Το Κάτω Μαλάκι βρίσκεται 20 χλμ. από το Ρέθυμνο σε υψ. 360 μ. και αποτελεί μαζί με το Άνω Μαλάκι δημοτικό διαμέρισμα Μαλακίων του Δήμου Ρεθύμνου με 138 κατοίκους (απογραφή 2011), το Κάτω Μαλάκι 61 και το Άνω 77.
Το 2001 αποτελούσαν δημοτικό διαμέρισμα Δήμου Νικηφόρου Φωκά με 196 κατοίκους (Κάτω 89 και Άνω 107 κατοίκους).
Το 2015 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι δημοτικού διαμερίσματος Μαλακίων 210, ψήφισαν 149.
Ονομασία-Ιστορία
Τα δυο χωριά που αποτελούν μια ενότητα, είχαν κατοικηθεί από αρχαιοτάτων χρόνων, όπως μαρτυρούν διάφοροι παλιοί οικισμοί (Αρχοντικά, Καταλύματα, Λενικά, Μαζουφιανά).
Αργότερα οι οικισμοί αυτοί ενώθηκαν και σχημάτισαν το Κάτω και Πάνω Μαλάκι.
Στις πλαγιές τους υπάρχουν παλιά πετροκοπιά Μινωικής εποχής, ενώ είχαν βρεθεί και εργαλεία λίθινης εποχής. Για την ονομασία του χωριού υπάρχουν διάφορες εκδοχές:
1) Από την αραβική λέξη μάλακ = αρχοντικός τόπος (υπήρχε και παλιός οικισμός Αρχοντικά).
2) Επειδή η περιοχή έχει αρκετά αιγοπρόβατα, με πλούσια μαλλί-Μαλλάκι (με δυο λ).
3) Από τα όστρακα σαν μαλάκια που υπάρχουν στο έδαφος της περιοχής.
4) Από τον ενετό στρατηγό Μαλάκιο, που σκοτώθηκε στη θέση Λυκομούρι το 1669 στη μάχη Ενετών-Τούρκων.
Το επώνυμο αυτό είναι γνωστό από τον 17ο αιώνα όταν έζησε ο λόγιος της Κρήτης Μαλάκης Γιακουμής, που συνέγραψε το έργο «ο μετανοημένος Αλέξανδρος» και το μετέφρασε το 1711 στη Βενετία ο Φραγκίσκος Λορεδάνος.
Το 1330 έμενε εδώ μόνο ένας Ενετός άρχοντας ο Λυγίζος και αργότερα ήρθε και ο Γάσπαρης. Αναφέρεται για πρώτη φορά ως Κάτω Μαλάκι το 1577 με 67 κατοίκους. Το 1630 έφυγαν από τους γύρω παλιούς οικισμούς 13 οικογένειες και εγκαταστάθηκαν εδώ.
Το 1633 αναφέρεται να επανδρώνει μέρα-νύχτα με 5 άνδρες το φυλάκιο στη θέση «Παναγιά» με αρχηγό το Μανόλη Καφάτο.
Το 1686 σε κατάλογο χωριών, σε έκδοση Βενετίας αναφέρεται ως Κάτο Μαλάχι.
Ο Πύργος Συγλέτου
Ο Πύρος του Συγλέτου είναι ένα Ενετικό κτίριο, το οποίο αποπεράτωσαν οι Τούρκοι και αγοράστηκε το 1900 από τον Παπαδονικολάκη Μανόλη (Συγλέτο) που καταγόταν από την Ασή Γωνιά, αλλά είχε μεταναστεύσει στην Αμερική. Κατοίκησε εκεί αποκτώντας μάλιστα δώδεκα παιδιά.
Από το 1881 έως 1991
Το 1881 το Κάτω και Πάνω Μαλάκι ως ένας οικισμός υπάγονται στον Δήμο Ρουστίκων με 170 χριστιανούς κατοίκους. Το 1897 καταστράφηκαν από τους Τούρκους δέκα σπίτια και δυο εκκλησίες του.
Το 1897 από τη Ρωσική Αυτοκρατορία αναφέρεται ως Κάτω Ομαλάκι στο οποίο δόθηκε για τον λόγο αυτό βοήθεια σε ανακούφιση των 137 πεινόντων χριστιανών, «685 οκάδες αλεύρου και 480 οκάδες λαδιού». Το 1900 στο Δήμο Ρουστίκων ως Απάνω και Κάτω Μαλάκι μαζί με 276 κατοίκους. Το 1920 στην κοινότητα Απάνω Μαλάκι, με 120 κατοίκους το Κάτω Μαλάκι, ενώ το 1928 ανήκουν στην κοινότητα Άνω Βαλσαμόνερου. Από το 1932 έχουν δική τους κοινότητα Μαλακίων, με 125 κατοίκους το 1961 το Κάτω Μαλάκι και το 1981 τους 78.
Από το 1998 ανήκαν στο Δήμο Νικηφόρου Φωκά και από το 2011 στον Δήμο Ρεθύμνου. Πρόεδροι της κοινότητας Μαλακίων και το 1920-1998 ήταν οι: Τσάκαλος Μανόλης, Ηλιάκης Κ. Γιώργης, Βαγιωνάκης Ε. Ιωάννης, Σταγάκης Στυλιανός, Βαγιωνάκης Κωνσταντίνος, Γασπαράκης Βενιζέλος, Νικολιδάκης Νικόλαος, Παπαδονικολάκη Θεονίκη, Ηλιάκης Σ. Γιώργης, Παπαδονικολάκης Αντώνης.
Συμβόλαιο 1599
Ρούστικα τελευταία Δεκέμβρη 1599. «Η Μαρία Βλαστοπούλα Π. Μάρκου από το Μαλάκι πουλεί στον Γεωργιλά Π. Κωσταντή τέσσερις ελιές που βρίσκονται στα Ρούστικα στην περιοχή Λυγαρέα της Καβαχαρίας (ιπποτικό φέουδο) του Μάρκου Τζίμπλη. Εκτιμητής ορίζεται ο Μιχελέτος Βλαστός Π. Γιώργη και τις εκτιμά 24 υπέρπυρα (βυζαντινό χρυσό νόμισμα). Τα χρήματα αυτά παίρνει μπροστά στο Νοτάριο και τους μάρτυρες η Μαρία και δίνει την άδεια στο Γεωργιλά να κάνει κατάστιχο (επίσημη αγοροπωλησία).
Μάρτυρες: Μανώλης Βλαστός και μαστρο Γιώργης, παπα-Κωνσταντής».
Συμμετοχή στους αγώνες της πατρίδας
Όπως όλα τα χωριά έτσι και από το Κάτω Μαλάκι είχαμε συμμετοχή σ’ όλους τους αγώνες για τη Λευτεριά της πατρίδας μας.
Στο Ηρώο του χωριού αναφέρονται οι έξι πεσόντες από το 1921-1948 οι: Ηλιάκης Ευάγγελος του Στυλιανού, υπολοχαγός 1921, Ηλιάκης Ευστράτιος του Βασιλείου, ανθυπολοχαγός 1921, Παπαδονικολάκης Κωνσταντίνος του Εμμανουήλ, στρατιώτης 1921, Φουσταλιεράκης Κωνσταντίνος του Εμμανουήλ, στρατιώτης 1941, Φουσταλιεράκης Αντρέας του Εμμανουήλ, στρατιώτης 1941, Γασπαράκης Αντρέας του Εμμανουήλ, στρατιώτης 1948.
Ο Στρατής Ηλιάκης πήγε ως εθελοντής στη Μ. Ασία σε ηλικία 20 ετών και έλαβε μέρος σε πολλές μάχες. Στη μάχη στο Τσαούς Τσιφλίκι ως διμοιρίτης κατέλαβε με ηρωισμό ένα ύψωμα, όμως σκοτώθηκε από ένα τραυματία Τούρκο στρατιώτη. Ο λοχαγός του έγραψε στον πατέρα του Στρατή, τον Βασίλη το παρακάτω γράμμα που σώζεται σήμερα:
«1.1.927 τη 12ην Ιουλίου 1921
Κύριε Ηλιάκη,
Μετά μεγάλης μου λύπης έρχομαι να σας αναγγείλω τον ηρωικόν θάνατον του υιού σας Ευστρατίου, υπηρετούντος εις τον Λόχον μας επισυμβάντα την πρωΐαν της 3ης Ιουλίου κατά την μάχην των υψωμάτων στο Τσαούς Τσιφλίκη.
Ο αείμνηστος υιός σας είχε προαχθεί εις το βαθμόν του Εφέδρου Ανθυπασπιστού, επειδή όμως δεν είχεν κοινοποιηθεί το διάταγμα παρέμενεν ως Επιλοχίας διοικών Διμοιρίαν του Λόχου μας. Την 3ην Ιουλίου ο εχθρός δια τεσσάρων αντεπιθέσεων προσπάθησε να διασπάση τας γραμμάς μας αλλά τα Τμήματά μας έμενον ακλόνητα εις τας θέσεις των παρά τον καταιγισμόν του εχθρικού Πυροβολικού. Την 8ην ώραν, δοθέντος του συνθήματος της εφόδου, πρώτος ο υιός σας με το πιστόλι στα χέρια εξόρμησεν συμπαρασύρων το Τμήμα του.
…Ο αείμνηστος υιός σας ήτο ένας ψυχωμένος άνδρας, παρά τη μικρή του ηλικία, που με το θάρρος του εμψύχωνε τους άνδρες του λόχου μου και επιτίθετο ως λιοντάρι. Ο αείμνηστος υιός σας ήτο ένας ήρωας και έπεσε «υπέρ πίστεως και Πατρίδος».
Να νιώθετε υπερήφανος που είχατε έναν υιό ήρωα: Ας είναι «Αιώνια η Μνήμη του!».
Εκκλησίες-Ιερείες
Μεταμόρφωση Σωτήρα (6/8), Κεντρική εκκλησία του χωριού, με χρονολογία καμπαναριού 1878.
Υπαπαντή Κυρίου (2/2), εξωκκλήσι.
Αγ. Ευστρατίου (13/12), ιδιωτική εκκλησία από τον Στρατή Ηλιάκη στο ύψωμα του Σωρού.
Ιερείς: παπα-Γιώργης Ηλιάκης (Κ. Μαλάκι), Γιάννης Ξέκαλος (Γερακάρι), Δημήτρης Μπεμπής (Πρινές), Μανόλης Δεληγιώργης (Γωνιά), Βαγγέλης Γανταδάκης (Ζουρίδι), Χαράλαμπος Τζουγκράκης (Παλαιόλουτρα), Ιερομόναχος Ευμένιος Λαμπάκης (Ι.Μ. Ρουστίκων), Ιερομόναχος Ιερόθεος, Στέλιος Ριτζάκης (Αγ. Ανδρέας), Νικόλαος Κεριμάκης.
Η ιστορία του Δημοτικού Σχολείου Κάτω Μαλακίου και δάσκαλοι
Κάπου μετά το έτος 1878 εκτιμάται ότι λειτούργησε για πρώτη φορά σχολείο στο Κάτω Μαλάκι.
Το έτος 1889 εμφανίζεται για πρώτη φορά επίσημα, όπου και χαρακτηρίζετε ως Τριτοβάθμιο.
Το έτος 1899 επανιδρύεται ως γραμματοδιδασκαλείο και για περίπου 25 χρόνια λειτουργεί κάτω από δύσκολες συνθήκες σε διάφορα σπίτια του χωριού.
Το 1903 ξεκινά να λειτουργεί στο κατώι του σημερινού σχολείου, ενώ από το σχολικό έτος 1907-1908 και μετά σώζεται το μαθητολόγιό του.
Το σχολικό έτος 1928-29 ξεκινά να λειτουργεί ως μονοθέσιο στο πάνω σχολείο και το κατώι μετατρέπεται σε χώρο σίτισης των μαθητών.
Τα χρόνια που κτίζεται το πάνω σχολείο τα μαθήματα γίνονται στον οντά του Λαμπάκη και του Συγγέλου.
Τα σχολικά έτη που ήταν λίγα τα παιδιά, πήγαιναν με τα πόδια στο σχολείο του Άνω Μαλακίου.
Το σχολικό έτος 1922-93 λειτούργησε για τελευταία φορά το 1996 παραδόθηκε κινητή και ακίνητη περιουσία στην Κοινότητα του χωριού.
Δάσκαλοι: Μετά το 1903 δίδαξαν στο σχολείο οι: Μαρκουλάκης Ιωάννης, Μανουσάκης Μ., Δασκαλάκης Μ., Θουραγιού Ελένη, Χριστουλάκη Κυριακή, Μοράκη Μαρία (από Αρχοντική), Παπαδάκη Άννα (Αγ. Κωνσταντίνος), Δαϊλάκη Μαρία, Κονταξάκη Ευαγγελία, Πηνελόπη…
Από το 1940 και μετά: Χιονιά Ελένη (Άνω Βαλσαμόνερο), Αλκυόνη…. (Γωνιά), Γαλανάκης Μ. και μετά το 1945: Ηλιάκη Κατίνα, Μεθυμάκη Νίκη (Νεάπολη), Νικολιδάκη Ειρήνη (Φραντζεσκανά Μετόχια), Γιαννουλάκη Αντωνία (Παλαίλιμνος), Μακρυλάκης Μ., Φραϊδάκη Μαρία (Γάλλου 1954), Περπιράκης Γ. (Ατσιπόπουλο), Γιαννούλης Θεόφιλος, Δουκάκης Θεοχάρης (Μέλαμπες), Χρυσός Κωνσταντίνος, Ηλιάκης Γιώργης (1974 από Παλαίλιμνο), Γαβαλάκης Νικ. (Αρολίθι), Νικολιδάκης Νικ. (Ρούστικα), Κατσαντώνης Γ. (Άνω Μέρος), Δελιδάκης Νίκος (Σακτούρια), Αντουράκης Ηλίας, Γασπαράκης Μανόλης (Κούμοι), Λαμπιθανάκης Γιώργης (Άνω Μαλάκι) το 1993 που έκλεισε οριστικά.
Σχολικό έτος 1985-86
Με δάσκαλο τον Γιώργη Κατσαντώνη οι 11 μαθητές (στη φωτό)
Κάτω Σειρά: Βαγιωνάκης Νέαρχος, Γασπαράκης Νικηφόρος, Ηλιάκης Σήφης.
Μεσαία: Βαγιωνάκης Μάρκος, Ηλιάκης Κωστής, Ηλιάκη Ελένη, Γασπαράκης Μηνάς.
Πάνω Σειρά: Βαγιωνάκης Βαγγέλης, Ηλιάκη Ειρήνη, Χάλαρη Ευαγγελία, Βαγιωνάκης Κωστής.
Στρατιωτικοί-εκπαιδευτικοί
Παπαδονικολάκης Εμμανουήλ (ναύαρχος ε.α.)., Τσάκαλος Εμμανουήλ (1885-1972, αντισυνταγματάρχης χωροφυλακής), Γασπαράκης Χαράλαμπος (δάσκαλος- διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Πλακιά), Γασπαράκης Βασίλης (αρχαιολόγος), Μαθιουδάκης Ξενοφώντας (γυμναστής - Δημοτικός Σύμβουλος Δήμου Ρεθύμνου), Ηλιάκη Γεωργία (εκπαιδευτικός στη Γερμανία).
Παράδοση στην κρητική μουσική
Το Κάτω Μαλάκι έχει βαθιές ρίζες στην κρητική μουσική από τους: γερο-Στυλιανός Ηλιάκης ή Στελιανάκης, Ηλιάκης Μιχάλης ή Τρικέρης, Βαγιωνάκης Μάρκος ή Μπλυμομάρκος (λυράρης), Ηλιάκης Γ. Λευτέρης και οι νεότεροι Ηλιάκης Νίκος (λυράρης) και πρόεδρος Παγκρητίου Συλλόγου Καλλιτεχνών Κρητικής, Ηλιάκης Στ. Στέλιος (λαγουτιέρης), Βαγιωνάκης Εμμ. Μάρκος.
Ο Ηλιάκης Στρατής
Ιδιαίτερα όμως αναφέρουμε τον Ηλιάκη Στρατή (1938), ο μαραγκός που ξεχώρισε όχι μόνο στο επάγγελμά του, αλλά και ως λαγουτιέρης, συνθέτης και τραγουδιστής βασανισμένος στη ζωή του, όμως με γνώμονα τη θρησκευτικότητά του, το ήθος του και την ιώβεια υπομονή τα ξεπέρασε όλα, με αξιοπρέπεια.
Έκτισε στο λόφο Σωρό την εκκλησία του Αγ. Ευστράτιου, ενώ έχει γράψει και το βιβλίο «Οι στράτες του Στρατή», «Εις το Μαλάκι κατοικεί η λεβεντιά από χρόνια κι ανθεί και δένει τον καιρό της λεβεντιάς αιώνια».
Στο παραδοσιακό και φιλόξενο χωριό, με το φυσικό κάλλος, οι κάτοικοι είναι άριστοι γνώστες της ενασχόλησης με την πέτρα από παλιά μέχρι και σήμερα.
Γνωστός είναι ακόμα ο Μουσικοχορευτικός Σύλλογος «Ψηλορείτης» του Μανόλη Βαγιωνάκη και η τυροκομική επιχείρηση «Μεράκι… Ηλιάκη».
Τα σπήλαια
Η περιοχή έχει αρκετά σπήλαια μικρά ή μεγάλα, με τα πιο ονομαστά: «Του τσι ο Σπήλιος» ή Τσιρόσπηλιος. Βρίσκεται 650 μ. στη θέση Πετρές νότια του χωριού, μέσα σε ελαιώνα και σε υψόμετρο 386 μ. Έχει δυο εισόδους ύψους 0,5 μ. και 2,5 μ., ενώ το συνολικό του μήκος είναι 23 μ. έχει ελάχιστη σταγονορροή και έχει υποστεί ζημιές, με πανίδα να έχει εντοπιστεί από ισόποδα και τσιμπούρια.
Περιστερές το βάραθρο βρίσκεται Ν.Α. της κορυφής Σωρός προς την πλευρά του φαραγγιού.
Η είσοδός του έχει διαστάσεις 6Χ8 μ., ενώ το βάθος του είναι 25 μ. Παρατηρήθηκε η πανίδα από πτηνά, ισόποδα, αράχνες, μαλάκια κ.ά. Σημαντικό εύρημα είναι το ερπετό δενδρογαλιά.
Την κατοχή ήταν χώρος φύλαξης ασυρμάτου.
Πολιτιστικός Σύλλογος «Η μεταμόρφωση» Δημοτικού Διαμερίσματος Μαλακίου
Ο Πολιτιστικός Σύλλογος του χωριού ιδρύθηκε το 1984 και οι δραστηριότητές του όλα τα χρόνια είναι σημαντικές. Διοργανώνει κρητικές βραδιές με παραδοσιακή μουσική, βραδιές αθλοπαιδιών, εκδίδει ημερολόγια, παίρνει μέρος σε διάφορες θρησκευτικές γιορτές με κάλαντα και τα χρήματα διατίθενται σε κοινωνικό ιατρείο, καθορισμός του χωριού, ομιλίες και διάφορες θεατρικές παραστάσεις, καθώς και διαγωνισμό ερασιτεχνικής οινοποίησης κατά τον εορτασμό του Αγ. Γεωργίου του Μεθυστή στις 3 του Νοέμβρη.
Στα σχέδια του Συλλόγου είναι η ανακαίνιση του σχολείου για πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Πρόεδρος Συλλόγου: Ηλιάκης Μανόλης, Μαθιουδάκης Ξενοφών, Βαγιωνάκης Μάρκος (τώρα). Επίσης λειτουργεί στην Αθήνα ο Πολιτιστικός Σύλλογος Χωριανών «Το Μαλάκι», που εκδίδει και εφημερίδα λαογραφικού περιεχομένου.
Οικογένειες στο Κάτω Μαλάκι
Οικογένειες που υπάρχουν σήμερα στο Κάτω Μαλάκι: Βαγιωνάκης, Ηλιάκης, Μαθιουδάκης, Γασπαράκης, Παπαδονικολάκης, Φουσταλιεράκης.
Οικογένειες που υπήρχαν στο παρελθόν στο Κάτω Μαλάκι: Βογιατζιδάκης, Κτιστάκης, Παπαδάκης, Σχιναδάκης, Τσάκαλος.
Κατά την Ενετοκρατία γνωστά είναι τα: Βλαστός, Σκορδίλης.
Πηγές: «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης» 1993, Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης, «Οι στράτες του Στρατή» 2012, Στρατής Ηλιάκης, περιοδικό «Το Μαλάκι», Πολιτιστικού Συλλόγου Αθήνας.
Πληροφορίες και στοιχεία από τον δραστήριο πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου Μάρκο Βαγιωνάκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934178701.
