ΤΟ ΠΑΝΕΜΟΡΦΟ ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΙΚΟ, ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΟ ΧΩΡΙΟ «Η ΕΛΒΕΤΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ»
Ο Μέρωνας Αμαρίου βρίσκεται 35 χλμ. από το Ρέθυμνο, σε υψόμετρο 620 μ. και με 328 κατοίκους (απογραφή 2011) κτισμένος στους πρόποδες του Απάνω Αόρι-Κατσονήσι (1.108 μ.) αμφιθεατρικά με μοναδική θέα, στην αμαριώτικη κοιλάδα και τον Ψηλορείτη. Είναι ένα από τα ωραιότερα χωριά της Κρήτης, με κρυστάλλινα νερά και πλούσια οπωροφόρα δέντρα, κερασιές, αχλαδιές, κηπευτικά κ.α.
Σωστά αποκαλείται η «Ελβετία της Κρήτης».
Ονομασία-κάτοικοι
Φαίνεται να χτίστηκε πριν τον 12ο αιώνα, γύρω από τη σημερινή θέση από την ένωση τεσσάρων συνοικισμών: Αγ. Γεώργιος, Μεριανά, Μετόχια και Αγ. Ιωάννης. Για την ονομασία του αναφέρεται ότι στο σπήλαιο «Βουκολέ» γεννήθηκε ο Κρηταγενής Δίας και εδώ ήταν η πρώτη πρωτεύουσα των Κουρητών η Ελία (Έλιος Ήλιος=Ημέρα=Μέρωνας) δηλ. τόπος φωτεινός. Η πιθανότερη όμως ονομασία προέρχεται από το 13ο μ.Χ. αιώνα, όταν από τον οικισμό Αγ. Ιωάννη οι κάτοικοί του, έβλεπαν απέναντι μια παράξενη λάμψη. Βρήκαν ότι η λάμψη -το φως προερχόταν από ένα βάτο, στον οποίο βρήκαν ένα «σανίδι», το πήραν και το έφεραν στον Άγ. Ιωάννη.
Το επόμενο βράδυ όμως η λάμψη εξακολουθούσε και το σανίδι είχε επιστρέψει στη θέση του.
Έβαλαν φωτιά στο βάτο, όμως το σανίδι δεν κάηκε, και διέκριναν ότι ήταν εικόνα της Παναγίας, ενώ το σκηνικό επαναλήφθηκε και άλλες φορές.
Τότε αποφάσισαν και έχτισαν στο σημείο εκείνο εκκλησία, καθώς πίστεψαν ότι η εικόνα της Παναγίας στη θέση αυτή Η-ΜΕΡΩΝΕ, Μέρωνας. Σιγά σιγά εγκαταλείφθηκαν όλοι οι οικισμοί και δημιουργήθηκε το νέο χωριό Μέρωνας.
Ενετική περίοδος και Αλέξης Καλλέργης
Γύρω στο 1300 εγκαταστάθηκε εδώ ο «Μέγας Άρχων» της βυζαντινής οικογένειας Αλέξης Καλλέργης, που έφερε από την Κωνσταντινούπολη αγιογράφους, οι οποίοι τοιχογράφησαν την εκκλησία της Παναγίας τρίκλιτη σήμερα (Κοίμηση Θεοτόκου, Αγ. Γεώργιος και Αγ. Αποστόλων Πέτρου και Παύλου). Ο ναός έχει αρκετές φορητές εικόνες μεγάλης αξίας (του 14ου -15ου αιώνα) με σπουδαιότερη την Παναγία Οδηγήτρια (Βρεφοκρατούσα), η οποία έχει ζωγραφιστεί στην Ι.Μ. Οδηγών Κωνσταντινούπολης και την έκανε δώρο στο ναό ο Αλέξης Καλλέργης, αποκαλούμενη «Μόνα Λίζα του Βυζαντίου». Μάλιστα η εκκλησία φέρει εξωτερικά σκαλιστά οικόδημα Καλλέργηδων, με δυο χρώματα μπλε και άσπρο.
Την περίοδο αυτή, το 1577 αναφέρεται ο Μέρωνας με 471 κατοίκους, με σημαντική άνθηση, όπως δείχνουν τα ενετικά ερείπια διαφόρων μεγάρων.
Τουρκοκρατία-κάψιμο του χωριού και η Κατερίνα Μοσχάκη
Ο Μέρωνας επί Τουρκοκρατίας ήταν «βακουφικό» χωριό δηλ. προστατευόμενο από τη σουλτάνα και οι φόροι πήγαιναν υπέρ του τεμένους Ιμπραχίμ στο Ρέθυμνο.
Την περίοδο αυτή έδρασαν ονομαστοί οπλαρχηγοί του τόπου οι: Αριστοτέλης Καλοειδάς, Κωνσταντίνος Θεοδωράκης, Σημαντήρης Πολυζώης κ.α., ενώ ο Κωστής Γιαμπουδάκης έκρυβε εδώ την οικογένειά του, επειδή από το Μέρωνα ήταν η μάνα του.
Οι κάτοικοι με αρχηγό τον Π. Κορωναίο πήραν μέρος στην πολιορκία του Αρκαδίου, για το λόγο αυτό στις 2 Φεβρουαρίου 1867 οι Τούρκοι έκαψαν το χωριό, τις εκκλησίες και εκτέλεσαν 16 κατοίκους. Στην επανάσταση του 1878 είχε εγκατασταθεί εδώ η έδρα της Γενικής Συνέλευσης των Κρητικών. Το 1881 ήταν έδρα Δήμου με 468 Χριστιανούς και 67 Τούρκους, ενώ το 1900 είχε 580 κατοίκους.
Από τον Μέρωνα κατάγεται και ο Λίβυος πρόεδρος Μουαμάρ Καντάφι (αφού η μητέρα του, ήταν από την οικογένεια Καλαφάτη).
Η Μοσχάκη Κατερίνα, ήταν από το Μέρωνα και αιχμαλωτίστηκε το 1823, πουλήθηκε στο σκλαβοπάζαρο του Ηρακλείου (όπως και η Καλλίτσα Ψαρουδάκη από το Αποδούλου). Την αγόρασε ένας μπέης της Συρίας, την παντρεύτηκε και απέκτησε μαζί της τρία παιδιά.
Ποτέ όμως δεν ξέχασε τη θρησκεία και την καταγωγή της. Δραπέτευσε και ήρθε σε Ι.Μ. Τήνου, όμως ο άντρας της κατάφερε να τη βρει, όμως ντυμένη καλόγρια τον ξεγέλασε και ο πασάς έφυγε απαρηγόρητος. Επέστρεψε στο Μέρωνα για λίγο και από το φόβο μήπως την ανακαλύψουν πήγε στην Πόμπια και έμενε.
Πέρασαν τα χρόνια και η Κρήτη ξαναβάφτηκε στο αίμα. Ήταν το 1866 όταν οι Αιγύπτιοι στρατιώτες εισέβαλαν στο Αμάρι καίγοντας και ερημώνοντας τα χωριά. Αρχηγός τους ήταν ο σκληρός αλλά και γενναίος Μεχμέτ Πασάς. Έφτασαν και στον Μέρωνα. Εκεί δεν υπήρχαν παρά μόνο γυναικόπαιδα και γέροι. ήταν έτοιμοι να αρχίσουν το καταστροφικό τους έργο, όταν είδαν ξαφνικά να παρουσιάζεται μπροστά στον αρχηγό τους μια ηλικιωμένη γυναίκα, που τον ικέτευε σε άπταιστα αραβικά να μην πειράξει το χωριό της. Ο Μεχμέτ παραξενεύτηκε και τη ρώτησε πως ήξερε τόσο καλά τη γλώσσα. Όταν η Κατερίνα του διηγήθηκε την ιστορία της είδε έκπληκτη το Μεχμέτ να πέφτει στα πόδια και να την αποκαλεί «γλυκιά μου μανούλα». Ναι, ο Μεχμέτ ήταν ένα από τα παιδιά της. Μάταια όμως την παρακαλούσε να πάνε στην Αίγυπτο. Ξεπέρασε ακόμα μια φορά τον εαυτό της και γύρισε στην Πόμπια, όπου και πέθανε μετά από μερικά χρόνια. Είχε καταφέρει όμως να σώσει το χωριό της από την καταστροφή.
Τη Γερμανική Κατοχή εκτελέστηκαν στους Αποστόλους τρεις Μερωνιανές, όμως δεν έκαψαν το χωριό, όπως έκαναν στα άλλα γειτονικά.
Εκκλησίες-Σχολείο
1. Κοίμηση Θεοτόκου (τρίκλιτη Αγ. Γεώργιος. Αγ. Πέτρος και Παύλος του 13ου αιώνα), όπως αναφέρεται παραπάνω.
2. Αγ. Παντελεήμονας (δίκλιτος Αγ. Χαράλαμπος), ενοριακή.
3. Αγ. Νικόλαος (14ου αιώνα).
4. Αγ. Γεώργιος.
5. Αγ. Φωτεινή.
6. Προφήτης Ηλίας, δίπλα στον «Κούλε».
7. Αγ. Ιωάννης.
8. Μεταμόρφωση.
Ιερέας του χωριού τα τελευταία χρόνια ο Εμμανουήλ Βαμιεδάκης.
Το σχολείο Μέρωνα κτίστηκε το 1856, με δαπάνη των κατοίκων και το 1879 δάσκαλος για αρκετά χρόνια ήταν ο διάσημος Μανώλης Λουρωτός.
Το 1974 χτίστηκε νέο 2θέσιο, όμως δεν λειτουργεί τα τελευταία χρόνια, αφού έχει συγχωνευθεί με το 6θέσιο Αποστόλων, που έχει 57 μαθητές (σχολικό έτος 2012-2013).
Σπήλαια
1. Σουριανού Σπήλιος, 2. Σοφίας, 3. Συκιάς Λάκκος, 4. Μυγιόσπηλιος (προέρχεται από τη μύηση σε τελετές Κουρητών), 5. Τζαγκαρούλη Τρύπα, 6. Σπήλαιο Μοσχάκη, 7. Σπήλαιο Αγ. Δέκα, στο οποίο έμειναν οι Αγ. Δέκα. Κατά το διωγμό του Δεκίου το 250 μ.Χ, πριν μεταβούν στη Μεσσαρά, τόπο μαρτυρίου τους. 8. Φραχτό, 9. Φουρνάκι, 10. Χαλασές.
Μεγάλη ανάπτυξη και πρόοδο
Ο Μέρωνας έχει παράδοση σε έργα λαϊκής τέχνης, με θαυμάσια υφαντά, πλεκτά, πίνακες κ.α.
Ο δραστήριος Πολιτιστικός Σύλλογός του αναβιώνει κάθε χρόνο παλιά έθιμα Καθαρής Δευτέρας, Κλήδονα, καθώς και θερισμού-αλωνίσματος στο πανηγύρι του Αγ. Παντελεήμονα.
Οργανοπαίχτες το χωριού ο Γαλάτιος Μοσχονάς, Κωστής και Μπάμπης Αγγελάκης αλλά και ο σκηνοθέτης Γιώργης Χατζηδάκης, διαμορφώνοντας με δεκαπεντασύλλαβους στίχους διάφορα κρητικά έργα.
Από το 2010 λειτουργεί κατασκηνωτικό οικοτουριστικό κέντρο «Άγριας Φύσης», ενώ παλαιότερα λειτουργούσαν εδώ παιδικές κατασκηνώσεις, στο εξαιρετικό τοπίο του με το άριστο κλίμα και τ' άφθονα κρυστάλλινα νερά.
Οικογένειες-επίθετα
Αγγελάκης, Βαμιεδάκης, Γαληνός, Γαργερός, Θεοδωράκης, Καλοειδάς, Καντάνιος, Καναβάς, Κόκκινος, Λιουδάκης, Μοσχάκης, Μοσχονάς, Σημαντήρης, Σπυριδάκης, Τζαγκαρούλης, Χατζηδάκης.
