Το Μοναστηράκι βρίσκεται 38 χλμ. Από το Ρέθυμνο και 2 χλμ. από τη Σχολή Ασωμάτων, σε υψόμετρο 380 μέτρων, ανήκει στο Δήμο Αμαρίου με 174 κατοίκους το 2011.
Οφείλει την ονομασία του, σ’ ένα μικρό εκκλησάκι περιτριγυρισμένο από κελιά που ανήκε στην Ι. Μ. Ασωμάτων (δηλαδή μικρό μοναστηράκι του μεγάλου μοναστηριού). Σήμερα σώζονται ερείπια από τα κελιά και η εκκλησία της Παναγίας της Πετράιδας.
Το χωριό κατοικείται από τη Β’ Βυζαντινή περίοδο (961-1204), δηλαδή κατά τον 10ο αιώνα, όπως φανερώνουν οι πολλές βυζαντινές εκκλησίες και τα κτίριά του.
Για πρώτη φορά αναφέρεται στην απογραφή του 1853 με 208 κατοίκους.
Αρχαιολογικός χώρος - Το Μινωικό ανάκτορο
Στην τοποθεσία Κόκκινος Χάρακας (λόφος), στην κοιλάδα των Ασωμάτων και κοντά στον ποταμό Πλατύ (Λυγιώτη), στους πρόποδες του βουνού Σάμιτος ήρθε στο φως, τα τελευταία χρόνια από την αρχαιολόγο Αθανασία Κάντα, το Μινωικό Ανάκτορο Μοναστηρακίου.
Καταλαμβάνει έκταση περίπου 300 στρεμμάτων και χρονολογείται από την παλαιοανακτορική περίοδο (2000-1700 π.Χ.), με 150 περίπου δωμάτια και 90 ευρύχωρες αποθήκες, χώρους κατοικίας στους πάνω ορόφους, καθώς και διάφορους χώρους διοίκησης για θρησκευτικές ανάγκες.
Οι αποθήκες ήταν γεμάτες πιθάρια για λάδι, κρασί, καρπούς, αλλά και πολλά σφραγίσματα (αποτυπώματα σφραγίδων για να κλείνουν τα πώματα αγγείων).
Όλοι οι παραπάνω θησαυροί βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείου Ρεθύμνου.
Το ανάκτορο καταστράφηκε από σεισμό και συγχρόνως από πυρκαγιά γύρω στο 1700 π.Χ. και από τότε εγκαταλείφθηκε. Εντυπωσιακή ήταν η ανακάλυψη της τσικουδιάς, κάτι που γνώρισαν οι κάτοικοι από την εποχή εκείνη, σύμφωνα με την αρχαιολόγο Αθανασία Κάντα.
Το ανάκτορο της Φαιστού είχε στενές σχέσεις μ’ αυτό του Μοναστηρακίου, αλλά και τον οικισμό Αποδούλου, που φαίνεται να συνδεόταν με Μινωική οδό.
Β’ Βυζαντινή και Ενετική περίοδος (961-1669)
Όπως αναφέραμε το χωριό κατοικήθηκε γύρω στον 10ο αιώνα, το 1182 ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός εγκατάστησε στην Κρήτη, 12 οικογένειες ευπατρίδων-τα αρχοντόπουλα: Βαρούχας, Καφάτος, Σκορδίλης, Φωκάς, Γαβαλάς, Αρχολέος, Χορτάτζης, Μουσούρης, Μελισσηνός, Λίθινος, Βλαστός, Αργυρόπουλος.
Στο Μοναστηράκι εγκαταστάθηκαν τα τρία πρώτα αρχοντόπουλα (Βαρούχας, Καφάτος, Σκορδίλης).
Με έγγραφο του 1254 δόθηκε φέουδο (χώρος παραχωρημένος) το Μοναστηράκι στο Μιχαήλ Βαρούχα Πετρόχειλο και στους απογόνους του (Πετρόχειλος, Μακρυμάλλης, Ξερίτης).
Ακόμη στην οικογένεια Σκορδίλη, από την οποία προήλθε η οικογένεια Παπαδάκη και Αρχοντάκη (τέκνα αρχόντων).
Η τρίτη οικογένεια ήταν του Καφάτου (που αναγκάστηκε από τους κατακτητές ν’ αφήσει το φέουδο στην Αλφά και να έρθει στο Μοναστηράκι.
Η κοινωνική και η καλή οικονομική θέση των οικογενειών αυτών, φαίνεται από τις 853 πράξεις του νοτάριου (συμβολαιογράφου) Μανόλη Βαρούχα από το 1597-1613.
Τα συμβόλαια αυτά σώθηκαν στα κρατικά αρχεία της Βενετίας.
Ο Μανόλης Βαρούχας είχε το συμβολαιογραφείο του στο Μοναστηράκι και ήταν ένας δραστήριος άνθρωπος, μάλιστα σε μια μέρα έκανε ταξίδι 70 χλμ. για τις ανάγκες της εργασίας του, ενώ ήταν και κτήτορας του ιδιωτικού ναού της Αγίας Άννας Αμαρίου το 1225.
Τουρκοκρατία (1669-1898)
Στις 9 και 10 Φεβρουαρίου 1822 έγινε η μάχη Μοναστηρακίου με 4.000 Τούρκους υπό τον Τσιλιβοτάμπαση να έχουν καταλάβει Φουρφουρά και Βιζάρι.
Περίπου 2000 Κρητικοί μ’ επικεφαλείς τους: Βουρδουμπά, Μελιδόνη, Πολογιώργη, Κουρμούλη, Δεληγιαννάκη, έδωσαν σκληρή μάχη, απώθησαν τους Τούρκους στο ορμητικό ποτάμι μ’ αποτέλεσμα 15 Τούρκοι να πνιγούν, ενώ σκοτώθηκαν 300 Τούρκοι και 50 Έλληνες.
Ακολούθησε η επιδρομή του Μελιδόνη στο Βαθιακό και η δολοφονία του από το Βουρδουμπά στο Μοναστηράκι στις 6-3-1822 (όπως είχαμε αναφέρει στα «Ρ.Ν.» στο αφιέρωμα «Βαθιακό»).
Νέα μάχη έγινε το 1823 στο Μοναστηράκι, όταν έφτασε μεγάλος τούρκικος στρατός, για να εκδικηθεί το θάνατο του Γεντίμ-Αλή, δέχτηκε όμως την επίθεση από τους Αμαριώτες και τράπηκε σε φυγή, έχοντας σημαντικές απώλειες.
Το 1881 το Μοναστηράκι ήταν έδρα ομώνυμου Δήμου με 13 χωριά, έχοντας 276 Χριστιανούς-κατοίκους, με δήμαρχο τον Παντελή Διαμαντάκη (όλος ο Δήμος 2.754 κατοίκους).
Στο χωριό δε φαίνεται να έμεναν Τούρκοι, εκτός από το Πανοχώρι, όπου σε μια διώροφη κατοικία, μαζεύονταν αγάδες από τα γύρω χωριά για να διασκεδάσουν.
Μάλιστα ζητούσαν από τους κατοίκους τρόφιμα για το γλέντι τους, περικυκλώθηκαν όμως από μια ομάδα Κρητικών που έκαψαν το σπίτι σκοτώνοντας όλους, εκτός από ένα που διέφυγε. Τρέχοντας να σωθεί δέχτηκε επίθεση από τη Δεσποινιώ Παπαδάκη, που τον αφόπλισε, τον πυροβόλησε χωρίς να τον σκοτώσει.
Η Δεσποινιώ για να γλυτώσει τα αντίποινα φυγαδεύτηκε στο Ροδάκινο.
Το 1900 παραμένει έδρα του Δήμου των 13 χωριών, όμως αυτή τη φορά η ονομασία είναι «Δ. Πανακραίων».
Σ' όλους τους άλλους αγώνες της πατρίδας πήραν μέρος οι κάτοικοι από το 1912-1949, θυσιάστηκαν εννέα άνδρες, που αναφέρονται στο ηρώο πεσόντων του χωριού.
Εκκλησίες και ιερείς
1. Μεταμόρφωση του Χριστού (ενοριακή) με βενετσιάνικη καμπάνα του 1585 (δεν υπάρχει σήμερα).
2. Αγ. Γεώργιος (15ου αιώνα).
3. Μιχαήλ Αρχάγγελος (χτίστηκε το 1513) με σημαντικές τοιχογραφίες.
4. Αγ. Τριάδα (Κοιμητηριακή).
5. Αγ. Νικόλαος.
6. Αγ. Ιωάννης ο Ριγολόγος.
7. Αγ. Μαρίνα.
8. Αγ. Κυριακή.
9. Τίμιος Σταυρός.
10 Αγ. Κωνσταντίνος.
11. Αγ. Φώτιος.
12. Αφέντης Χριστός στην κορυφή του βουνού Σάμιτος (1.014 μ.)
Μονή Παναγίας Πετράιδας
Κοντά στο χωριό είναι η Παναγία (Κοίμηση) Πετράιδας, μετόχι της Ι. Μ. Ασωμάτων, που φαίνεται -ο σημερινός ναός να χτίστηκε στα ερείπια παλαιού ναού.
Στο μοναστηράκι αυτό υπήρχαν κελιά μοναχών και όλα δείχνουν, από το μικρό αυτό μοναστηράκι να πήρε τ' όνομα το χωριό, κατά τον 9ο-10ο αιώνα.
Το 16ο αιώνα ξαναχτίστηκε ο ναός της Παναγίας με τον ιερομόναχο Θεόφιλο Βαρούχα να είναι ο λειτουργός του το 1603, νωρίτερα είχε εγκατασταθεί εκεί ο μοναχός Μαλαχίας Βαρούχας Ξερίτης, που υπογράφει ως μάρτυρας το 1604 σε μια συμμισακή αγελάδα, ενώ ο ίδιος αφιέρωσε στη Μ. Πετράιδας ένα αμπέλι:
«...Και ήτζι άπου την σίμερον και ομπρός το βάνι στο άνοθεν μοναστίρι να το καμι ος θέλι πανοσιότατος αφέντις πατέρ Θεόφιλος ο Βαρούχας, οφιτζιαδόρος και νικοκίρις του άνωθεν μοναστιρίου, και ατζετάρι και ευχαριστά του άνθοδεν καλογέρου δια τιν χάριν όπου έκαμεν στο λεγόμενω μοναστίρι...».
Το 1821 οι Τούρκοι έκαψαν τη Μονή, πετώντας στη φωτιά και την εικόνα της Παναγίας, που όμως κάηκε μόνο ένα μέρος, από την πίσω μεριά, όχι η αγιογραφία.
Ο ναός επισκευάστηκε το 1843 και 1860 από τον ηγούμενο της Μ. Ασωμάτων και το 1970 διαμορφώθηκε όπως είναι σήμερα ο ναός, χωρίς όμως τα κελιά.
Ανάμεσα στους ιερείς κατά καιρούς του χωριού ήταν οι: Γαβριήλ Πάγκαλος, Κωνσταντίνος Τσαχάκης, Εμμανουήλ Καβρουλάκης, Θεόκλιτος Κυπαρίσσης, Χαράλαμπος Καμηλάκης, Δημήτριος, Δραμιτινός, Παντελής Διαμαντάκης, Γεώργιος Λίτινας, Γεώργιος Λαντζουράκης κ.ά.
Ελληνικό σχολείο (Σχολαρχείο) Μοναστηρακίου
Το 1836 ιδρύεται στο Μοναστηράκι το «Ελληνικό Σχολείο» ή Σχολαρχείο με ενέργειες του ηγουμένου της Ι. Μ. Ασωμάτων Ιωσήφ και συμβολή της Μονής, ενώ ήταν από τα πρώτα της Κρήτης και το μοναδικό στο Αμάρι.
Ήταν σχολείο Μέσης Εκπαίδευσης, με τρεις τάξεις και έδωσε τα φώτα της γνώσης σε νέους από όλα τα γύρω χωριά, από φωτισμένους δασκάλους.
Το σχολείο αυτό ήταν το εφαλτήριο για την πνευματική αναγέννηση και την εθνική μας αποκατάσταση.
Από τους πρώτους δασκάλους που δίδαξαν ήταν:
1840-1850 Ι. Σιγάλας (από Σύρο).
1850-1856 Μ. Γιαννακάκις (Μέλαμπες).
1856-1858 Εμ. Λίτινας (Μέση).
1858-1866 Κ. Βαρούχας, Απ. Παττακός (Μοναστηράκι), ακολούθησαν οι: Μιχ. Κασιμάτης-Εμμ. Λουρωτός (Αμάρι), Εμ. Γενεράλις (Γερακάρι) Γ. Ανδρεαδάκις (Φουρφουράς), (1930-32) ο Παύλος Ρολόγης κ.α.
Το τελευταίο 2θέσιο κτίριο χτίστηκε το 1926 με δαπάνες του κράτους και λειτούργησε μέχρι το 1990 που συγχωνεύτηκε με το 6θέσιο Σχολείο Αποστόλων.
Οι 50 μαθητές του σχολείου το 1932
Ο δάσκαλος Παύλος Ρολόγης με τους 50 μαθητές του το 1932 από τα χωριά Μαναστηράκι, Αμάρι, Οψιγιά.
1η σειρά κάτω (καθιστοί): Δημόκριτος Κυριακάκης, Δέσποινα Κυριακάκη, Κατίνα Κουτάκη, Ευαγγελία Αρχοντάκη.
2η σειρά κάτω: Ιφιγένεια Αρχοντάκη, Ιουλία Ιερωνυμάκη, Αθηνά Ζαμπετάκη, Ελευθερία Ν. Κυριακάκη, Μαρία Ζαμπετάκη, Ελίζα και Αγάπη Αρχοντάκη, Ελευθερία Κουτάκη, Κυριακάκη Κ. Ελευθερία και Μαρίνα, Λουίζα, Βαγγελία Ζαμπετάκη, Μαρίνα Ν. Κυριακάκη, Αντωνία Σπιθουράκη, Μαρία Κουτάκη, Μαρία Δρυγιαννάκη, Ζωή Κουτάκη.
3η σειρά: Χρυσή Κυριακάκη, Παγώνα Παπαδομανωλάκη, Διογένης Γαζοράκης, Αντώνης Ζαμπετάκης, Ιωάννης Βαρούχας, Μανόλης Τρουλλινός, Μ. Γαζοράκης, Μιχάλης Βαρούχας, Ν. Λίτινας, Λευτέρης Δαμβουνέλης, Ν. Καλομενόπουλος, Εμμανουήλ Γαζοράκης, Βενιζέλος Κυριακάκης, Βασίλης Αλεξανδράκης, Αντώνης Αρχοντάκης.
1η σειρά πάνω: Λευτέρης Ανδρουλάκης, Δημήτρης Κυριακάκης, Στυλιανός Αρχοντάκης, Εμμανουήλ Καφφάτος, Στυλιανός Κουτάκης, Αντώνης Σπινθουράκης, Κ. Αλεξανδράκης, Εμμανουήλ Δαβερώνας, Εμμανουήλ Κουτάκης, Ηλίας Παπαδάκης, Κ. Δαμβουνέλης, Γ. Ζαμπετάκης, Νικήστρατος Ανδρουλάκης, Ν. Αλεξανδράκης, Γ. Αρχοντάκης, Στέλιος Τρουλλινός.
Διαπρεπείς Μοναστηρακιανοί
Δημήτρης Ζ. Αρχοντάκης: Φιλόλογος-δήμαρχος Ρεθύμνου με έξι θητείες για 26 χρόνια.
Ζαχαρίας Δ. Αρχοντάκης: δάσκαλος, έφεδρος ανθυπολοχαγός στην Αλβανία, τιμηθείς με χρυσό Αριστείο.
Μανόλης Αρχοντάκης: γεωπόνος, αντινομάρχης Ρεθύμνου.
Μανόλης Βαρούχας: νοτάριος (συμβολαιογράφος) με σπουδαία μόρφωση και 853 συμβόλαια από το 1597-1613.
Θεόδωρος Δαβερώνας: στο Αρκάδι το 1823 σκότωσε τον αιμοβόρο Γεντίμ-Αλή και το γιο του.
Ιωάννης Ζαμπετάκης: οπλαρχηγός το 1866.
Μιχάκης Ζαμπετάκης: δάσκαλος-σχολικός σύμβουλος.
Χαράλαμπος Καμηλάκης: πρωτοπρεσβύτερος, φιλόλογος-θεολόγος, επίκουρος καθηγητής ΑΕΑΚ και συγγραφέας.
Εμμανουήλ Καφφάτος: δήμαρχος Πανακραίων, εθελοντής στο Αρκάδι το 1866.
Εμμανουήλ Γ. Καφφάτος: αξιωματικός στον πόλεμο Κορέας.
Αντώνης Καφφάτος: διαπρεπής καθηγητής ιατρικής.
Φώτης Καφφάτος: αξιόλογος επιστήμονας.
Γιώργης Μανογιαννάκης: στρατιωτικός με πολύπλευρη προσφορά στον τόπο του.
Γαβριήλ Πάγκαλος: ηγούμενος Ι.Μ. Ασωμάτων, αγιογράφος.
Αποστόλης Παττακός: πρώτος βουλευτής Κρήτης το 1866.
Σταύρος Παττακός: οπλαρχηγός το 1912.
Νίκος Παττακός: γιατρός στην Αμερική και ευεργέτης του χωριού.
Κώστας Παττακός: σκότωσε τον αιμοβόρο Ναζίφη, διοικητή του Βαθιακού.
Αποστόλης Παττακός: συνταγματάρχης στην Μ. Ασία.
Γιαννιός Σκορδίλης (1692): κατείχε υψηλά αξιώματα στην τουρκική διοίκηση Χάντακα.
Νικόλαος Σκορδίλης: διοικητής λιμένος Πειραιώς το 1916.
Πολιτιστικοί Σύλλογοι
Το χωριό έχει την τύχη να έχει ένα δραστήριο πολιτιστικό Σύλλογο Μοναστηρακιανών ο «Κόκκινος Χάρακας», με σημαντικές δραστηριότητες.
Το ίδιο ισχύει και για το Σύλλογο Μοναστηρακιανών Αθήνας «Το Πάνακρον». Αξίζει ν' αναφέρουμε ακόμη ότι μέσα στο χωριό και δίπλα στην Κάτω Βρύση υπάρχει ένας θεόρατος αειθαλής Πλάτανος, ύψους 30 μ. και με περίμετρο 10 μ., που σίγουρα αποτελεί μνημείο της φύσης.
Οικογένειες-Επίθετα
Αλεξανδράκης, Αρχοντάκης, Βαρούχας, Βροντάκης, Γαζοράκης, Δαβερώνας, Ζαμπετάκης, Καμηλάκης, Καφφάτος, Κυριακάκης, Μακρυμαλλάκης, Μανογιαννάκης, Παπαδομανωλάκης, Σκορδίλης.
Πηγές: «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη, «Ασπρόμαυρες Αθιβολές» Σύλλογος Μοναστηρακιανών, «Το Μοναστηράκι» Γιάννη Αλεξανδράκη.
