βαλαρή, «Μιά Πόλη Αναμνήσεις», Ρέθυμνο 2005.
7.Βικιπαίδεια, Ωγκύστ και Λουί Λυμιέρ.
8.Εφημερίδα «Κήρυξ», 24 Ιουλίου 1912.
9. https://agonigrammi.wordpress.com/2008/11/03
Ευχαριστίες
Ένα μεγάλο ευχαριστώ στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου.
Επίσης ευχαριστώ τον συγγραφέα του βιβλίου «Από τα Χανιά στη Χολλυγούνδη» Λευτέρη Λαμπράκη καθώς και τον ιστορικό ερευνητή Μανώλη Τζιλιβάκη για τις πληροφορίες.
