Στην παρούσα μελέτη γίνεται μια προσπάθεια, πιθανόν για πρώτη φορά, καταγραφής των μουσουλμανικών λατρευτικών χώρων στην ενδοχώρα του Ρεθύμνου.
Στα περιηγητικά βιβλία, τουλάχιστον όσον αφορά στο νομό Ρεθύμνης, δεν υπάρχουν και πολλές αναφορές για μουσουλμανικά τεμένη στην ευρύτερη περιοχή. Ο περιηγητής Pashley το 1834 αναφέρει:
«Οι Χριστιανοί εξωμότες δεν έχουν χτίσει πολλά τζαμιά έξω από τις πόλεις».
Με βοήθεια τις λίστες των απογραφών του 1834, 1881 και 1900, η έρευνα επικεντρώθηκε στα χωριά εκείνα που υπερτερούσαν πληθυσμιακά οι μουσουλμάνοι. Αποδεικτικά στοιχεία αντλήσαμε από οθωμανικά έγγραφα της τράπεζας οθωμανικών αρχείων(Osmanli Bankasi Arşıvleri). Πληροφορίες επίσης και αρχειακά τεκμήρια πήραμε από διάφορες ιστορικές πηγές, που συνδέουν την ύπαρξη των τζαμιών αυτών με ιστορικά γεγονότα, όπως στο Βαθιακό, στο Γερακάρι, στη Γέννα κλπ. Μέχρι στιγμής έχουν καταγραφεί 24 μουσουλμανικά τεμένη σε χωριά του νομού Ρεθύμνης. Για τα περισσότερα είναι άγνωστο το πότε κτίστηκαν και πότε καταστράφηκαν.
Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ
Έξω από τις πόλεις η εξαθλίωση του αγροτικού πληθυσμού είχε φτάσει στο απροχώρητο, λίγα χρόνια πριν από την τουρκική εισβολή. Οι νέοι εισβολείς, από τις πρώτες κιόλας μέρες παρουσιάστηκαν στον ντόπιο πληθυσμό σαν ελευθερωτές. Έδωσαν διαβεβαίωση ότι θα πλήρωνε στο εξής μόνο το 1/10 της παραγωγής. Προχώρησαν στην ανασύσταση της ορθόδοξης μητρόπολης Κρήτης, και έφεραν στο νησί το μητροπολίτη Νεόφυτο Πατελάρο.
Όμως, παρά τις υποσχέσεις, οι Κρήτες υπόστηκαν βαριά φορολογία. Μη έχοντας χρήματα, έφταναν στο σημείο ακόμη και να πουλούν τα παιδιά τους.(Βλ. Μεταφρασεις Σταυρινίδη). Η εξαθλίωση πολλών οικογενειών ήταν τόση, που οδηγούσε στον εξισλαμισμό τους. Ολόκληρα χωριά εξισλαμίστηκαν, ακόμη μοναχοί και κληρικοί.
Ο αριθμός των Κρητών που εξισλαμίστηκαν ήταν εντυπωσιακός, ιδιαίτερα κατα την πρώτη περίοδο της οθωμανικής κατοχής.
Το 1659, στα χωριά Κοξαρέ και Μαρουλάς, οι μουσουλμάνοι υπερτερούσαν. Στα χωριά που υπήρχε μεγάλος αριθμός μουσουλμάνων, αρχίζουν να χτίζονται ιερά τεμένη, για να καλύψουν τις λατρευτικές τους ανάγκες.
ΑΛΛΑΓΗ ΣΚΗΝΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ
Στα μέσα του 17ου αιώνα, μετά από ένα μακροχρόνιο πόλεμο που διήρκεσε από το 1646 μέχρι το 1669, η Βενετική Κρήτη περιήλθε στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
Από το 1646 που καταλαμβάνεται το Ρέθυμνο και μετά, το τοπίο του αστικού χώρου αλλάζει και ο «εξοθωμανισμός» του πλέον παραπέμπει στην ισλαμική Κωνσταντινούπολη.
Κομμάτια του παλιού σκηνικού της Χριστιανικής Βενετίας θα χρησιμοποιηθούν με κατάλληλες προσθήκες ώστε να συμβολίζουν στο εξής την Οθωμανική κυριαρχία.
Στο Ρέθυμνο, αμέσως μετά την κατάκτηση της πόλης, κτίστηκε ένα σουλτανικό τζαμί μέσα στο φρούριο της Φορτέτζας στο όνομα του τότε βασιλεύοντος σουλτάνου Ιμπραήμ. Κτίστηκε σε σημείο τέτοιο ώστε, με τον μεγάλο θόλο του και τον μιναρέ να ξεχωρίζει από μακρυά, από θάλασσα και στεριά.
Ο πορθητής του Ρεθύμνου ο Χουσείν Πασάς, μετέτρεψε το μοναστήρι των Αυγουστινιανών μοναχών, τη Σάντα Μαρία, σε τζαμί που φέρει το όνομά του(τζαμί Νερατζές).
Η Βενετική Λότζια μετατράπηκε επίσης σε τζαμί το1657 από τον Χατζή Ιμπραήμ Αγά και αργότερα κτίστηκε και μιναρές.
Τη δόξα του Χουσείν Πασά ζήλεψαν και οι διάδοχοί του, όπως ο Ανκεπούτ Αχμέτ Πασάς που το 1660 μετέτρεψε σε τζαμί την εκκλησία της Κεράς των Αγγέλων(Μικρή Παναγιά). Εκείνα τα χρόνια μετατράπηκε σε τζαμί και η Αγία Σοφία από τον Γιαχγιά Ιμπραήμ Αγά, αξιωματικό των Γενίτσαρων.
Κατά τη δεκαετία του 1680, ένα νέο τζαμί κτίστηκε στην περιοχή Γιαλί, στο τέλος της οδού Αρκαδίου σήμερα, από τον Καρά Μουσά Πασά που ήταν ο τότε διοικητής του Ρεθύμνου. Πέθανε το 1692 και θάφτηκε στον τουρμπέ που υπάρχει στην αυλή.
Τη δεκαετία του 1850 κτίστηκε το τζαμί της βαλιντέ σουλτάνας Τουρχάν Χατιτζέ στον μαχαλά της Μεγάλης Πόρτας.
Τα χρόνια του πορθητή Χουσείν Πασά κτίστηκε και το τζαμί του Μασταμπά απο τον υπασπιστή του, τον Βελιχιουδίν Πασά.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΟΛΙΩΝ
Το τζαμί Κολαγασί Αχμέτ Αγά των Περιβολίων(Kolağası Ahmed Ağa cami, Bahçelik Kariyesi) σώζεται μέχρι σήμερα στη γωνία των οδών Εμμ.Παχλά και Κωνσταντουδάκη, ξεχασμένο και εγκαταλελειμένο.Χρονολογείται στο 18ο αιώνα και έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Στην απογραφή του 1881, στα Περβόλια ζούσαν 521 χριστιανοί και 420 μωαμεθανοί.
Κατά την επανάσταση του 1897-98, το κτήριο πυρπολήθηκε και ανοικοδομήθηκε το 1901, με έξοδα της Ανωτέρας Διευθύνσεως Παιδείας και Θρησκευμάτων της Κρητικής Πολιτείας.
Το τζαμί κτίστηκε από τον Kapudan Aga.Το 1921 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό σχολείο.
Μετά την αναχώρηση των μουσουλμάνων, από το 1924 μέχρι το 1955, στεγάστηκε μιά τάξη του σχολείου Περιβολίων.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΤΩΝ ΚΑΠΕΔΙΑΝΩΝ
Στην απογραφή το 1881 στο χωριό ζούσαν 174 μωαμεθανοί και μόλις 2 χριστιανοί.
Στις 19 Σεπτεμβρίου 1919, ο Μουφτής Ρεθύμνης στέλνει δύο καταλόγους παιδιών προς τον Επιθεωρητή της Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Ρεθύμνου, από τα χωριά Περιβολίων, Μισσιρίων, Ξηρού Χωριού, Χρωμοναστηρίου και Καπεδιανών, και υποστηρίζει ότι σύμφωνα με τον αριθμό τους, θάπρεπε να υπάρχουν τουλάχιστον άλλα δύο μουσουλμανικά σχολεία στην περιοχή.
Προτείνει ένα στα Μισσίρια και ένα στα Καπεδιανά, όπου αναφέρει ότι το τέμενος εκεί μπορεί να μετατραπεί σε σχολείο.
Ακόμη προτείνει για δάσκαλο τον Χαλήλ Καμπεράκη, «ούτινος η ικανότης τυγχάνει γνωστή και όντως έχει προυπηρετήσει ως διδάσκαλος εν τω αυτώ χωρίω».
Στη λίστα παρουσιάζονται τα ονόματα 20 παιδιών από τα Καπεδιανά.
ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΜΑΡΟΥΛΑ
Το 1659 οι μουσουλμάνοι κάτοικοι του Μαρουλά είναι για πρώτη φορά περισσότεροι από τους χριστιανούς(Πεπονάκης 1997).
Είναι ένα από τα χωριά που επέλεξαν μπέηδες και αγάδες που εγκατεστάθηκαν σε ενετικά κτήρια, αφού αρκετοί ενετοί τα είχαν εγκαταλείψει.
Στην απογραφή του 1881 στο χωριό μένουν 120 χριστιανοί και 236 μουσουλμάνοι.
Η πλειοψηφία των μουσουλμάνων οφείλεται στους εξισλαμισμούς που είχαν προηγηθεί.
Από μαρτυρίες κατοίκων γνωρίζουμε για την ύπαρξη ενός μουσουλμανικού τεμένους, που βρισκόταν στο κέντρο του χωριού, και πιθανόν είχε και μιναρέ.
Στο τζαμί αυτο στεγαζόταν το καφενείο του Ηλία Μοσχάκη και σήμερα λειτουργεί υπό τη νέα διεύθυνση του εγγονού του Κων.Καρινιωτάκη.
Το τζαμί του Μαρουλά με το μικρό μιναρέ θα πρέπει να ήταν από τους λίγους λατρευτικούς χώρους για τους μουσουλμάνους στην επαρχία του Ρεθύμνου.
Ωστόσο είναι άγνωστο το πότε κτίστηκε το τζαμί αυτό.
ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΑΝΟΥ ΑΜΑΡΙΟΥ
Ο Πλάτανος Αμαρίου ήταν ένα από τα χωριά της Αμπαδιάς.Σύμφωνα με την παράδοση, το όνομα οφείλεται σε ένα πλάτανο στις ρίζες του οποίου βρέθηκαν ερείπια της εκκλησίας της Υπαπαντής.
Το 1690, ο Σύριος γενίτσαρος έκοψε τον πλάτανο και προσπάθησε να κτίσει ανεπιτυχώς μιναρέ για το τζαμί.
Ο μιναρές γκρεμιζόταν και έτσι τον έκτισε σε άλλο σημείο.
Επι τουρκοκρατίας, μέρος του πληθυσμού εξισλαμίστηκε.
Σύμφωνα με την αιγυπτιακή απογραφή του 1834, στο χωριό κατοικούσαν 15 χριστιανικές και 20 μουσουλμανικές οικογένειες.Το 1881 είχε 220 κατοίκους, 122 χριστιανούς και 98 μουσουλμάνους.
ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΣΤΙΣ ΒΟΛΙΩΝΕΣ
Στην απογραφή του 1834 καταγράφηκαν 35 μουσουλμανικές οικογένειες.
Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται στο δήμο Μέρωνα και είχε 17 χριστιανούς και 184 μουσουλμάνους.
Στην απογραφή του 1900 είχε 38 κατοίκους, όλοι χριστιανοί, καθώς οι τούρκοι το εγκατέλειψαν.
Το 1921 ο νομαρχιακός επιθεωρητής προέτρεψε τους κατοίκους στην κατάληψη του τεμένους για στέγαση σχολείου.
ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΒΑΘΙΑΚΟΥ
Το Βαθιακό ήταν ένα από τα 13 χωριά της Αμπαδιάς.Το χωριό είχε αρκετά μεγάλο τζαμί, μέσα στο οποίο , τον Φλεβάρη του 1822, ο τούρκικος στρατός είχε εφόδια και πυρομαχικά.
Ο ξακουστός οπλαρχηγός Ρεθύμνης Αντώνιος Μελιδόνης, με 80 άντρες σε νυχτερινή επιδρομή, φόνευσε τη φρουρά και μετέφερε την πλούσια λεία στο επαναστατικό στρατόπεδο στο Μοναστηράκι.
Τον Μελιδόνη, ως γνωστόν, τον σκότωσε ο αρχηγός των επαναστατών Σφακιανών, ο Χατζή Ρούσος Βουρδουμπάς.
Στην απογραφή του 1834, στο χωριό κατοικούσαν 15 μουσουλμανικές οικογένειες.
Στην απογραφή του 1881 είχε 49 μουσουλμάνους και ένα χριστιανό.
Μέσα στο χωριό σώζονται τα ερείπια του μουσουλμανικού τεμένους.
Επίσης σώζονται τα ερείπια οθωμανικού φρουρίου(κούλε), το οποίο επόπτευε την πρόσβαση από τη Μεσσαρά.
ΤΕΜΕΝΟΣ ΓΕΝΝΑΣ
Στην απογραφή του 1881 το χωριό αναφέρεται στο δήμο Μέρωνα και είχε 263 κατοίκους, όλοι μουσουλμάνοι.
Είχε επίσης τζαμί και πλατύ καλντερίμι που το ένωνε με το Βαθιακό.
Σύμφωνα με τον Βασίλειο Ψιλάκη, οι κάτοικοι του χωριού, μετά την οθωμανική κατάκτηση προσποιούνταν ότι είχαν εξισλαμιστεί και μετέτρεψαν την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου σε τζαμί.
Οι μουσουλμάνοι όμως τους κατάλαβαν και τους ανάγκασαν να εξισλαμιστούν κανονικά.
Στην απογραφή του 1834, το χωριό είχε αμιγώς μουσουλμανικό πληθυσμό και καταγράφηκαν 20 οικογένειες.
ΑΛΛΑ 6 ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΑ ΤΕΜΕΝΗ ΣΕ ΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ
Από έγγραφα της τράπεζας οθωμανικών αρχείων προέκυψαν άλλα 7 τεμένη σε χωριά του νομού.Αυτά είναι:
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΚΑΤΩ ΒΑΛΣΑΜΟΝΕΡΟ(Στεγάστηκε χριστιανικό σχολείο στο μετασκευασμένο τέμενος μέχρι το 1918)
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΑΜΠΕΛΑΚΙ
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΚΟΠΗ ΡΕΘΥΜΝΗΣ
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΝΔΡΕΑ
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΚΑΛΟΝΥΧΤΙ
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΡΟΥΜΕΛΗ
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΚΛΗΣΙΔΙ
Για τα παραπάνω τζαμιά δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία.Την ύπαρξη τους ανακαλύψαμε σε έγγραφα της Οθωμανικής Τράπεζας Αρχείων.Όλα είχαν βακουφικά κτήματα τα οποία τα εκμίσθωναν , συνήθως για 4 χρόνια , με δημοπρασία.
Η καταβολή του μισθώματος γινόταν σε 8 ίσες δόσεις, στο τέλος κάθε εξαμήνου.
Απαγορευόταν οι εκμισθωτές να κόψουν δέντρα από τα χωράφια αυτά και όφειλαν , τον πρώτο χρόνο να τα σπείρουν και τον άλλο να τα καλλιεργήσουν με δύο αλέτρια και να εμβολιάσουν τα άγρια δέντρα, αλλοιώς θα πλήρωναν αποζημείωση:
«Δραχμάς 5, δι’ εκάστην ζευγαριάν και Δραχμάς 5 δι’έκαστον εμβολιασμόν και εν γένει να περιποιώνται τα ενοικιαζόμενα κτήματα ως επιμελείς ιδιοκτήται και να διατηρώσι και προστατεύωσι πάντα τα επ’αυτών δικαιώματα της Διευθύνσεως».
Τα έξοδα ενοικιαστηρίου, κήρυκα και φόροι, επιβάρυναν τον ενοικιαστή.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΓΕΡΑΚΑΡΙ
Το τζαμί ανεγέρθηκε το 1782 και αποτέλεσε τόπο προσκυνήματος για τους μουσουλμάνους της ευρύτερης περιοχής.
Το 1894 στο χωριό ζούσαν 90 χριστιανικές οικογένειες και 35 τουρκικές, ενώ το 1900 η απογραφή της Κρητικής Πολιτείας βρήκε το Γερακάρι με 414 κατοίκους, όλοι χριστιανοί, καθώς οι τουρκοκρητικοί είχαν αποχωρήσει λόγω του φόβου από τις συνεχόμενες τοπικές εξεγέρσεις.
Το τζαμί(εκμουσουλμανισμός του Αγίου Στεφάνου), απόκτησε μεγάλο γόητρο.Ο τόπος προσκυνήματος όλων των μουσουλμάνων του Αμαρίου και ο «κρατήρ ο εξερευγόμενος κατά καιρούς την λάβαν της σφαγής και του ολέθρου και την σποδόν της ατιμώσεως και εξαφανισμού κατα των περιοικούντων ραγιάδων».
Στο μεγάλο ξεσηκωμό των Ελλήνων για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού (1821), το Γερακάρι διατηρεί το ένα από τα 12 πολεμικά Σώματα που διέθετε η επαρχία Αμαρίου.
Στην επανάσταση Χαιρέτη-Βασιλογιώργη(1841), του Μαυρογένη(1858), η παρουσία των Γερακαριανών πολεμιστών είναι εντυπωσιακή και στη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 υψώθηκε η πολεμική σημαία στης «Κουρούνας το Χαράκι»
Το Φλεβάρη του 1867 γίνεται φοβερή μάχη και πυρπολείται το χωριό από τα σταρατεύματα του Ρετσίτ Πασά.
Από την επανάσταση του 1878 ως τις ταραχές του1889, με συνεχείς αγώνες το χωριό έχει κερδίσει ουσιαστικά την ανεξαρτησία του.
Το τζαμί έχασε τη σημασία και το γόητρο του.
Στην επανάσταση του 1896 υπηρετούν ακόμη στον τούρκικο Σταθμό 30 Νιζάμηδες που ενισχύονται με ισάριθμους από το Ρέθυμνο, να πάρουν θάρρος οι ομόθρησκοι τους «διά την συλλογήν του ελαιοκάρπου» και έπαθαν πανωλεθρία.
Οι χριστιανοί μαντρίζουν τους 60 αυτούς Οσμανλήδες στο τέμενος του Μωάμεθ και ύστερα από τριήμερο πολιορκία, παραδόθηκαν στον οπλαρχηγό των πολιορκητών και σώζουν τις κεφαλές τους από την ανάγκη να τους ανταλλάξουν με δικούς μας αιχμαλώτους.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΑ ΡΟΥΣΤΙΚΑ
Την ύπαρξη του τζαμιού αυτού την αναφέρει στα ιστορικά του κείμενα ο Βασ.Ψιλάκης, όταν οι Τούρκοι είχαν πυρπολήσει τη Μονή του Προφήτη Ηλία στα Ρούστικα(1828).
«Εις ανταπόδοσιν δε κατέκαυσαν και οι Έλληνες πολλάς των Τούρκων οικίας, κατεκρήμνισαν δε και το τζαμίον των Ρουστίκων, του οποίου τον μόλυβδον εχρησιμοποίησαν εις κατασκευήν σφαιρών τουφεκίων».
Εδώ ο συγγραφέας μάλλον εννοεί ότι γκρέμισαν το μιναρέ για να πάρουν το μολύβι για να φτιάξουν βόλια.
Το τζαμί το γκρέμισαν δυό φορές οι επαναστάτες και τελικά κατεδαφίστηκε το 1897.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΙΣ ΒΡΥΣΕΣ ΑΜΑΡΙΟΥ
Για την ύπαρξη τζαμιού στις Βρύσες Αμαρίου κάνει λόγο ο ιστορικός Εμμ.Γ.Γενεράλις.Συγκεκριμένα αναφέρει:
«Βρύσες ΒΔ του Αμαρίου κατάρρυτος κώμη με λαμπρόν ναόν της Θεοτόκου και τέμενος οθωμανού αγίου(Ευλιγιάς), εις ον συρρέουσιν οθωμανοί πανταχόθεν της Κρήτης προς προσκύνησιν.Ενταύθα τω 1823 ήδρευεν ο κυβερνήτης Τομπάζης, τω δε 1866 η Συνέλευσις».
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΠΕΡΑΜΑ
Στο ίδιο βιβλίο γίνεται αναφορά για ύπαρξη μουσουλμανικού τεμένους στο Πέραμα.Μικρός και ασήμαντος οικισμός τότε, αλλά υπερείχε το μουσουλμανικό στοιχείο, καθώς και στους διπλανούς οικισμούς.Ήταν πέρασμα προς το Ρέθυμνο, τα χωριά του Μυλοποτάμου και το Ηράκλειο. Για ένα διάστημα ήταν η έδρα των αγριότερων Τούρκων. Ήταν η πρωτεύουσα της επαρχίας Μυλοποτάμου εκείνη την εποχή για 11 χρόνια.Ο συγγραφέας αναφέρει:
«Πέραμα προς Ν. του Μελιδονίου νοσώδης κώμη παρά τον Μυλοπόταμον χρησιμεύσασα από του 1878-1889 ώς πρωτεύουσα της επαρχίας.Ταύτης το τζαμίον και το επαρχείον επυρπολήθη το 1889»
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΗΝ ΑΡΚΟΥΔΕΝΑ(ΑΡΧΟΝΤΙΚΗ)
Την πληροφορία μας τη δίνει η Αργίνη Φραγκούλη και συγκεκριμένα αναφέρει:
«Πολλά εμφανή ερείπια, δίπλα στο συγκρότημα-κατοικία της Αρχόντισσας, και η φωνή της τοπικής παράδοσης μαρτυρούν, ότι επί τουρκοκρατίας, εκεί, λειτουργούσε τζαμί.
Κτίσμα τεράστιο, που σώζεται ένας ακέραιος πλαινός τοίχος, με τοιχοποιία Θολωτής Στέγης, που οι ηλικιωμένοι από τους κατοίκους θυμούνται ότι ήταν δίκλιτο θολωτό.
Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το όλο οικοδόμημα ήταν παλαιότερα του τζαμιού».
Το τζαμί αυτό ήταν ο πρώην ναός της Γέννησης της Θεοτόκου.
Το 1834 το χωριό είχε 105 μουσουλμανικές οικογένειες και 5 χριστιανικές.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟ ΧΡΩΜΟΝΑΣΤΗΡΙ
Στην απογραφή του 1881 το χωριό είχε 176 χριστιανούς και 172 μουσουλμάνους.Για την ύπαρξη τζαμιού εκεί, καθώς και για τα επόμενα τέσσερα χωριά, με πληροφόρησε ο Χάρης Στρατιδάκης.
Το 1928 οι κάτοικοι κατέλαβαν το τέμενος για να στεγάσουν μέρος των μαθητών, αλλα η Εθνική Τράπεζα το περιέλαβε στα ανταλλάξιμα.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΙΣ ΑΤΣΙΠΑΔΕΣ
Μετά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770,το σύνολο των κατοίκων εξισλαμίστηκαν.Το 1881 στο χωριό κατοικούσαν 236 Τούρκοι και κανένας χριστιανός.
Το 1922, έγινε κατάληψη στο μουσουλμανικό τέμενος για στέγαση σχολείου.
Το τζαμί στις Ατσιπάδες που το 1922 μετατράπηκε σε σχολείο
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΗΝ ΑΜΝΑΤΟ
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας,ακόμη και μετά την επανάσταση του 1821, οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού ήταν Τούρκοι.Ο μιναρές του τζαμιού κυριαρχούσε πάνω απο τις στέγες των σπιτιών, όπως το είδε το 1834 ο Pashley.
Tο τζαμί είχε κτιστεί δίπλα στο μεσαιωνικό Πύργο, και αργότερα μετατράπηκε σε κατοικία.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΗΝ ΠΑΤΣΟ
Η Πατσός ήταν ένα τουρκοχώρι.Στην απογραφή του 1881 το χωριό είχε 287 μουσουλμάνους και 14 χριστιανούς.
Το 1928 ξεκίνησαν οι εργασίες μετατροπής του τεμένους σε διδακτήριο.
ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΣΤΟΝ ΜΕΡΩΝΑ
Στον Μέρωνα επίσης αναφέρεται τέμενος.Αυτό ενισχύεται από το γεγονός ότι στο χωριό λειτουργούσε δευτεροβάθμιο μουσουλμανικό σχολείο, στο οποίο είχε φοιτήσει ο Εμμ.Γενεράλις.
Η ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΤΟΥ 1900 ΕΠΙ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ
Η απογραφή του 1900 μας δίνει κατατοπιστικά στοιχεία, όπου σχεδόν όλοι οι μουσουλμάνοι από φόβο και για λόγους ασφαλείας, έχουν εγκαταλείψει τα χωριά και, είτε έχουν μεταφερθεί στην πόλη, είτε έχουν εγκαταλείψει την Κρήτη.
Ο πληθυσμός των μουσουλμάνων της Κρήτης, από 73.234 που ήταν το 1881, θα πέσει στους 33.496 το 1900.
Το 1881 πληθυσμός του νομού Ρεθύμνης ήταν 33.022 χριστιανοί και 12.937 μουσουλμάνοι.
Στην πόλη όμως ήταν περισσότεροι οι οθωμανοί(6.691 έναντι 2.444 των χριστιανών).
Στην απογραφή του 1900 οι μεν χριστιανοί στην πόλη είναι 3.717 οι δε μουσουλμάνοι 5.575.Όμως αυτο δείχνει τη μετακίνηση του μουσουλμανικού στοιχείου στην πόλη,από φόβο και για περισσότερη ασφάλεια, καθώς επίσης και τη μετακίνηση του εκτός Κρήτης.
Εκείνα τα χρόνια, τα μόνα σε λειτουργία τζαμιά σε χωριά του νομού ήταν:
Το τζαμί Κολαγασί στα Περιβόλια, το τζαμί των Καπεδιανών, το τζαμί στο Αμπελάκι και το τζαμί στις Βολιώνες.Το 1918 λειτουργούσαν μόνο τα δύο πρώτα.
Το 1923, σε έγγραφα της εποχής, βλέπουμε να λειτουργούν και τα τέσσερα.
Μάλλον για τις τελευταίες προσευχές,όσων μουσουλμάνων είχαν απομείνει, πρίν το ταξίδι τους για τη νέα πατρίδα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
Robert Pashley, Ταξίδια στην Κρήτη, Βικελαία Βιβλιοθήκη(Δήμος Ηρακλείου) 1994,τόμος Β’, Μετάφραση Δάφνη Γ.Γόντικα
Ηλία Κολοβού, «Τα οθωμανικά μνημεία του Ρεθύμνου», Διάλεξη, Δημαρχείο Ρεθύμνου, 1 Δεκεμβρίου 2008
Μανόλη Πεπονάκη, «Εξισλαμισμοί και επανεκχριστιανισμοί στην Κρήτη (1645-1899)», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1994
Νικολάου Σ. Σταυρινίδη «Μεταφράσεις Τούρκικων Ιστορικών Εγγράφων» Τόμοι Α΄-Ε΄ 1975-1985
Νικολάου Σταυράκη, Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης, Αθήνησι:Τυπογραφείον «Παλιγγενεσία», Ιω.Αγγελοπούλου, 1890
Ηλία Κοπανάκη, Μαρουλάς Ρεθύμνου, Ιδιωτική Έκδοση, 2011
Εμμ.Γ.Γενεράλι, Επίτομος Γεωγραφία της Νήσου Κρήτης, εν Αθήναις 1891
Βασ.Ψιλάκη, Η Ιστορία της Κρήτης, τόμος γ’, εκ του τυπ. Της «Νέας Ερεύνης», 1909
Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη, Γερακάρι Αμαρίου, Ρεθεμνιώτικα Νέα(16-4-2014)
Μιχ.Κατσανεβάκη, Στα ίχνη των Κρητότουρκων, Χανιώτικα Νέα(17-3-2020)
Omospamari.gr/choria/gerakari
Osmanlı Bankası Arşıvleri
Αργίνης Φραγκούλη, Βορειοδυτικά Ρεθυμνιώτικα Χωριά του Θρύλου και της Ιστορίας, Αθήνα, 1994
Στατιστική της Κρήτης:Πληθυσμός, απογραφή κατά την 4/17 Ιουνίου 1900
Χάρη Στρατιδάκη, Η εκπαίδευση στο Ρέθυμνο(1795-1940), Σχολικό και διδακτηριακό δίκτυο», Επίμετρο:Η περίοδος 1940-1974, Ρέθυμνο, 2017
