Στους πρόποδες του βουνού Βρύσινας (υψ. 858 μ.) βρίσκεται σε απόσταση 6 χλμ. νότια του Ρεθύμνου σε υψόμετρο 300 μ. και με μοναδική θέα προς την πόλη, αποκαλούμενο και «μπαλκόνι του Ρεθύμνου».
Αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Ρεθύμνου με 569 κατοίκους (2011) και 374 το (2001), παρουσιάζοντας περίπου 50% αύξηση. Οι εγγραμμένοι ψηφοφόροι το 2015 ήταν 352 και ψήφισαν 270.
Ίδρυση - Ονομασία
Το χωριό ιδρύθηκε επί Ενετοκρατίας, όπως μαρτυρούν τα διάφορα θυρώματα, προσόψεις κατοικιών, κρήνες, αρχοντικά κ.ά. κτίρια.
Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1577 και 1583 με 157 κατοίκους ως Ρουσσοσπίτι, ενώ το 1659 σε τούρκικη απογραφή ως Ρουσισπίτι με 24 σπίτια.
Φαίνεται επί ενετοκρατίας να πήρε το όνομά του, από ένα μοναδικό σπίτι βαμμένο «ρούσσο» δηλαδή κόκκινο.
Σύμφωνα μ’ άλλη εκδοχή από μια Ρωσίδα (Ρούσα) αρχόντισσα που εγκαταστάθηκε εκεί, λόγω του υγιεινού κλίματος μετά από σύσταση των γιατρών για να αναρρώσει.
Της άρεσε όμως το μέρος μετά την ανάρρωσή της και έχτισε ένα μεγάλο σπίτι, υπάρχει και το οικόσημό της.
Έτσι από το σπίτι της Ρωσίδας, έγινε Ρουσσοσπίτι.
Επί τουρκοκρατίας κατοικούσαν κυρίως αγάδες, έτσι το 1881 ανήκε στον Δήμο Χρωμοναστηρίου με 240 κατοίκους (184 χριστιανοί και 56 μουσουλμάνοι).
Το 1900 ανήκε στον Δήμο Βρυσιναίων με 221 κατοίκους, ενώ το 1920 αποτελεί έδρα ομώνυμου αγροτικού Δήμου και από το 1928 έδρα κοινότητας μέχρι το 1998.
Το 1991 257 κάτοικοι.
Ιστορία
Το χωριό ιδρύθηκε κατά το 12ο-13ο αιώνα επί ενετοκρατίας, όπως μαρτυρούν έντονα τα διάφορα κτίρια, βρύσες, προσόψεις κ.ά. κτίσματα με γόνδολες και δελφίνια.
Επί τουρκοκρατίας σ’ ένα εντυπωσιακό ενετικό κτίριο (με καράβι και δύο ιστούς στην πρόσοψή του) έμενε ο Τούρκος πασάς Χάτζαλης και κυρίως μωαμεθανοί με ελάχιστους χριστιανούς.
Στις 14 Απριλίου 1822 στην τοποθεσία «Πέταλλο» μετά από σκληρή μάχη οι Τούρκοι σκότωσαν 110 Κρητικούς και πιάστηκε αιχμάλωτος ο Γάλλος φιλέλληνας Βαλέστρα, που θανατώθηκε απάνθρωπα κόβοντας το κεφάλι και το δεξί του χέρι και με αλαλαγμούς τα έφεραν στο Ρέθυμνο.
Στην επανάσταση του 1866 και πριν το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, στις 29 Αυγούστου στην περιοχή Ρουσσοσπιτίου έγινε μεγάλη μάχη. Οι επαναστάτες Κρητικοί με επικεφαλής τον παπα-Μαρουλιανό και τον Διογένη Μοσχοβίτη, που έπεσε νεκρός στη μάχη.
Οι Τούρκοι έκαψαν το χωριό και όσοι κάτοικοι γλίτωσαν έφυγαν για την άλλη Ελλάδα, επέστρεψαν όμως το 1870 και ξανάχτισαν το χωριό.
Στις 22 Απριλίου 1867 νέα φονική μάχη έγινε στην περιοχή, όπου σκοτώθηκε ο Κωστής Ακουμιανός και τραυματίστηκε ο Πάνος Κορωναίος.
Για δεύτερη φορά κάηκε το χωριό το 1896
Το 1896 οι κάτοικοι για δεύτερη φορά εγκαταλείπουν τα σπίτια τους, για να αποφύγουν τη μανία των Τούρκων.
Όσοι συνελήφθησαν γλίτωσαν τον θάνατο μετά την παρέμβαση του Επισκόπου Διονυσίου Καστρινογιαννάκη και δύο συγχωριανών τους, όμως από τη μανία των Τούρκων δε γλίτωσε η παλιά εκκλησία τα Εισόδια της Θεοτόκου, όπου με τις λόγχες οι Τούρκοι έβγαλαν τα μάτια των Αγίων στις εικόνες και μάλιστα την έκαναν «ντουκιάνι»- καφενείο.
Το 1898 οι κάτοικοι γύρισαν στο χωριό τους, όπου βρήκαν τα πάντα κατεστραμμένα.
Ξανάχτισαν τα σπίτια τους και με πρωτομάστορα το χωριανό τους Γιώργο Δασκαλάκη, που είχε κατασκευάσει το 1890 το «Τούρκικο Σχολείο», το καμπαναριό της Μητρόπολης, το μιναρέ Νερατζέ, το 1898 επέκτειναν δυτικά την εκκλησία της Παναγίας του χωριού.
Τέλος οι κάτοικοι πήραν μέρος σ’ όλους τους υπόλοιπους αγώνες της πατρίδας και επί Κατοχής πήραν μέρος στην Αντίσταση.
Νοταριακό συμβόλαιο επί Ενετοκρατίας
Συμφωνία Μάρκος Σαράζης-Βασίλης Δευτεραίος
Ρέθυμνο 13-11-1644
«Στο καθιστικό του σπιτιού μου. Εκεί, ο σεβαστός παπα-Μάρκος Σαράζης σεβαστού παπα-Σταμάτη παραχωρεί στο Βασίλη Δευτεραίο του Γιώργη από το χωριό Ρουσσοσπίτι-Καπεδιανά, που είναι παρών (την ταυτότητά του, μου πιστοποιεί ο Αντρέας Αχέλης π. Τζουανέ), το αμπέλι και όλα τα δέντρα, το γυράμπελο και το ποτιστικό χωράφι που τυχαίνει να έχει στην τοποθεσία «Κοκκινόχωμα».
Συνορεύει ανατολικά με κήπο του Γιώργη Μακέδου, δυτικά με αμπέλι του Γιάννη Γκαρδόζη, νότια με χωράφι και κήπο του Γιάννη Γκερέ και βόρεια με αμπέλι του Μανώλη Μέρκη. Τις περιουσίες αυτές, μπορεί να τις κοιτά ο Βασίλης και οι κληρονόμοι του για πάντα και να τις βελτιώνουν με την υποχρέωση να δίνουν το 1/3 της όλης παραγωγής, στον παπά Ρουσσοσπιτίου και τους κληρονόμους του.
Μάρτυρες: Δημήτρης Καλογερέας, Αντρέας Αχέλης.
Γιάννη Μ. Γρυντάκη: (Το πρωτόκολλο του Ρεθεμνιώτη Νοτάριου (συμβολαιογράφου) Αντρέα Καλλέργη 1634 -1646).
Εκκλησίες - Ιερείς
Εσόδια της Θεοτόκου (21/11) η πρώτη ενοριακή εκκλησία, χτισμένη στο Κατωχώρι το 12ο-13ο αιώνα, όπως μαρτυρούν οι τοιχογραφίες της.
Οι Τούρκοι κατέστρεψαν τις τοιχογραφίες, βγάζοντας τα μάτια των Αγίων και το 1896 τη μετέτρεψαν σε καφενείο.
Ήταν το πρώτο νεκροταφείο του χωριού, ενώ το 1898 ο Γ. Δασκαλάκης έχτισε την προέκτασή της.
Αγ. Παρασκευή (26/7) η σημερινή ενοριακή εκκλησία, που χτίστηκε γύρω στο 1905 και είναι η προστάτιδα του χωριού.
Σύμφωνα με μαρτυρία ο πλούσιος Τουρκοκρητικός Αλή Εφέντης Τσιτσεκάκις, στον οποίο ανήκε και η εκκλησία της Αγ. Βαρβάρας στο Ρέθυμνο και την είχε κάνει χαμάμ, όμως το 1885 την πούλησε στους χριστιανούς ο ίδιος πρόσφερε μετά από αίτημα αρκετά ναπολεόνια για το χτίσιμό της.
Υπάρχουν αφιερώματα του 1922 και εικόνες του 1840.
Ανήμερα της γιορτής της γίνεται μεγάλο πανηγύρι στο χωριό.
Αγ. Ονούφριος (12/6) στην πλαγιά ενός λόφου είναι ο σπηλαιώδης ναός του, που αποτελεί ένα από τα αξιοθέατα του χωριού.
Μέσα στο βράχο, από στον οποίο στάζει νερό (αγίασμα) τους καλοκαιρινούς μήνες, που συγκεντρώνεται σε λεκάνη η οποία πάντα είναι γεμάτη, αλλά ποτέ δεν ξεχειλίζει.
Στον ίδιο χώρο υπάρχει ξύλινο κιβώτιο με κόκαλα που βρέθηκαν στη σπηλιά και ανήκαν σ’ ένα ασκητή -μοναχό που ζούσε εκεί.
Αγ. Αντώνιος (17/1) χτισμένος μέσα στο φαράγγι.
Αγ. Γεώργιος (23/4) ξωκλήσι χτισμένο και αυτό σε βράχο, νότια του χωριού.
Αγ. Νικόλαος (6/12) στα Μικρά Ανώγεια.
Ι.Μ. Αγ. Ειρήνης. Στην ενορία Ρουσσοσπιτίου ανήκει ένα από τα παλαιότερα μοναστήρια που αναφέρεται σε βενετσιάνικο έγγραφο του 1362. Μαρτυρία για τη λειτουργία της Μονής αποτελεί η σφραγίδα «Μοναστήρι Αγ. Ειρήνη 1751- περιοχή Ρεθύμνης».
Έτσι η συνεχής λειτουργία της μέχρι το 1821, χωρίς να αφήνει κενά, όμως στην επανάσταση έμεινε μόνο με δύο μοναχούς. Από το 1844 τη διαχείριση της Μονής την είχε η Επιτροπή Σχολείων, με την προσφορά της στην εκπαίδευση να είναι σημαντική. Μετά το 1866 ήταν μετόχι της Μονής Χαλεβή, ενώ και οι δύο υπέστησαν μεγάλες ζημιές, και το 1871 η διαχείρισή της περιήλθε στη Χριστιανική Δημογεροντιά και τότε αγιογραφήθηκαν οι εικόνες: της Κοίμησης και της Αγίας Ειρήνης από τον Ι. Σταθάκη. Το 1895 ιδρύθηκε Ιερατική Σχολή από τον επίσκοπο Ιερόθεο αλλά η επανάσταση του 1897 δεν επέτρεπε τη συνέχειά της, γιατί οι Τούρκοι πυρπόλησαν τη Μονή και από τότε ερημώθηκε, ενώ το 1900 διαλύθηκε. Η περιουσία της προσφέρθηκε για την ίδρυση εκπαιδευτηρίων της πόλης, στους εφεδροπολεμιστές και στους ακτήμονες. Από το 1991 ο μητροπολίτης Θεόδωρος άρχισε εργασίες αναστήλωσής της με παραδοσιακό τρόπο και το 1994 εγκαινιάστηκε το παρεκκλήσι του ναού των Αγίου Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης. Ο παλιός ναός είναι αφιερωμένος στην Αγία Ειρήνη, Αγία Ευφημία (δεξιό) και Αγία Αικατερίνη (αριστερό κλίτος).
Το 1992 την επισκέφθηκε ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος. Είναι γυναικεία Μονή πάνω σε βράχο, με υψ. 280 μ., 1 χλμ. πριν το Ρουσσοσπίτι.
Το 1995 βραβεύτηκε με ευρωπαϊκό βραβείο ανακαίνισης.
Οι μοναχές την έχουν μετατρέψει σε κέντρο χειροτεχνίας και αγιογραφίας.
Ι.Μ. Παναγίας Χαλεβή (15/8). Σταυροπηγιακή Μονή ανατολικά του χωριού, που αποτελεί Μετόχι της Μονής Αγ. Ειρήνης.
Χτίστηκε αρχές του 17ου αιώνα, σώζεται σφραγίδα της του 1741, που βρίσκεται στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου.
Οφείλει την ονομασία της, στον ιδρυτή μοναχό της το Χαλεβή και υπήρξε πλούσια με 30 μοναχούς, σχολείο και πολλά κτήματα, με 3.500 ελαιόδεντρα. Το 1900 διαλύθηκε και το 1935 περιήλθε στο εφεδρικό ταμείο με τις περιουσίες της να διανέμονται σε εφεδροπολεμιστές και ακτήμονες.
Σήμερα σώζεται μόνο ο ναός της.
Αγ. Πνεύμα, Βρύσινα, σε υψόμετρο 858 μ. υπάρχει ο ναός του Αγ. Πνεύματος, όπου στην εορτή του πηγαίνουν αρκετοί προσκυνητές απ’ όλα τα γύρω χωριά.
Είναι από τα σημαντικότερα μινωικά ιερά της Κρήτης και χρονολογείται από το 19ο π.Χ. αιώνα.
Βρέθηκαν αρκετά ειδώλια που στόλιζαν αγγεία και πιστεύεται ότι ήταν εκεί ο βωμός της θεάς Άρτεμης.
Τα χριστιανικά χρόνια χτίστηκε ο ναός του Αγ. Πνεύματος, σε μαγευτική θέα, όπου αποτελεί ο Βρύσινας (πήρε το όνομα από τις πολλές πηγές-βρύσες που είχε) το «Βιγλάτορα του Ρεθύμνου».
Αγ. Λουκάς, παλιό μοναστήρι.
Ιερείς: Πέτρος Χαλκιαδάκης (1925-1940), ιερομόναχος Νέστωρας, Ξυδάκης Αντώνης, Αλεβυζάκης Δημήτριος, Παπαδάκης Εμμανουήλ, Βουμβουλάκης Εμμανουήλ (από Άνω Μέρος 1960-2000) Κατσιπουλάκης Χριστόφορος (Ρουσσοσπίτι 2000).
Σχολείο - Δάσκαλοι
Επειδή στο Ρουσσοσπίτι κατοικούσαν αποκλειστικά Τούρκοι αγάδες, στην περιφέρεια ελάχιστες ήταν οι χριστιανικές οικογένειες, για το λόγο αυτό δεν λειτούργησε σχολείο πριν το 1880. Τα χριστιανόπαιδα ήταν καταδικασμένα σε αμάθεια, αφού λειτουργούσε μουσουλμανικό σχολείο στα Καπεδιανά, όμως δε φοιτούσε κανένα ελληνόπουλο.
Το 1880 αυξήθηκε ο χριστιανικός πληθυσμός και άρχισε να λειτουργεί σχολείο με δάσκαλο τον παπά του χωριού Μάρκο Πλυμάκη, που εκπαιδεύτηκε στην Ι.Μ. Χαλεβή και στο ελληνικό σχολείο Αργυρούπολης, μισθοδοτούμενος από τη δημογεροντία Ρεθύμνου.
Το 1885 που πήγε εφημέριος στο Ρέθυμνο, διορίστηκε ο Κωνσταντίνος Φαράντος από το Σπήλι, τότε χτίστηκε και το κοινοτικό Σχολείο. Το 1889 ιδρύθηκε επίσημα και ήρθε από το Αμάρι ο δάσκαλος ο Αντώνης Σαριδάκης και ακολούθησε ο Γεώργιος Κούνουπας από Άρδακτο Αγ. Βασιλείου.
Το 1897 κατά την επανάσταση καταστράφηκε το χωριό και κατεδαφίστηκε το διαδακτήριό του, όπως και της Ι. Μ. Αγ. Ειρήνης, τα οποία έπαψαν να λειτουργούν μέχρι το 1910.
Από το 1910 μέχρι το 1930 στεγαζόταν σε κατοικίες, το νέο κτίριο θεμελιώθηκε το 1927 και ολοκληρώθηκε το 1940.
Το 1930 δάσκαλος ήταν ο ιερέας Χαλκιαδάκης Πέτρος από τα Ακούμια. Μετά το 1940 με όσα στοιχεία μπορέσαμε να συγκεντρώσουμε ανάμεσα στους δασκάλους που δίδαξαν ήταν και οι: Λαπιδάκης Μ., Τυράκης Ι., Κατριτζιδάκης Ε., Τρουλλινού Νότα, Αλεξανδράκη Αρτεμισία, Καπελώνης Ν., Στεφανάκης Ζαχαρίας (από Πλάτανο 13 χρόνια 1971-1984), Χατζηδάκης Χαρ. (1986-1990), Δελιδάκης Ν., Κορφιάτη Αν., Πευκιανάκης Ν., Φωτάκης Νίκος 1992-1999), Δερεδάκης Νίκος (σε 4θέσιο 2008-2011), Εμμανουηλίδου Χάιδω (2011-).
Το σχολείο το 2014-2015 έχει 66 παιδιά από πέντε γειτονικά χωριά και γίνονται ενέργειες σύντομα να χτιστεί νέο 6θέσιο σχολείο.
Από το Ρουσσοσπίτι ήταν ο Κοτσυφός Παντελής (καθηγητής, αρχαιοδίφης, διευθυντής Μουσείου και ιδρυτής Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου+1936).
Ο Σαριδάκης Στυλιανός (διευθυντής 4ου Δημοτικού Σχολείου 1953-1962), Λαμπρινός Κώστας (με μεγάλη προσφορά στην Αυτοδιοίκηση), Φωτάκης Νίκος (προϊστάμενος Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης), Φωτάκης Μιχάλης (διευθυντής ΕΠΑΛ Γαράζου).
Σαριδάκης Στέλιος (ανώτερος αξιωματικός), Λαμπρινός (πιλότος), Βατζέλης Γ. (καθηγητής-συγγραφέας), Ξυδάκης Εμμ. (γιατρός) κ.ά.
Σχολικό έτος 1975-1976
Με δάσκαλο τον Ζαχαρία Στεφανάκη οι μαθητές σε σχολική γιορτή, ανάμεσα σ’ αυτούς οι: Τρουλλινός Μιχάλης, Μελισσουργός Γιώργης, Τρουλλινού Σοφία, Στεφανάκη Φερενίκη, Χριστοφοράκη Χρυσούλα, Βαμβακάς Μίμης, Μαλακούρα Ευαγγελία, Νεσφυγέ Μαρία, Χριστοφοράκη Πέπη, Τρουλλινού Ι. Σοφία, Μυλωνάς Σταύρος κ.ά., στη φώτο.
Αθλητισμός-Πολιτισμός
Το 1988 ιδρύθηκε ο Α.Ο. Ρουσσοσπιτίου ή ΑΟΡ με πρώτο Δ.Σ. τους: Μελισσινό Ιωάννη (πρόεδρο), Δραμηλάρη Ελ., Μανουσάκη Εμμ., Μυλωνά Γ., Στεφανουδάκη Π., Σαριδάκη Στ., Σαριδάκη Μαν.
Αναγνωρίστηκε με απόφαση της ΓΓΑ το 1991, με χρώματα κόκκινο, άσπρο και μαύρο, έχοντας ως έδρα τα Μισσίρια.
Πρόεδροι που χρημάτισαν ήταν: Μελισσινός Ι., Σαριδάκης Κ., Σαριδάκης Μάρκος, Κεχαγιαδάκης Ν., Νεσφυγές Μηνάς, Βαμβακάς Δ.
Προπονητές: Παναγιωτάκης Π., Γαλανός Κ., Μαραγκουδάκης Γ., Σαριδάκης Π.
Η ομάδα πήρε μέρος στο τοπικό ΕΠΣΡ από το 1992-2000, ως εξής:
• 1992, Γ’ Κατηγορία, 1η θέση.
• 1993 Β’ Κατηγορία, 5η θέση.
• 1994 Β’ Κατηγορία, 1η θέση.
• 1995 Α’ Κατηγορία, 13η θέση.
• 1996 Β’ Κατηγορία, 3η θέση.
• 1997 Β’ Κατηγορία, 4η θέση.
• 1998 Β’ Κατηγορία, 2η θέση.
• 1999 Α’ Κατηγορία, 12η θέση.
• 2000 Α’ Κατηγορία, 14η θέση.
Στη φώτο 1998-1999:
Όρθιοι: Στ. Μυλωνάς, Δημήτρης, Ν. Τσικνάκης, Ν. Παναγούλιας, Β. Νεσφυγές, Μαραγκουδάκης Γ. (προπονητής), Βαμβακάς Άρης, Μελισσινός Αν.
Καθημενοι: Κουτάντος Γ., Μυλωνάς Στ. του Εμμ., Σαριδάκης Ε., Κοτζαμπουζούκης Ν., Μαυροειδής Γ., Νουκάκης Τ., Μαραγκουδάκης (Τζούνιορ), Κωνσταντούρος Θ., Καλογεράκης Λ.
Στο χωριό λειτουργεί Πολιτιστικός Σύλλογος με σημαντικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις.
Φυσικές ομορφιές
Άλση - σπήλαια - φαράγγια
Σπήλαιο Λυγερής. Σε απόσταση 500 μ. ΝΔ. από το χωριό βρίσκεται το σπήλαιο της Λυγερής, με σταλαγμίτες και σταλακτίτες. Έχει διάδρομο μήκους 250 μ. και σύμφωνα με τον θρύλο, πήρε τ’ όνομά του από μία λυγερή (ψηλή και λεπτή) κοπέλα που πέθανε εκεί μέσα.
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή το σπήλαιο ήταν ιδιοκτησία της λεβεντοκοπέλας που την αποκαλούσαν Λυγερή και την οποία συνέβαλαν οι Τούρκοι, την ανάγκασαν ν’ αλλαξοπιστήσει και την έστειλαν σκλάβα σε χαρέμι της Ανατολής.
Σε δύσκολες εποχές από εχθρούς εκεί κατέφευγαν οι κάτοικοι να κρυφτούν, για να σωθούν.
Άλλα σπήλαια είναι: Μεγάλος Σπήλιος, Αγ. Ονουφρίου, Αγ. Αντωνίου, Ανώνυμο. Επίσης στην περιοχή υπάρχει πάνω σε ύψωμα ένα πανέμορφο άλσος, καθώς και δύο φαράγγια.
Επίθετα
Βαμβακάς, Βαλασάκης, Κανακάκης, Καλαϊτζάκης, Κατσιπουλάκης, Λαμπρινός, Μαραγκουδάκης, Μελισσηνός, Μυλωνάς, Νεσφυγές, Ξυδάκης, Παναγιωτάκης, Πιταράκης, Σαριδάκης, Τσαγκαράκης, Στεφανουδάκης, Τρουλλινός, Χριστοφοράκης, Φωτάκης.
Πηγές: Φραγκούλη Αργ. «ΝΑ Ρεθεμνιώτικα χωριά».
Κρυοβρυσανάκης Λευτέρης «Ρεθεμνιώτικο ποδόσφαιρο και Πανόραμα» και Τρούλης Μιχ. «Ι.Μ. Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου».
Πολύτιμες πληροφορίες από τους:
Παπα-Χριστόφορο Κατσιπουλάκη, Εύα Λαδιά, Αντώνη Τρουλλινό, από τους δασκάλους Ζαχ. Στεφανάκη, Ν. Δερεδάκη, Χ. Στρατιδάκη, Ν. Φωτάκη και από δημοσιεύματα του αείμνηστου Σπύρου Μαρνιέρου.
