Βρίσκεται στους πρόποδες του βουνού Σωρός (1.186 μ.) κοντά στις όχθες του ποταμού Πυξός, 30 χλμ. ΝΑ από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 490 μ. Είναι ένα από τα ομορφότερα και γραφικά χωριά του Αμαρίου και αποτελεί τοπική κοινότητα Δήμου Αμαρίου με 271 κατοίκους (το 2011).
Το 2001 αποτελούσε δημοτικό διαμέρισμα Δήμου Συβρίτου με 200 κατοίκους.
Το 2015 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι 298 και ψήφισαν οι 181.
Ονομασία-Ιστορία
Οφείλεται τ' όνομά του στη βυζαντινή οικογένεια των Πατσών και στον πρώτο οικιστή με τ' όνομα Πυξός-Πατσός, όπως αναφέρεται και σ' έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάντακα τον 14ο αιώνα.
Η περιοχή είχε παραχωρηθεί, όπως και στον Μυλοπόταμο, Μαλεβίζι στην οικογένεια των Καλλεργών, με τον Αλέξιο Καλλέργη να κτίζει στα φέουδά του μεγάλους ναούς, που συνήθως έγιναν και επισκοπικοί (Αγ. Ιωάννης στην Επισκοπή Μυλοποτάμου, Γέννηση Θεοτόκου σε Πατσό) κ.α.
Σε συμβόλαιο του 1357 αναφέρεται:
«Η Αγνή, κόρη του Αλέξιου Καλλέργη, άφησε για την ψυχή της 20 υπέρπυρα στον επίσκοπο των Ελλήνων Μακάριο, ο οποίος βρισκόταν τότε στον Πατσό». Φαίνεται ο Μακάριος να ήταν περιφερόμενος επίσκοπος (δεν υπήρχε σταθερή επισκοπική έδρα), αφού οι Βενετοί τις είχαν καταργήσει.
Άλλη εκδοχή για το όνομα, φαίνεται να προέρχεται από την ενετική λέξη παξ που σημαίνει ειρήνη - ειρηνικός - ήρεμος τόπος.
Η περιοχή κατοικούνταν από τα πρώτα μινωικά χρόνια, όπως φανερώνουν τα διάφορα ευρήματα, που ανακαλύφτηκαν κοντά στο σπήλαιο Αγ. Αντωνίου.
Αναφέρεται Πατσός από το 1583 με 110 κατοίκους, αλλά και το 1630 με 773 οφειλόμενες αγγαρείες.
Το 1834 εξαιτίας της θέσης του και της ευφορίας ήταν αποκλειστικά Τουρκοχώρι με 20 οικογένειες Μωαμεθανών, ενώ υπήρχε και τζαμί δίπλα στο παλιό σχολείο.
Το 1881 ανήκει στον Δήμο Μέρωνα και γράφεται «Πατσώ» με 301 κατοίκους (από τους οποίους 287 Τούρκοι και μόλις 14 Χριστιανοί).
Το 1920 αναγράφεται ως Πατσός με 139 κατοίκους και ανήκει στην κοινότητα Παντάνασσος.
Το 1940 είναι έδρα ομώνυμης κοινότητας με 255 κατοίκους, ενώ το 1961 με 240 κατοίκους.
Το 1991 έχει 161 κατοίκους.
Συμμετοχή Πατσωτών στους αγώνες της πατρίδας
Το χωριό ήταν Τουρκοχώρι και μετά την αποχώρηση των Τούρκων το 1905 ήρθαν και εγκαταστάθηκαν εδώ οικογένειες από διάφορα χωριά (Κρύα Βρύση, Σπήλι, Άνω Μέρος, Γερακάρι, Παντάνασσα).
Έτσι η συμμετοχή των κατοίκων για τη λευτεριά της πατρίδας αρχίζει από τους Βαλκανικούς Πολέμους.
Ανάμεσα στους αγωνιστές ήταν και ο Κωνσταντίνος Εμμ. Σαββάκης (1889-1968), που ήρθε από το Σπήλι, στον Πατσό (απόφοιτος Σχολαρχείου) και παντρεύτηκε την Ευανθία Κουκλινού (από Ελένες).
Σαράντα μέρες μετά το γάμο του πήρε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους, αλλά και στη Μ. Ασία ως επικεφαλής διμοιρίας (ανθυπολοχαγός).
Κατέλαβε το ύψωμα Εσκι-Σεχήρ με την ομάδα του και προτάθηκε για απονομή πολεμικού Σταυρού.
Κατά την οπισθοχώρηση συνελήφθη αιχμάλωτος για πέντε χρόνια στην Προύσα, με πολλά βασανιστήρια.
Θεωρήθηκε νεκρός, του έγινε μνημόσυνο και η γυναίκα του απελπισμένη επέστρεψε στο πατρικό της σπίτι.
Μετά από πέντε χρόνια επέστρεψε στον Πατσό, αποκτώντας πέντε παιδιά.
Ο Θάνατος του τούρκου Αγά Βοριά στον Πατσό Αμαρίου Ρεθύμνης (1887)
Επικεφαλής των Τούρκων στο χωριό Πατσός Αμαρίου (1850-1887) ήταν ο Αγάς Βοριάς, τον οποίο σκότωσε ο Σιμησακός, από το χωριό Λαμπηνή Αγ. Βασιλείου μαζί με τον Κωνσταντίνο Χαροκόπο (Πατατάς). Αφορμή για την δολοφονία ήταν, η βιαιοπραγία, η σεξουαλική κακοποίηση και ο θάνατος του εφήβου Χαροκόπου Ελευθέριου, από τον Αγά Βοριά, ο οποίος ήταν βοσκός στην περιοχή Πλάτες, με καταγωγή την Παντάνασσα Αμαρίου.
Όλα ξεκίνησαν όταν κάτοικοι από το χωριό Παντάνασσα (για βιοποριστικούς λόγους) πήγαν στην περιοχή των Ποταμών και έκλεψαν κατσίκες του Τούρκου Αγά Βοριά. Την ώρα εκείνη πέρναγε από τους Ποταμούς και ο έφηβος Χαροκόπος Ελευθέριος, από τον οποίο ζήτησαν βοήθεια. Έμαθε ο Αγάς Βοριάς για την κλοπή από κατοίκους της Παντάνασσας και ότι την έκανε μόνος του ο Χαροκόπος Ελευθέριος. Πήγε λοιπόν στην περιοχή Πλάτες, όπου έβοσκε τα πρόβατα του ο Χαροκόπος Ελευθέριος τον πήρε και τον πήγε στον Πατσό. Εκεί τον κράτησε τρεις ήμερες, τον κακοποίησε, τον σκότωσε και στη συνέχεια τον επέστρεψε στις Πλάτες και τον άφησε πάνω σε μια πλάκα χιονισμένη. Το τσοπανόσκυλο του Ελευθέριου παρέμεινε δίπλα στο πτώμα του μέχρι που πείνασε και πήγε στο σπίτι του, στην Παντάνασσα.. Είδαν οι συγγενείς του Ελευθερίου το σκύλο μόνο του και ανησύχησαν. Αφού τον τάισαν τον ακολούθησαν και αυτός τους πήγε στον σκοτωμένο.
Τον σκοτωμένο εξέτασαν Τούρκοι και Έλληνες γιατροί. Ο γιατρός Αντέλης από το Βιζάρι στην ιατροδικαστική έκθεση που συνέταξε, ανάφερε ό,τι ακριβώς είδε και διαπίστωσε στο άψυχο σώμα του Χαροκόπου Ελευθέριου. Ο Αγάς από το Ρέθυμνο, που έμαθε για την έκθεση του γιατρού, τον προέτρεψε να την αλλάξει, με αντάλλαγμα αρκετά χρήματα, αλλά αυτός αρνήθηκε και την πήγε στο Γαλλικό προξενείο. Μαθεύτηκε στην Γαλλία το γεγονός και έγινε μεγάλη διαμαρτυρία και διαδήλωση για την θηριωδία των Τούρκων. Η Ιατροδικαστική έκθεση ήταν και αυτή ένα λιθαράκι για τον ξεσηκωμό και την απελευθέρωση της Κρήτης. Αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος έκανε βουλευτή Ρεθύμνου τον γιατρό Αντέλη, ανταμείβοντάς τον για την προσφορά του.
Παράλληλα στην Παντάνασσα συγκεντρώθηκαν οι συγγενείς του αδικοχαμένου, για να δουν πως θα χειριζόταν την κατάσταση. Αποφάσισαν λοιπόν και οργάνωσαν την δολοφονία του Τούρκου Αγά Βοριά. Ο Τούρκος Αγάς Βοριάς, για να ελέγχει οπτικά το χωριό της Πατσού είχε σαν παρατηρητήριο ένα μεγάλο βράχο (χαράκι), στην περιοχή Τούρνα, πάνω από το χωριό όπου του παρείχε απεριόριστη ορατότητα και παράλληλα κάλυψη, μια εσοχή που είχε ο βράχος στην κορυφή του.
Τη συγκεκριμένη ημέρα της δολοφονίας του Αγά Βοριά, ο Σιμησακός με τον Κωνσταντίνο Χαροκόπο (Πατατάς), πρώτα ξαδέλφια του Χαροκόπου Ελευθερίου, έστησαν καρτέρι στον βράχο - παρατηρητήριο και ταμπουρώθηκαν. Για να εμφανιστεί ο Αγάς Βοριάς από τον βράχο, έστησαν εικονική ζωοκλοπή μερικά σπίτια ποιο κάτω, στα πρόβατα που είχε ο τούρκος στο σπίτι του σημερινού Κουρκουλού Πολιού. Ακούγοντας ο Αγάς βοριάς την όλη εικονική φασαρία της ζωοκλοπής ξεπρόβαλε από τον βράχο και τον πυροβόλησαν (άριστοι και οι δυο στο σημάδι). Κάτοικοι του χωριού μαρτύρησαν τους δυο εμπλεκομένους και οι Τούρκοι τους έπιασαν. Στην δίκη που ακολούθησε βρέθηκαν άτομα που ανάφεραν ότι, ο Κωνσταντίνος Χαροκόπος την συγκεκριμένη ημέρα ήταν στο θέρος και όχι στον Πατσό. Ο Σιμησακός από την Λαμπηνή Αγ. Βασιλείου ομολόγησε την πράξη του και αρνήθηκε ότι ήταν μαζί του ο Κωνσταντίνος Χαροκόπος. Το δικαστήριο αποφάσισε την 25ετη φυλάκισή του και μεταφέρθηκε στις φυλακές του Γεντί Κουλέ στην Θεσσαλονίκη. Εκεί έμεινε για 17 χρόνια ο Σιμησακός, μέχρι που ο Τούρκος επικεφαλής των φυλακών τον συμπάθησε και σε συνεργασία με τον φύλακα της φυλακής άφησαν την πόρτα ανοικτή και αυτός έφυγε. Μετά από μεγάλη ταλαιπωρία έφτασε στην Κρήτη και στο χωριό του.
Την παραπάνω δολοφονία διηγηθήκαν στον Γιάννη Ε. Σαββάκη γεροντότεροι κάτοικοι του χωριού, ο Σαββάκης Εμμανουήλ του Ιωάννου, ο Παττακός Γεώργιος και άλλοι. Ο συγκεκριμένος βράχος και η ιστορία του, είχε αναφερθεί σε εκδήλωση του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού, «κυνήγι του θησαυρού», για να μαθαίνουν οι νεότεροι.
Πρωταγωνιστές στην Εθνική Αντίσταση
Η συμμετοχή των κατοίκων στους αγώνες για τη λευτεριά της πατρίδας ήταν σημαντική, ιδιαίτερα όμως στην Αντίσταση κατά των Γερμανών.
Οι Πατσιώτες πήραν μέρος σε διάφορες Αντιστασιακές ομάδες, ενώ περιέθαλπαν με μεγάλο κίνδυνο τους Εγγλέζους.
Επιτάσσονταν συχνά στα έργα του αεροδρομίου Τυμπακίου, στους Αρμένους και σ' άλλες αγγαρείες και πλήρωσαν ακριβά τις επιδρομές και αρπαγές τροφίμων από τους Γερμανούς.
Στην ΕΟΚ (Εθνική Οργάνωση Κρήτης), είχαν ενταχθεί από τον Πατσό οι: Χαροκόπος Ευθύμης, Αγγελάκης Ευθύμης (δικηγόρος), Χαροκόπος Λευτέρης, Χαροκόπος Γιώργης (δάσκαλος), Παττακός Δημήτρης, Μιχαλάκης Μανόλης, Παττακός Γιώργης, Κουμεντάκης Γιώργης, Ακουμιανάκης Γιώργης, Αλεξάκης Λευτέρης και Δαγκλής.
Πρωταγωνιστής στην απαγωγή του Κράιπε ήταν ο δάσκαλος Χαροκόπος Γεώργιος, ένας δραστήριος και ριψοκίνδυνος πατριώτης.
Από τις Γερμανικές δυνάμεις θεωρείτο ως ο πλέον επικίνδυνος πράκτορας των Συμμάχων, υπηρετώντας στη Βρετανική Υπηρεσία (1942-44).
Από 7-9 Μαΐου 1944 οι απαγωγείς και Κράιπε διέμεναν με ευθύνη του στη θέση Πλάτες Πατσού.
Στη συνέχεια με το μουλάρι του Πατσώτη Πολιού Κουρκουλού και με οδηγό τον Γιώργη Παττακό πέρασαν από του Φωτεινού (εκεί έπεσε ο Κράιπε και έσπασε τον ώμο του).
Ο Χαροκόπος αναχώρησε με το ίδιο σκάφος που μετέφερε τον Κράιπε στην Αίγυπτο, υπηρετώντας τις ελληνικές Δυνάμεις της Μ. Ανατολής.
Για την πολυσχιδή και αντιστασιακή του δράση τιμήθηκε με πολλά παράσημα και σταυρούς.
Έγραψε τα βιβλία «Το Φρούριον Κρήτη 1941-44» και «Η Απαγωγή του Κράιπε».
Στη Μάχη της Κρήτης σκοτώθηκε στο Ρέθυμνο ο Στέλιος Παττακός στις 28 Μαΐου 1941, ενώ είχε πάρει μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους.
Ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Γιώργης Κουμεντάκης από τους πρωταγωνιστές της Αντίστασης, έφυγε αργότερα για να σπουδάσει στην Αθήνα.
Οι Γερμανοί τον παρακολούθησαν και ένα αυτοκίνητο τον χτύπησε πάνω στο πεζοδρόμιο σκοτώνοντάς τον, σε ηλικία 28 ετών στις 5-8-1944.
Εκκλησίες - Ιερείς
Αγ. Γεώργιος, ενοριακός ναός, ξωκλήσι της Ι. Μονής Παναγίας, που ήταν μικρός και επεκτάθηκε το 1974 με νάρθηκα.
Αγιογραφήθηκε από τον Μανόλη Σηφάκη, ενώ στο ναό φυλάσσεται τεμάχιο ιερού λειψάνου του Αγ. Γεωργίου από το 2005.
Αγ. Αντώνιος, σπηλαιώδης ναός, πιθανότατα ξωκλήσι της Ι. Μ. Παναγίας, που βρίσκεται στο πανέμορφο φαράγγι, από το 13ο αιώνα. Αναφέρεται στα αρχαία συγγράμματα ως σπήλαιο Κραναίου Ερμή (βλέπε παρακάτω Σπήλαια - Φαράγγια).
Ο ναός πήρε τη σημερινή μορφή από την εκπλήρωση του τάματος που είχε ο Ιωάννης Γ. Κουμεντάκης, τον οποίο θεράπευσε ο άγιος το 1900-1905.
Σήμερα αποτελεί ένα σημαντικό και αξιόλογο ιερό προσκύνημα για τους χριστιανούς, ενώ επιβεβαιώνεται από τα θαύματα του αγίου, από τα πολλά τάματα και τις προσφορές. Σύμφωνα με μια δοξασία οι επιθυμίες των πιστών, αποτυπωμένες σε χάρτινα σημειώματα και σφηνωμένες στα ανοίγματα των βράχων, ικανοποιούνται από τον Άγιο, που θεωρείται θαυματουργός των κάτω άκρων.
Αγ. Παρασκευή, χτίστηκε στη θέση παλιού ναού, από την οικογένεια Εμμ. Σαββάκη και εγκαινιάστηκε το 2003.
Αγ. Βασίλειος, παλιό εξωκκλήσι ερειπωμένο.
Αγ. Γεώργιος, στην άκρη του φαραγγιού ερειπωμένος.
Αγ. Ειρήνη, στη θέση Κεφάλα, ερειπωμένος ναός του 16ου αιώνα, ήταν μικρό μοναστήρι.
Ευαγγελισμός Θεοτόκου, νεόδμητος αγιογραφημένος ναός του 2000, που παραχωρήθηκε στην ενορία από την οικογένεια Γεωργ. Παντινάκη.
Αγ. Ευθύμιος, νεκροταφειακός ναός του 2000.
Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος (29/8), χτίστηκε από τα παιδιά του Σταύρου Σαββάκη, πάνω στα ερείπια παλαιού το 2007.
Αγ. Κωνσταντίνος και Αγ. Ελένη, νεόδμητος που χτίστηκε, κοντά σε παλαιότερο από την οικογένεια Ελευθερίας Παττακού το 1996.
Αρχάγγελος Μιχαήλ, ερειπωμένος στην είσοδο του φαραγγιού.
Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος, (8/5) χτίστηκε το 1947 από τον Ι. Γ. Κουμεντάκη, στα ερείπια παλαιού ναού και τελευταία ανακαινίστηκε από τον εγγονό του Γιάννη. Ο Ι. Κουμεντάκης και ο Κ. Σαββάκης ήταν αιχμάλωτοι στην Προύσσα Μ. Ασίας και ύστερα από όραμα και σε συνεργασία με τους κατοίκους έκτισαν το ναό του Αγ. Πνεύματος το 1965, που αποπερατώθηκε το 1995, αλλά παραχωρήθηκε στην ενορία Παντάνασσας.
Ιερείς
Νικόλαος Γενεράλης (1900 από Γερακάρη), Εμμανουήλ Ανδρουλάκης, Κωνσταντίνος Αγγελάκης (Γερακάρη), Ιωάννης Λαγουδάκης (από Καρήνες), Νικόλαος Σαββάκης (από Πατσό 1958-1998), Εμμανουήλ Βαμιεδάκης (Μέρωνας), Μιχαήλ Λίτινας, Ευάγγελος Παντινάκης (από Πατσό 1999 σήμερα).
Εκτός από τις 12 αναφερόμενες εκκλησίες, οι οποίες αποδεικνύουν τη μεγάλη θρησκευτικότητα και πίστη των Πατσωτών, από τα βυζαντινά χρόνια, αυτή που ξεχωρίζει ιδιαίτερα είναι της Παναγίας, του 11ου αιώνα.
Ναός Γέννησης της Παναγίας
Ο ναός της Γέννησης της Παναγίας, στον Πατσό Αμαρίου, είναι ένα από τα σημαντικότερα Μνημεία του Ρεθύμνου και σήμερα εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με το μέγεθός του και τον πλούτο του γλυπτού αρχιτεκτονικού διακόσμου του.
Φαίνεται να κτίστηκε κατά τον 11ο-12ο αιώνα, όμως καταστράφηκε από το σεισμό του 1304, για να ξαναχτιστεί αργότερα και να αγιογραφηθεί από τον Παγωμένο Ιωάννη το 1323.
Ανακαινίστηκε ξανά το 1415, όμως ήρθε νέα καταστροφή το 1462 και επισκευάστηκε μετά από το μεγάλο σεισμό το 1613. Τότε ήρθε από τη Σητεία μαζί με καλογέρους ο ονομαστός μοναχός Καψάς, έφτιαξε κελιά και έκανε δώρο το τέμπλο, έργο του Χατζη-Μηνά. Ο Καψάς πέθανε το 1647 και τοποθέτησαν τα οστά του σε λάρνακα, στην τοποθεσία «Καψές».
Αναφέρεται ακόμη ότι η πρώην επισκοπή Αγρίου εγκαταστάθηκε στον Πυξό (Πατσό), στην εκκλησία της Παναγίας που είχε τέσσερα κλίτη, την οποία είχε έδρα ο επίσκοπος Μακάριος το 1357.
Όταν έφυγαν οι Τούρκοι αρχές του 20ου αιώνα, οι Χριστιανοί που ήρθαν τη βρήκαν ερειπωμένη, χωρίς να γνωρίζουν, πότε γιόρταζε.
Παρατήρησαν ένα φως που «φώτιζε» το ναό κατεβαίνοντας από τον ουρανό στις 7 Σεπτεμβρίου (παραμονή της Παναγίας). Έτσι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου.
Ο ναός ήταν τρίκλιτος 14Χ14 μ. με 5-8 τρούλους πάνω σε τέσσερις κολόνες, ενώ ήταν κατάγραφος.
Το δάπεδο του ναού ήταν περίπου 50 εκ. χαμηλότερα από το υφιστάμενο. Τον τρούλο στήριζαν τέσσερις μεγάλοι πεσσοί από λαξευτό πωρόλιθο με τετράγωνη επεξεργασμένη βάση.
Σύμφωνα με μία μαρτυρία για την ύπαρξη μοναστηριού στον Πατσό, το 1362 ο Άγγλος Σουριάνο με αίτησή του προς τη Βενετική Γερουσία ζήτησε από το συμβούλιο και τις Αρχές της Κρήτης, να διεκδικήσει κάποιο βιλάνο (καλλιεργητή) στην περιοχή.
Για 58 χρόνια και με ετήσιο ενοίκιο σε δύο δόσεις των 391 υπερπύρων του παραχωρήθηκε το μοναστήρι στην Πατσό, το οποίο το παρέλαβε σε άσχημη κατάσταση.
Το μοναστήρι ανήκε στο βενετικό δημόσιο, όχι όμως στην καθολική εκκλησία, με αξιόλογη περιουσία.
Δεν υπάρχουν πληροφορίες για μοναχούς, ενώ η ιστορία του ναού συνδέθηκε με την οικογένεια Καλλέργη, που κατείχε εκτεταμένα φέουδα στη Δ. Κρήτη επί Βενετοκρατίας.
Μεγάλο μέρος του αποτοιχίστηκε κατά τη δεκαετία του 1970, και εκτίθετο στη Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης στο Ηράκλειο έως το 2011, που τα αποτοιχισμένα σπαράγματα επέστρεψαν στο Ρέθυμνο, προκειμένου να συντηρηθούν. Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλάμβανε σκηνές από το Χριστολογικό και θεομητορικό κύκλο, τον βίο του Αγίου Νικολάου, καθώς και μεμονωμένες μορφές αγίων.
Στο πλαίσιο του έργου «Ευμάθιος Φιλοκάλης» πραγματοποιήθηκαν στο μνημείο εργασίες στερέωσης με γνώμονα τη διάσωση και διατήρηση των υπαρχόντων ερειπίων χωρίς εκτεταμένες ανακατασκευές, ειδικά τμημάτων που δε γνωρίζουμε επακριβώς τη μορφή τους. Έγινε άρση της ετοιμορροπίας των σωζόμενων τοίχων του ναού με λιθοσυρραφές ρωγμών, τμηματικές συμπληρώσεις, ενέματα, αρμολογήματα, καθαίρεση και αποκατάσταση σαθρών κονιαμάτων. Ακολούθησαν εκτεταμένοι καθαρισμοί και αποχωματώσεις στον περιβάλλοντα χώρο, προκειμένου να αποκατασταθούν τα αυθεντικά επίπεδα και να αναδειχθεί ο ναός. Παράλληλα κατασκευάστηκε αναλημματικός τοίχος στη νότια και χαμηλό πεζούλι στη βόρεια πλευρά, για την οριοθέτηση του περιβάλλοντα χώρου. Πραγματοποιήθηκε ανασκαφική έρευνα για τη διερεύνηση των παλαιότερων οικοδομικών φάσεων και εκπονήθηκε μελέτη για την κατασκευή στεγάστρου. Τέλος έγινε συντήρηση στις τοιχογραφίες του ναού, τόσο στις αποτοιχισμένες, όσο και σε αυτές που σώζονται κατά χώρα.
Σχολείο - Δάσκαλοι - μαθητές
Οι λιγοστοί μαθητές του χωριού από το 1905-1915 όταν ήρθαν και εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι Χριστιανοί κάτοικοι από τα γύρω χωριά και έφυγαν οι Τούρκοι, φοιτούσαν στο σχολείο Παντάνασσας.
Το σχολείο Πατσού ιδρύθηκε το 1915 ως κοινοτικό και στεγαζόταν τα πρώτα χρόνια σε διάφορα σπίτια.
Το 1928 άρχισε η ανέγερση του διδακτηρίου και ολοκληρώθηκε το 1930, για να χτιστεί το 1962 νέο κτίριο 2θέσιο, που λειτούργησε για ένα διάστημα και στη συνέχεια 1θέσιο μέχρι το 1985 που συγχωνεύτηκε με το πολυθέσιο Αποστόλων. Από το σχολείο αποφοίτησαν μαθητές που πρόκοψαν στα γράμματα, ώστε κάθε οικογένεια να έχει και επιστήμονες.
Δάσκαλοι που δίδαξαν στον Πατσό πριν το 1940: παπα-Μανόλης Ανδρουλιδάκης (από Βολιώνες, που έκανε μάθημα στα σπίτια), Σοφία Νεονάκη, Ζουριδιανού. Από το 1940 και μετά Μαρία Προκοπάκη, Ελένη Σταυρακάκη-Κουμεντάκη (1942-63 έχοντας πάνω από 50 μαθητές), Κουμεντάκης Κώστας, Φουκαράκη Νίνα, Ι. Μηναδάκης, Γιάννης Κ. Κρυοβρυσανάκης (Λοχριά 1963-66) 2θέσιο με Αλεξανδράκη-Σαριδάκη Δέσποινα, Σαριδάκης Μανόλης (από Καμάρες - δίδαξε στο παλιό και νέο σχολείο), Παπαμιχελάκης Γρηγόρης (Αργυρούπολη), Αρετάκης Γιώργης, Κοζυράκης Γιώργης και τελευταίος ο Πατσώτης Προκόπης Προκοπάκης (1978/85).
Διθέσιο Δημοτικό Σχολείο Πατσού Αμαρίου έτους 1966-67
Διευθυντής Μανολης Σαριδάκης
Δασκάλα: Δέσποινα Σαριδάκη
Αναγνωρισθέντες μαθητές και μαθήτριες της φωτογραφίας (σε εκδρομή οι 42 από τους 70 συνολικά)
1. Τζουρμπάκη Ελένη
2. Σαββάκης Μανόλης
3.
4. Πιτσιδιανάκη Στέλλα
5. Σαββάκης Ι. Κώστας
5α. Ψυχαράκης Γιάννης
6. Σαριδάκης Γιάννης
7. Τζουρμπάκη Σοφία
8.
9. Θεοδωσουλάκη Ιωάννα
10. Ψυχαράκη Σωκρ. Ιωάννα
11.
12. Κουμεντάκη Μαρία
13. Γαβαλάκης Μανόλης
14. Σαββάκη Δέσποινα
15. Ακουμιανάκη Μαρία
16. Παττακός Μιχάλης
17. Ακουμιανάκης Φίλιππος
18. Ακουμιανάκης Βασίλης
19.
19α.
20. Κουρκουλός Μανούσος
21. Κουμεντάκης Χαράλαμπος
22. Κουμεντάκη Σούλα
23. Παττακός Σάββας
24. Ακουμιανάκης Δημήτρης
25. Τζουρμπάκης Αδάμ
26. Σουμπασάκης Μανόλης
27. Ακουμιανάκης Μανόλης
28. Κουμεντάκης Θεοχάρης
29. Χαροκόπος Φραγκιάς
30.
31. Σαββάκης Ν. Κώστας
32. Σαββάκη Ανθούλα
33. Βαβουράκη Χρυσούλα
34. Θεοδωσουλάκη Δέσποινα
35. Ψυχαράκης Αλέκος
36.
37. Παντινάκη Άννα
38. Ψυχαράκη Πόπη
39. Ακουμιανάκης Ιάκωβος
40.
41. Ψυχαράκης Βασίλης
42. Ψυχαράκη Αλεξάνδρα
Σπήλαια - Φαράγγια
Κραναίου Ερμή-Αγ. Αντωνίου
Βρίσκεται στη δεξιά όχθη του φαραγγιού που δημιουργεί ο μικρός ποταμός στον Πατσό, σε υψ. 570 μ., διαστάσεων 18Χ9Χ4,5 μ. Ήταν σπουδαίο λατρευτικό κέντρο από τα Υστερομινωικά (16ο αιώνα πΧ.) ως και τα ρωμαϊκά (4ος μ.Χ. αιώνα) χρόνια, όπου μετατράπηκε σε Χριστιανικό λατρευτικό χώρο.
Σε ανασκαφές που έγιναν βρέθηκαν αφιερωτική επιγραφή του 1ου αιώνα π.Χ., αλλά και πολλά αναθήματα (τάματα), πήλινα αγγεία, γλυπτά, καθώς και ένα ακέφαλο άγαλμα του θεού Πανός, που εκτίθενται στα Αρχαιολογικά Μουσεία Ρεθύμνου, Ηρακλείου και Οξφόρδης.
Όλα αυτά φανερώνουν ότι ήταν λατρευτικό κέντρο του Κραναίου Ερμή, σύμφωνα με την επιγραφή.
Το επίθετο Κρηναίος, αποδεικνύει την άμεση σχέση με τ' άφθονα νερά (κράνα - κρήνη - πηγή), από τις πηγές που αναβλύζουν εκεί κοντά.
Ήταν γνωστή η συσχέτιση του Ερμή μέσου γονιμικής ιδιότητας με την ύπαιθρο, τα σπήλαια, τις Νύμφες και τον Πάνα, έτσι δεν ήταν έκπληξη η εύρεση του λίθινου αγάλματος του Πάνα.
Μάλιστα στην «Αμαρία Γη», εκτός από τον Κρητογενή Δία, λατρευόταν ακόμη και ο Θεός Πάνας (τραγοπόδαρος Θεός που ζούσε στα Πλατάνια, κοντά στα σπήλαια και τα κοπάδια), ο Κραναίος Ερμής (σε Πατσό) και η Θεά Ηώ(στον κάμπο πάνω από τον Γερακάρη).
«Τσ' Ηούς ο Κάμπος στέκεται
πάνω στου Γερακάρη
και ο Κραναίος ο Ερμής
εις τον Πατσόν Καμάρι».
Φουρναρέ σε υψ. 590 μ., μέσα στο Πατσιώτικο φαράγγι και διαστάσεων 6Χ14Χ4μ.
Τρύπα στα Χάλαρα ΝΑ του χωριού, σε υψ. 570 μ. και διαστάσεων 16Χ7Χ1,5μ.
Σπηλιάρι, Χάλαρο, Μέλισσες, Χαλεπότρυπα.
Πολιτισμός - Τουρισμός
Ο Πατσός είναι ένας πολιτιστικό και τουριστικός χώρος, κυρίως εξαιτίας του φαραγγιού και του αρχαιολογικού και θρησκευτικού σπηλαίου (Αγ. Αντώνιος - Κραναίου Ερμή σπήλαιο).
Το φαράγγι είναι ένα από τα ωραιότερα μέρη φυσικού κάλλους, που προσελκύει όλο τον χρόνο αρκετούς επισκέπτες, αφού διαθέτει άριστη υποδομή.
Ο χώρος έχει διαμορφωθεί κατάλληλα από τη Διεύθυνση Δασών, έτσι ο επισκέπτης - προσκυνητής - πεζοπόρος απολαμβάνει τη δροσιά των υπεραιωνόβιων πλατανιών, το μικρό ποτάμι που διέρχεται και καταλήγει στο Φράγμα των Ποταμών.
Μπορεί ακόμη ν' απολαύσει το φυσικό τοπίο, να γευματίσει κάτω από τα δέντρα και τις πηγές τρεχούμενου νερού, και τις υπέροχες ταβέρνες «Δρυμός», Ι. Γαβαλάκη, Μ. Ακουμιανάκη και Η. Ψυχαράκη.
Να προσκυνήσει στον Αγ. Αντώνιο, αλλά και ν' ακολουθήσει το μονοπάτι που οδηγεί στο παρατηρητήριο πουλιών που υπάρχει δίπλα. Το φαράγγι είναι ένας μικρός βοτανικός κήπος με τα γιγάντια πλατάνια και μπορεί να το διαβεί με επιστροφή σε 2-3 ώρες, αφού είναι μια τέλεια διαδρομή.
Η μεγάλη τουριστική ανάπτυξη του χωριού οφείλεται κυρίως και στους πολιτιστικούς Συλλόγους Πατσωτών Αθήνας και του χωριού, που διοργανώνουν πολλές και ποικίλες εκδηλώσεις όλο τον χρόνο.
Ανάμεσα σ' αυτές είναι η αναβίωση του παραδοσιακού κρητικού γάμου την Καθαρά Δευτέρα, με πρωταγωνιστές το γαμπρό-γυναίκα και τη νύφη-άντρα.
Μέσα στο τρελό κέφι, οι γαμηλιώτες απολαμβάνουν αντί του καθιερωμένου βραστού και γαμοπίλαφου, την παραδοσιακή φασολάδα και τις σαρακοστιανές λιχουδιές.
Επίσης ο Πολιτιστικός Σύλλογος Πατσού, παίρνει μέρος και στο καρναβάλι Ρεθύμνου με δική του ομάδα (το 2016 με τους «Τσαπατσούληδες»), αλλά και διοργανώνει και άλλες εκδηλώσεις, όπως «Κυνήγι χαμένου θησαυρού».
Το Δ.Σ. Πολιτιστικού Συλλόγου Πατσωτών Αθήνας 2015
Παττακός Δ. Γεώργιος, πρόεδρος.
Μυτιληνάκης Ε. Αντώνιος, Α’ αντιπρόεδρος.
Ακουμιανάκης Π. Δημοσθένης, Β’ αντιπρόεδρος.
Σαββάκης Ε. Ιωάννης, γενικός γραμματέας.
Χαροκόπος Γ. Ευθύμιος, ταμίας.
Ειδικά καθήκοντα και Επιτροπές:
Ψυχαράκη Ι . Αντιγόνη, ειδική γραμματέας.
Ακουμιανάκης Γ. Ιάκωβος, υπεύθυνος μουσικού και διδασκαλίας.
Αλεξάκης Δ . Νικόλαος, υπεύθυνος χορευτικού.
Παντινάκης Ε . Εμμανουήλ, υπεύθυνος μουσικοχορευτικών εκδηλώσεων.
Χαροκόπος Γ. Κωνσταντίνος, υπεύθυνος δημοσίων σχέσεων.
Μπακογιάννη Α . Μάρθα, νομική κάλυψη.
Εξελεγκτική Επιτροπή:
Παττακός Αιμ . Πολυχρόνης
Ακουμιανάκης K. Δημήτριος
Ακουμιανάκης Σ. Φίλιππος
Το Δ.Σ. Πολιτιστικού Συλλόγου Πατσού 2015-18
Ψυχαράκης Ευγένιος (πρόεδρος), Αλεξάκης Αντώνης (αντιπρόεδρος), Σαββάκης Μανόλης (Γενικός γραμματέας), Κουρκουλού Ζαχαρένια (ταμίας) και μέλη Σαββάκης Παύλος, Αλεξανδράκης Γιώργης, Κιτράκη Μαρία, Κουμεντάκης Λευτέρης, Ακουμιανάκης Νικόλαος.
Οικογένειες
Αγγελιδάκης, Ακουμιανάκης, Αλεξάκης, Αλεξανδράκης, Βαβουράκης, Γαβαλάκης, Θεοδωσουλάκης, Κουμεντάκης, Κουρκουλός, Μιχαλάκης, Μυτιληνάκης, Παλιεράκης, Πιτσιδιανάκης, Παττακός, Παντινάκης, Προκοπάκης, Σουμπασάκης, Σαββάκης, Τζουρμπάκης, Χαροκόπος, Ψυχαράκης.
Πηγές:
Ευαγγ. Παντινάκη «Περιοδικό Ορθόδοξο».
Λευτ. Κρυοβρυσανάκη «Κρητικός Πανδέκτης».
Μιχ. Τρούλη «Νομαρχία Ρεθύμνου».
Μαν. Παντινάκη «Νικητές στο απόσπασμα».
Χαρ. Στρατιδάκη «Σπήλαια Ρεθύμνου».
Πληροφορίες και στοιχεία από το αρχείο Κωστή Σαββάκη.
Το πρόγραμμα του σχολείου έδωσε ο Ραδιοφωνικός Παραγωγός Παττακοστελής.
