Ο Σωματάς απέχει 7 χλμ. Από το Ρέθυμνο, σε ύψος 360 μ. και έχει 161 κατοίκους (2011), ενώ το 2001 είχε 124 κατοίκους (δηλ. αύξηση 30%).
Ανήκε στην κοινότητα Αρμένων και τώρα στο Δήμο Ρεθύμνου.
Ονομασία
Τ’ όνομα του το οφείλει στο στρατηγό του Νικ. Φωκά, που φέρεται να σκοτώθηκε εδώ το 961 μ.Χ., όπως ο Φωτεινός (Φωτεινού) και ο Κρατερός (Ηράκλειο).
Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι προέρχεται από παλιά βυζαντινή εκκλησία των Ασωμάτων, που ήταν και μοναστήρι.
Οι πρώτοι κάτοικοι
Για πρώτη φορά κατοικήθηκε το χωριό το 961 μ.Χ., από κατοίκους που εγκαταστάθηκαν εδώ από το Νικ. Φωκά, όπως και στους Αρμένους.
Αναφέρεται το 1577 με 115 κατοίκους, ενώ επί τουρκοκρατίας κατοικήθηκε από αγάδες και το 1881 είχε 18 χριστιανούς και 120 μωαμεθανούς.
Το 1920 είχε μόλις 20 κατοίκους.
Λίγο πριν την ανταλλαγή το 1922 ήρθαν από διάφορα γειτονικά μέρη και εγκαταστάθηκαν στο χωριό, από το Ατσιπόπουλο ο Νικόλαος Γαγάνης με τη γυναίκα του Καδιανή (τρία παιδιά), και ο Στέλιος Λιανδρής - Φωτεινή Γαγάνη (έξι).
Ακολούθησαν από το Ροδάκινο ο Νικόλαος Πετράκης - Μαρία Λαμπρινού (απέκτησαν 12 παιδιά) και Σήφης Πετράκης - Αργυρώ Χομπίτη (επτά).
Οι πρώτοι Μικρασιάτες
Ο πρώτος Μικρασιάτης ήταν ο Γιάννης Κοντογιάννης - Βαρβάρα (επτά παιδιά), καθώς και ο Μιλτιάδης Βαμβακάς από τη Μάκρη Μ. Ασίας, που παντρεύτηκε την Καλλιόπη Τζουρμπάκη από τα Σελλιά (έξι παιδιά). Ακολούθησαν από τον Μπουρνόβα Μ. Ασίας ο Αντώνης Σταυρουλάκης - Θέμη (επτά) και ο Ηλίας Σταυρουλάκης που παντρεύτηκε τη Δέσποινα Κοντογιάννη (επτά παιδιά), αλλά και η αδελφή τους Γεωργία.
Η καταγωγή των Σταυρουλάκηδων είναι από τις Μέλαμπες και είχαν παλαιότερα μετοικήσει στη Μ. Ασία.
Τις μικρασιάτικες οικογένειες συμπλήρωσαν από το Βουρλά Σμύρνης ο Αποστόλης Χατζησπύρος - Αικατερίνη Φατσή (τρία παιδιά), είχαν πάει αρχικά Θεσσαλονίκη και Πρινέ.
Και από άλλα μέρη της Κρήτης
Το 1034 από τ’ Ασκύφου ήρθαν ο Μάρκος Βούρβαχης - Μαρία (πέντε), από τη Φυλακή Αποκορώνου ο Γιώργης Αλεξανδράκης - Μαρία (τρια) και Γιάννης Αλεξανδράκης - Χαρίκλεια (5).
Το 1959 από τον Άρδακτο Αμαρίου τα’ αδέλφια Κουνάλη και το 1970 ο Παύλος Μπανίτσκας (Φλώρινα), Χρήστος Λαζάρου (Καβάλα), Μιχάλης Μπούτης (Άρτα) και τελευταία Μαν. Καλησπεράκης (Αρμένοι), Μαν. Κοπανάκης (Κεραμέ), Μιχ. Παναγιωτάκης (Ακούμια), Ν. Κατάκης (Ροδάκινο) Στρατής Γουνάκης (Ρέθυμνο), Βαρδουνιώτης (Αρκαδία) κ.ά.
Ιστορικά γεγονότα
Σε συμβόλαιο γάμου το 1642 αναφέρεται:
«Στο καθιστικό του σπιτιού ο Νικόλαος Μουδάτος, ενεργώντας στο όνομα της νόθας κόρης του Ρεγγίνας, και ο Τζώρτζης Καλλέργης, στο όνομα του γιου του Τζουάνε, ήρθαν σε συμφωνία γάμου.
Ο Μουδάτος δίνει στην κόρη του προίκα 25.000 υπέρπυρα κ.λπ.
Ο Τζουάνε, ο γαμπρός, δέχεται με αυτούς τους όρους ως νόμιμη σύζυγο τη Ρεγγίνα και ο πατέρας του Τζώρτζης παραχωρεί όλη την περιουσία που έχει στο χωριό Σωματάς (μετόχι, δέντρα κ.ά.).
Μάρτυρες: παπά-Μιχελής Αποστόλης, Τζώρτζης Μπαρμπαρίγος Τζουανέ.».
Το 1826 οι κρητικοί επαναστάτες σκότωσαν στο Σωματά το Μεχμέτ Μπεγάκη μπέη μαζί με άλλους 30 Τούρκους. Το 1829 κρητικοί αγωνιστές με αρχηγούς τον Γ. Τσουδερό και το Γάλλο Χάιν μετά από σκληρή μάχη νίκησαν εδώ τους Τούρκους, οι οποίοι είχαν σοβαρές απώλειες.
Το Υστερομινωικό Νεκροταφείο Αρμένων - Σωματά
Ένα τυχαίο περιστατικό που έγινε στο σχολείο Σωματά το 1965, έφερε στο φως την ύπαρξη του Υστερομινωικού Νεκροταφείου (1400-1200 π.Χ.) κοντά στο χωριό.
Δυο μαθητές του Σωματά βόσκοντας τα πρόβατα τους, στη θέση Πρινοκέφαλο (γεμάτο από βελανιδιές), είδαν έναν άρκαλο να κρύβεται σε μια τρύπα.
Τα δυο παιδιά ο Ανδρέας Βούρβαχης και ο Αποστόλης Χατζησπύρος παρατήρησαν προσεχτικά και βρήκαν δυο μικρά αγγεία.
Τα αγγεία τα πήρε στο σπίτι του, ο Βούρβαχης και τα έφερε στο σχολείο, παίζοντας στα στο διάλειμμα.
Ο τότε δάσκαλος Θανάσης Ασπραδάκης αμέσως κατάλαβε την αξία τους και ρωτώντας το μαθητή έμαθε που τα βρήκε.
Ειδοποίησε τον πατέρα του, Μανόλη Βούρβαχη και στη συνέχεια την Αρχαιολογία.
Μάλιστα το 1967 η οικογένεια του Βούρβαχη πήρε ως εύρετρα το ποσόν του ενός εκατομμυρίου δραχμές και φυσικά έγιναν οι ανασκαφές και η ανακάλυψη των 300 περίπου θαλαμωτών τάφων με τις 25 πήλινες λάρνακες.
Εκκλησίες και ιερείς
Ενοριακός ναός είναι ο Άγιος Γεώργιος, παλαιό ναός, ανακαινισμένος το 1958. Άλλος ιερός ναός είναι της Ζωοδόχου Πηγής (στο νεκροταφείο), που ήταν ερημωμένος και η παράδοση τον αναφέρει ως καθολικό κοινοβιακού μοναστηριού. Μάλιστα και στο Τοπωνυμικό Αρχείο Κρήτης αναφέρεται ως παλιό κοινόβιο μοναστήρι. Ο Γιάννης Κοντογιάννης με εράνους κατάφερε να ανακαινίσει το ναό το 1935 και τελευταία, με πρωτοβουλία του παπά-Χρίστου Λαζάρου και τη βοήθεια των ενοριτών, ο ναός ανακαινίστηκε και πάλι.
Ο Αρχιστράτηγος Αρχάγγελος Μιχαήλ (το εν Χώναις Θαύμα), που γιορτάζει στις 6 Σεπτεμβρίου, είναι ο τρίτος ναός του χωριού. Ήταν παλιά, μικρή εκκλησία, την οποία επισκεύασαν οι κάτοικοι το 1922. Όμως το 1941 τη ρήμαξαν οι Γερμανοί κατακτητές, βάζοντας την σημάδι. Ξανακτίστηκε τώρα τελευταία.
Ο Παύλος Βλαστός αναφέρει και άλλον ναό του Σωματά, κοντά στο χωριό. Ο ναός ήταν κατάγραφος και κατεδαφίστηκε κατά την επανάσταση του 1866.
Τα πρώτα χρόνια μετά το 1922 ιερείς έρχονταν στο χωριό μόνο έκτακτα για τις γιορτές και την τέλεση μυστηρίων.
Από τον Κάστελλο ερχόταν μετά το 1933 ο παπα-Βαγγέλης Χατζησπύρος και άλλες φορές ο παπα-Νικολής Δασκαλάκης από του Γάλλου. Έρχονταν ακόμη ο ιερομόναχος Άνθιμος Καλπάκης και ο παπα-Γιώργης Βογιατζάκης από τους Αρμένους.
Για πρώτη φορά μόνιμος ιερέας στο χωριό τοποθετήθηκε το 1974 ο παπα-Χρίστος Λαζάρου από την Καβάλα, που παντρεύτηκε από τον Σωματά.
Το Δημοτικό Σχολείο
Το Δημοτικό Σχολείο Σωματά λειτούργησε για πρώτη φορά το σχολικό έτος 1938-39, πε πρώτο δάσκαλο τον Κώστα Τσουρλάκη και με μέγιστο αριθμό μαθητών 25:
Τα πρώτα χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως σχολικό κτίριο το σπίτι του Ν. Γαγάνη και στη συνέχεια η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Το 1945 άρχισε η οικοδόμηση στο κέντρο του χωριού του πρώτου σχολικού κτιρίου, που σήμερα ανήκει στην οικογένεια Μ. Πετράκη, στην οποία είχε παραχωρηθεί.
Το 1962 σε οικόπεδο που πρόσφερε ο Νικόλαος Π. Πετράκης και με δαπάνες της Αμερικάνικης Αποστολής χτίστηκε το τελευταίο σχολικό κτίριο σε θαυμάσια θέα (σήμερα ανήκει στον Πολιτιστικό Σύλλογο, αφού έκλεισε το 1999).
Οι δάσκαλοι και οι δασκάλες του Σχολείου:
1938-40 Κώστας Τσουρλάκης
1940-42 Μαρία Προκοπάκη
1942-43 Μ. Τσουπάκης
1943-44 Ευαγγελία Χουρδάκη
1944-45 Ευαγγελία Παυλοπούλου
1945-46 Μαρία Προκοπάκη
1948-49 Σωτήρης Κανακάκης
1949-50 Κατίνα Παπαδαντωνάκη
1950-55 Ευαγγελία Χουρδάκη
1956-63 Ευαγγελία Νικολουδάκη
1963-63 Γιάννης Ασιθιανάκης
1964-65 Θανάσης Ασπραδάκης
1965-70 Άννα Θεοδωράκη
1970-80 Κλειστό (συγχώνευση με Δ.Σ. Αρμένων)
1980-85 Γιώργος Περράκης
1085-99 Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης
1999 Συγχώνευση με Δ.Σ. Αρμένων
Η πρόοδος των τελευταίων χρόνων
Τα τελευταία χρόνια ο Σωματάς παρουσιάζει μεγάλη πρόοδο. Οι ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία και την τελευταία 20ετία πολλοί εργάζονται σε τουριστικές μονάδες της πόλης του Ρεθύμνου.
Από το 1987 λειτουργεί στο χωριό Πολιτιστικός Σύλλογος. Λειτουργεί ακόμα η κρητική ταβέρνα «Χατζησπύρος», αλλά και εργαστήριο κατασκευής κρητικών ενδυμασιών.
Από το 1991 λειτουργεί κοντά στο χωριό η «Ρεθεμνιώτικη Τουβλοποιία», που είναι η μεγαλύτερη της Κρήτης με ημερήσια παραγωγή 40.000 τούβλων και τροφοδοτεί ολόκληρη την Κρήτη. Πολύ κοντά λειτουργεί και η βιοτεχνία μεταλλικών επίπλων.
Σε ιδιόκτητο οίκημα ο Βαγγέλης Χατζησπύρος διατηρεί μια πλούσια συλλογή παλιών όπλων, νομισμάτων και άλλων αντικειμένων, που έχει συγκεντρώσει από το 1941 μέχρι σήμερα και αξίζει να την επισκεφτούν τα σχολεία.
Στη θέση Ξηρόκαμπος μια έκταση 150 στρεμμάτων έχει πουληθεί για ανέγερση οικισμού. Τέλος, ανατολικά του χωριού, στους πρόποδες του Βρύσινα υπάρχει μια σημαντική πευκόφυτη έκταση. Πρόκειται για τον γνωστό «Παράδεισο», όπου λειτουργεί εκτροφείο πτηνών της Δασικής Υπηρεσίας και κατασκηνωτικό προσκοπικό κέντρο.
