Τα Ρούστικα βρίσκονται στους πρόποδες του λόφου Άμπελος (ύψος 570μ.), σε απόσταση 21 χλμ. δυτικά από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 290μ.
Αποτελούν Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Ρεθύμνου με 150 κατ. (μαζί με Παλαίλιμνο το Δ.Δ. έχει 203), απογραφή 2011.
Το 2001 αποτελούσαν Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Νικηφόρου Φωκά με 261 κατοίκους (μαζί με Παλαίλιμνο 365). Οι εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι το 2014 ήταν 381 (ψήφισαν 246 στο Δ.Δ.).
Ονομασία - Ιστορία
Το όνομά τους οφείλεται στην λατινική-ενετική λέξη Ρούστικους που σημαίνει αγροτικός τόπος. Κατοικήθηκαν τη βυζαντινή περίοδο, όπως φανερώνεται από την εκκλησία της Παναγίας Λειβαδιώτισσας του 1180. Αναφέρονται στην Ενετική απογραφή του 1583 με 225 κατοίκους και 43 οφειλόμενες αγγαρείες, ενώ το 1633 επανδρώνει με πέντε άνδρες τη θέση «Μυλόπιτα», με αρχηγό τον Ανδρέα Βλαστό. Την Ενετική περίοδο ήταν μια μικρή πολιτεία με μορφωμένες, πλούσιες, βυζαντινές και ενετοκρητικές οικογένειες μεταξύ αυτών και την οικογένεια του Μπαρότζη, της οποίας ήταν φέουδο. Η κοινωνική και οικονομική άνθηση των Ρουστικιανών εμπόρων, μεγαλοκτηματιών φαίνεται από συμβόλαια του Ρεθεμνιώτη νοταρίου Γιάννη Βλαστού.
131. Διαζύγιο
15/7/1601, Ρούστικα, στ’ αλώνι του…
«Ο Μάρκος Βλαστός π. Νικόλα και η Εργίνα Βλαστοπούλα π. Ιωάννη βλέποντας ότι δεν είναι ο ένας για τον άλλο, θεληματικά χωρίζουν και έχουν την άδεια να πάρουν ο πρώτος γυναίκα και αυτή άντρα όποιο θέλει. Αυτό γίνεται γιατί όταν παντρεύτηκαν δεν ήταν σε νόμιμη ηλικία και πιάστηκε με άλλη γυναίκα…
Μάρτυρες: παπάς Κωσταντής Βλαστός π. Μανώλη, Μιχάλης Καφάτος π. Γιώργη, Μαρκουλής Καφάτος π. παπά Κωνσταντή».
132. Εκτίμηση και παράδοση προίκας
Ρούστικα 27/7/1601
«Γίνεται η εκτίμηση της προίκας της Μανωλίας Βλαστοπούλας που παραδίνει η μάνα της Έλενα Βλαστοπούλα, χήρα, και παραλαμβάνει ο γαμπρός Νικολός… ινόπουλος π. Γιώργη από τα Λιβάδια. Το σύνολο της εκτίμησης (πάπλωμα, σεντόνια, φουστάνια, μπόλιες, μαντίλια, φούστα κ.α.) έφθασε τα 550 υπέρπυρα.
Μάρτυρες: Νικολής Πάντζος π. Γιώργη».
Τα φέουδα του Φρ. Μπαρότζη
Στον φεουδάρχη και φιλόσοφο Φραγκίσκο Μπαρότζη, ανήκαν αρκετά χωριά και ανάμεσα σ’ αυτά ήταν και τα Ρούστικα με τις τοποθεσίες «Βετζίλες» και η ονομαστή «Μπουτσουνάρια». Αυτές βρίσκονταν κοντά στην έπαυλη του που ήταν στον Αγ. Κων/νο, σύμφωνα με την επιγραφή «ο Φρ. Μπαρότζης, υπέρ των φίλων του, το τοπίο αυτό εξωράισε το 1432». Εκεί γίνονται και σήμερα αρκετές εκδηλώσεις. Στο καταπράσινο χωριό διασώζονται ακόμη αρκετά ενετικά κτίρια, όπως το επιβλητικό «Σεράγιο», που επί Τουρκοκρατίας έγινε η έπαυλη του Ντεφτεντέρη, η «Αγαδική Βρύση» κ.α.
Τουρκοκρατία (1669-1898)
Επί Τουρκοκρατίας αρκετοί Ενετοκρητικοί κτηματίες από τα Ρούστικα τούρκεψαν, για να σώσουν τις περιουσίες τους, μάλιστα έκτισαν και τζαμί στο χωριό, το οποίο γκρέμισαν οι Ρουστικιανοί επαναστάτες δύο φορές και τελικά κατεδαφίστηκε το 1897. Το 1770 κατά την επενάσταση του Δασκαλογιάννη διακρίθηκε ο γενναίος οπλαρχηγός Μανόλης Ρουστικιανός, που το 1771 μαζί με το Ι. Δρουλίσκο και άλλους επιτέθηκαν στους Τούρκους σκοτώνοντας 7.
Το 1827 κοντά στον Γ. Καραϊσκάκη στο Φάληρο πολέμησε ο Μ. Ρουστικιανός, που έπεσε νεκρός στο πλευρό του στρατηγού.
Το 1828 τα Ρούστικα και η Ι. Μ. Πρ. Ηλία πυρπολήθηκαν από τους Τούρκους και σε αντίποινα οι επαναστάτες γκρέμισαν το τζαμί τους στο χωριό.
Το 1866 απόσπασμα 30 Ρουστικιανών υπό τον Φουντολομανόλη, έσπευσε σε βοήθεια των πολιορκημένων του Αρκαδίου. Μεγάλη όμως ήταν η συμβολή της Ι. Μ. Πρ. Ηλία Ρουστίκων στον αγώνα.
Το 1897 στη Μ. Πόρτα οι Τούρκοι κρέμασαν το Φουντολομανόλη, γιατί είχε σκοτώσει ένα αιμοβόρο Τούρκο, ενώ ο πατέρας του τυφλώθηκε από τη λύπη του.
Το 1899 επισκέφτηκε τα Ρούστικα ο πρίγκιπας Γεώργιος, γεγονός εντυπωσιακό, αφού γέμισε ενθουσιασμό τους αγωνιστές. Διανυκτέρευσε στη Μονή, ενώ στο δείπνο προς τιμήν του παρεκάθησαν 200 επίσημοι.
Το 1834 τα Ρούστικα είχαν 50 χριστιανικές και 10 τουρκικές οικογένειες.
Το 1881 είχαν 439 χριστιανούς και είναι έδρα του ομώνυμου δήμου, που περιελάμβανε 16 χωριά.
Το 1928 έδρα κοινότητας με 514 κατοίκους, ενώ το 1940 έχουν τους περισσότερους κατοίκους 549.
Συμμετοχή και στους αγώνες του 20ου αιώνα
Όμως η συμμετοχή των Ρουστικιανών συνεχίστηκε και τον 20ο αιώνα, όπου αρκετοί πήραν μέρος στο Μακεδονικό αγώνα (1902-08) και μάλιστα διακρίθηκαν. Το ίδιο έγινε και κατά την επανάσταση του Θερίσου που πήραν μέρος 15, μάλιστα στο χωριό υπήρχε στρατηγείο. Στις 6-8-1905 μετά από σκληρή μάχη οι Ρώσοι κατέλαβαν το χωριό, επιβάλλοντάς τους πρόστιμο 200 Ναπολεόνια. Στους Βαλκανικούς Πολέμους έδωσαν επίσης το «παρών», ενώ το 1916-18 πολέμησαν 30 Ρουστικιανοί, όπως και στη Μικρασιατική Εκστρατεία όπου σκοτώθηκαν 7. Στην Αλβανία πολέμησαν 38 κάτοικοι, ανάμεσα σ’ αυτούς και οι μετέπειτα στρατηγοί Γ. Φραδέλλος και Αρ. Παναγιωτάκης.
Τέλος μεγάλη ήταν και η συμμετοχή όλων στη Μάχη της Κρήτης και στην Εθνική Αντίσταση, ενώ στον Εμφύλιο έχασαν τη ζωή τους 8. Το ιστορικό αρχείο της Κρήτης εξαιτίας της εχεμύθειας των Ρουστικιανών, ο καθηγητής Ν. Τωμαδάκης το έφερε στην Ι. Μ. Προφ. Ηλία στον ηγούμενο Ιερόθεο Πετράκη όπου και το έκρυψε, όμως αργότερα το μετέφεραν σ’ άλλη κρύπτη εκτός της Μονής. Ο ηγούμενος έδειξε στους Γερμανούς άμφια και άλλα σκεύη, έτσι γλίτωσε το Αρχείο.
Πρόσωπα που διακρίθηκαν σε διάφορους τομείς-επιστήμονες
Αγγελιδάκης Χατζη-Μιχάλης, ευεργέτης του χωριού.
Βρουβής Σπυρίδων ή Ρούβας, μακεδονομάχος και ευεργέτης.
Ζαμπετάκης Ευάγγελος, δάσκαλος, δωρητής της κοινότητας, έχτισε το ναό Αγ. Πνεύματος.
Καμπουράκης Δημήτρης, αστυνομικός, δωρητής.
Αναγνωστάκης Εμμανουήλ, γιατρός, ποιητής και δωρητής.
Ρουστικιανός-Σταματάκης Μανόλης, οπλαρχηγός, πρωτοπαλίκαρο του Καραϊσκάκη, που έλαβε μέρος σε πολλές μάχες, σκοτώθηκε στις 23-4-1827 στη Μάχη του Φαλήρου.
Φουντουλομιχελής ο Τουρκοφάγος, οπλαρχηγός που έσφαξε τον αιμοσταγή αγά της Παλαίλιμνου.
Στρατηγοί: Φουντουλάκης Ευάγγελος, Φραδέλλος Γεώργιος, Παναγιωτάκης Αριστείδης, Στεφανουδάκης Στυλιανός, Παναγιωτάκης Κωνσταντίνος.
Άλλοι ανώτεροι Στρατιωτικοι: Χριστοδουλάκης Εμμανουήλ, Σχινάς Μιχαήλ, Πωλιουδάκης Γεώργιος, Ζαμπετάκης Δημοσθένης, Παυλάκης Πέτρος, Φραγκιαδάκης Ηλίας, Φραγκιαδάκης Γεώργιος.
Δικηγόροι: Δασκαλάκης Ιωάννης, Χαλκιαδάκης Τιμολέων, Παπαδάκης Μανόλης, Πολοπετράκη Νίκη (συμβολαιογράφος).
Δικαστικοί: Αναγνωστάκης Εμμανουήλ (εισαγγελέας), Πωλιουδάκης Εμμανουήλ (εφέτης).
Γιατροί: Κατζουράκης Γρηγόρης, Φραδέλλος Κωνσταντίνος, Παπαβασιλείου Στυλιανός, Αναγνωστάκης Ανέστης, Χρήστος, Μάρκος, Φωτεινού Χαρά, Αγχινόη, Λήδα.
Καθηγητές: Δασκαλάκης Ανδρέας, Μάρκος Ηλιομαρκάκης Ιωάννης, Σχινάς Μάρκος, Παυλάκης Σπύρος, Ζαμπετάκης Μάρκος, Χαράλαμπος (πανεπιστ.), Φωτεινός Πέτρος, Φραγκιαδάκης Σταμάτης (Παντείου), Καριανάκης Δημοσθένης (ιερέας).
Δάσκαλοι: Ζαμπετάκης Εμμανουήλ (διευθυντής Ακαδημίας), Ευάγγελος, Καριανάκης Ανδρέας, Ελβίρα, Βασίλης, Ανδρέας, Βαγιωνάκη Δέσποινα, Σταύρος, Σταμαθιουδάκη Σοφία, Παυλάκη Φερενίκη, Παναγιωτάκη Ασπασία, Αθηνά, Λεωνιδάκη Αγάπη, Παντελιδάκης Γιάννης, Νικολιδάκης Νίκος (σχολ. Σύμβουλος σε ΗΠΑ), Ορφανουδάκης Στυλιανός, Νικολιδάκη Μαρία, Φραγκιαδάκη Αργυρώ, Κακλιδάκη Αικατερίνη.
Νηπιαγωγοί: Παντελιδάκη Ευαγγελία, Λεωνιδάκη Στυλιανή, Παπαβασιλείου Μυρτώ.
Σχολείο - Δάσκαλοι
Το σχολείο ιδρύθηκε το 1850 και ήταν ανάμεσα στα 25 πρώτα του νομού και χτίστηκε το ίδιο έτος με δαπάνη του Χατζη-Αγγελιδάκη.
Το1875 χτίστηκε νέο κτίριο στο οποίο φοιτούσαν 130 μαθητές μέχρι το 1899 από 5 γειτονικά χωριά.
Το 1900 έγινε 2θέσιο και το 1909 3θέσιο, ενώ το 1968 1θέσιο για ένα διάστημα.
Το 1928 χτίστηκε και δεύτερη αίθουσα με τη συνδρομή του συγχωριανού από την Αβησσυνία Αγγελιδάκη.
Το 1953 ο Σπύρος Τζαγκαράκης με διαθήκη του άφησε στο σχολείο 60.000 δραχμές.
Από το 1856 τα Ρούστικα διέθεταν ειρηνοδικείο, συμβολαιογραφείο, υποθηκοφυλακείο, αστυνομικό σταθμό, και φυσικά σχολείο, ήταν η πρωτεύουσα της περιοχής. Πρώτος δάσκαλος από το 1856-58 ήταν ο Κυριακός Παπαχατζής από Μύρθιο Αγ. Β., ακολούθησε ο Ρουστικιανός Ιωάννης Αγγελιδάκης, ο παπα Μιχαήλ-Ηλίας Σπιταδάκης, ο Στυλιανός Τσαγκαράκης, ενώ ο πρώτος πτυχιούχος ήταν ο Ιωάννης Καλούδης (1891-95).
Ο αρχιμανδρίτης Αγαθάγγελος Βερνάδος (1884-89 και 1898-1900). Το 1895 ο Νίκος Μυστράκης ο μετέπειτα γιατρός, ο Εμμανουήλ Αναγνωστάκης (1896-98) ο μετέπειτα εισαγγελέας και Εμμανουήλ Παπαδάκης.
Δάσκαλοι - διευθυντές 20ου αιώνα: Ανδρεαδάκης Κωνσταντίνος (1901-11), Ζαμπετάκης Ευάγγελος (1912-50), Στραπατσάκης Στυλιανός (1912-16), Βαγιωνάκης Σταύρος (1951-52), Βενιεράκη Σοφία, Σιγανός Ελευθέριος (1953-66), Βαρούχας Γεώργιος (1966-75), Καριανάκης Ανδρέας (1975-76, 1977-78 και 1990-91), Βελεγράκης Κωστής (1976-77), Κολιαροδάκης Μιχαήλ (1991-92), Σταματάκη Μαλαματένια (1992-94), Θάνος Θεόδωρος (1994-95), Παντελιδάκης Ιωάννης (1995-96 και 2003-04), Λίτινας Ματθαίος, Μανουσάκη Αιμιλία, Σακελλαρίου Στυλιανός, Πολάτου Μαρίνα (2009-10).
Από το 2010 το σχολείο συγχωνεύτηκε με το 6θέσιο Γωνιάς.
Άλλοι δάσκαλοι που διδάξαν: Δρανδάκης Γ., Κασιμάτης Παντελής, Καριανάκης Β., Ιατράκη Μαρία, Καλούδη Σμαράγδη, Ζαμπετάκη Φωφώ, Παναγιωτάκη Ασπασία, Στέλλα, Παυλάκη Φερενίκη, Παπαδάκη Σοφία, κ.ά.
Σχολικό έτος 1968-69
Δάσκαλοι: Βαρούχας Γιώργος - Παναγιωτάκη Ασπασία.
Πάνω σειρά: Στεφανουδάκης Ευάγγελος, Βογιατζιδάκης Γιώργης, Παντελιδάκης Γρηγόρης, Γανταδάκης Γιώργης, Πολιτάκης Εμμανουήλ, Σχοινάς Χαράλαμπος, Φραγκιαδάκης Ανδρέας, Σπιταδάκης Γρηγόρης, Φραγκιαδάκης Λάμπρος.
2η Σειρά: Παντελιδάκη Ευαγγελία, Σχοινά Ρουμπίνη, Λεωνιδάκη Στέλλα, Πολυδωράκη Ζαχαρούλα, Μαρκάκη Παγώνα, Βαρούχα Ελένη, Κασαπάκη Ευαγγελία.
3η Σειρά: Παντελιδάκη Ελένη, Καριανάκη Ελένη, Φουντουλάκη Ευγενία, Σχοινά Ελένη, Λεωνιδάκη Μαρία, Βαρούχα Ερωφίλη, Βεβαιάκη Ευαγγελία, Βογιατζιδάκη Μαρία.
Κάτω Σειρά: Αγγελάκης Χαράλαμπος, Μπόκιας Γεώργιος, Σπιταδάκης Στυλιανός, Βασιλάκης Ιωάννης, Μπόκιας Δημήτριος, Φραγκιαδάκης Βασίλειος, Λελεδάκης Εμμανουήλ, Μανωλακάκης Γεώργιος (στη φώτο).
Σχολικό έτος 1975-76
Δάσκαλος: Καριανάκης Ανδρέας
Πάνω Σειρά: Ζαφειράκη Μαρία, Σταγογιάννη Ελένη, Καριανάκη Αργυρώ, Κιτράκη Μαρία, Βασιλάκης Γεώργιος, Ζαφειράκη Αργυρώ, Καριανάκη Θεοδοσία, Καλλιτσουνάκη Στυλιανή, Δαμανάκης Κυριάκος
2η Σειρά: Χριστοδουλάκη Κατερίνα, Ζαμπετάκη Αργυρώ, Ζαμπετάκη Θεοδώρα, Βουγιουκαλάκη Πηνελόπη, Ζαμπετάκη Μαρία, Δαμανάκη Χρυσοβαλάντω, Βογιατζιδάκης Κωνσταντίνος, Κιτράκης Γεώργιος, Γιαννουλάκης Ανδρέας
3η Σειρά: Λελεδάκης Ιωάννης, Χριστοδουλάκης Δημήτριος, Κλαπάκης Μιχαήλ, Πολοπετράκης Αντώνιος, Παντελιδάκης Αντώνιος, Καριανάκης Ηλίας, Μαγγελάκης Σταύρος, Βογιατζιδάκης Νικόλαος, Σταγογιάννης Γεώργιος, Σταγογιάννης Εμμανουήλ (στη φώτο).
Ιερά Μονή Προφήτη Ηλία Ρουστίκων
Η Ιερά Μονή Προφήτη Ηλία μαρτυρείται για πρώτη φορά το 1608 όταν ο νοτάριος (συμβολαιογράφος) Γιάννης Βλαστός, αναφέρει για μια δωρεά στο μοναστήρι, με μάρτυρες τον Ακάκιο Βλαστό, πρώτο ηγούμενο της από το 1614.
Το 1610 ορκίστηκαν εκτιμητές ενός αγρού.
Οι διάδοχοι του Ακάκιου έχτισαν νέες οικοδομές και οργάνωσαν το μοναστήρι.
Στον παλιό κώδωνα της Μονής αναφέρεται η χρονολογία 1565 και σ' έγγραφο του 1587 που έστειλε η Μονή στο διοικητή Ρεθύμνου.
Η Μονή φαίνεται να ανήκε στη μεγάλη βυζαντινή-ρουστικιανή οικογένεια των Βλαστών, όπως φαίνεται από τ' ονόματα των ηγουμένων.
Επιγραφή του 1637 που σώζεται στο κωδωνοστάσιο αναφέρει:
«ΑΧΛΖ ΙΟΥΛΗΟΥ Κ ΔΕΗΣΙΣ ΚΑΙ ΕΞΟΔΩΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ Θ(Ε)ΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΒΛΑΣΤΟΥ ΕΙΓΟΥΜΕΝΟΥ».
Τουρκική κατάκτηση
Η Μονή κυριαρχεί στο μοναστηριακό σκηνικό του δυτικού Ρεθύμνου κατά το 17ο αιώνα.
Το 1646 ηγούμενος ήταν ο Κοσμάς Βλαστός, όταν οι Τούρκοι προσπάθησαν να βεβηλώσουν τη Μονή, για να την προστατέψει δήλωσε υποταγή, σύμφωνα με το έγγραφο:
Δήλωση υποταγής στο Χουσεΐν Πασά
«Απόρησμον του αυθέντου μέγα βεζήρι Χουσεήν Πασά εσίς τασκέρι τόρα που πιραμεν τούτον τον κόσμο το ρέθεμνος και χωριό ρουστικα αγιοήλια, μοναστήρι και ο πρωτογούμενος Κοσμά Βλαστός πότε παπα Μιχάλη Καλόγερο, σε μάς ήλθε και μας προσκύνησε και ηθέλισε χάρισμα, γηα τούτο κανίς να μιν τον πιράζι και να μιν του γιρέψη. και πάλη το μοναστίρι καταστράταν του νανε γούμενος σεπρεμεντο αποσας και τούρκοι και ρομέοι κατανις να μι τον πιράζι. γιαπου τζι ανθρώπους του, γιατί του κάνομε μπουγηουρντί γιαναμίν το πηράζου, και κείνο απού γράφι το μπουγιουρντί να τατζετάρι και να του κάμνη τιμί καθος το κάρι».
Έγγραφο Μητροπολίτη Νεόφυτου Πατελάρου το 1647
«Ο τη βασιλική εξουσία αρχιεπίσκοπος Κρήτης εις το μπουγιουρντή του πολυχρονημένου μου αυθεντός μεγάλου Βεζήρη Χουσεΐν πασά όπου δίδει το μοναστήριον του άγίου ηλιού όπου είναι εις τα Ρούστικα με όλα του τα δικαιόματα του πανοσιωτάτου ηγουμένου κυρ κοσμά Βλαστού, δίδω το αυτό μοναστήριον και εγώ με την εξουσίαν όπου ο άνωθέν μου αυθέντης μου έδωκε του άνωθεν ηγουμένου κυρ κοσμά βλαστού ώστε έχειν αυτό και εξουσιάζειν παρ' ουδενός εναντιούμενος εν βάρει αργίας και αφορισμού αλύτου του από Θεού Παντοκράτορος.
Ρεθύμνη αχμζ Απριλίου κβ Νεόφυτος ο Πατελάρος».
Οικονομικό κέντρο της περιοχής
Ο Κοσμάς Βλαστός έτσι εξασφάλισε η μονή να γίνει θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο της περιοχής, με την περιουσία της ν' αυξάνεται συνεχώς μ' αρκετές δωρεές.
Οι οικονομικές εργασίες δεν είχαν ολοκληρωθεί το 1646, εκτός από το ναό και τα κελιά, όμως οι μοναχοί κατάφεραν παρά τις απειλές να τελειώσουν τον ξενώνα το 1677, μετά την ευνοϊκή έκθεση του ιεροδίκη Ρεθύμνου Μεχμέτ και του βοηθού ιεροδίκη Ρουστίκων Γιουσούφ προς τον Πασά.
Σταυροπηγιακή Μονή το 1713
Η Ι.Μ. Προφήτη Ηλία έγινε το 1713 σταυροπηγιακή (υπαγόταν απευθείας στο Πατριαρχείο), από τον πατριάρχη Κύριλλο Δ'. Το 1744, όμως απώλεσε τη σταυροπηγιακή της ιδιότητα, για να την επανακτήσει το 1770 με νέο σιγίλιο (έγγραφο).
Οι αυθαιρεσίες όμως των Τούρκων, ανάγκασαν τους ηγουμένους των τριών μεγάλων Μονών Ρεθύμνου (Αρκαδίου, Αρσανίου, Προφήτη Ηλία), να ζητήσουν από το σουλτάνο επέμβαση για απαλλαγή φόρων και αγγαρειών.
Η περιουσία της Μονής αυξήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα.
Στρατηγικής σημασίας το 1821 και 1866
Το μοναστήρι κατά την επανάσταση του 1821 έγινε καταφύγιο επαναστατών, για το λόγο αυτό δεν απέφυγε την εκδικητικότητα των Τούρκων, που το πυρπόλησαν το 1823, όμως κατάφερε ο ηγούμενος Ματθαίος Κυρμιζάκης να σώσει τα κειμήλιά της. Επί ηγουμένου Συμέων γύρω στο 1830. Κατεδάφισαν το παλιό καθολικό και έχτισαν νέο, που εγκαινιάστηκε το 1832 από τον επίσκοπο Λάμπης Νικόδημο.
Το 1836 όπως όλες οι μονές βοήθησε στην εκπαίδευση, σε σχολεία της περιοχής αναλαμβάνοντας τα έξοδα.
Το 1844 ολοκληρώθηκε το θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο, το προσκυνητάρι κ.α. από τον γλύπτη Αετό Κατζουράκη. Το 1866 φιλοξενήθηκε στη Μονή η επαναστατική επιτροπή με τον Χατζη-Μιχάλη Γιάνναρη.
Πριν το ολοκαύτωμα πέρασε από τη μονή ο Μουσταφά Πασάς, όταν ήταν ηγούμενος ο Καλλίνικος Κατζουράκης, ενώ το στράτευμά του είχε στρατοπεδεύσει στην περιοχή.
Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας υπήρξε άνθιση του μοναχισμού, έτσι το 1881 είχε 17 μοναχούς και 15 κοσμικούς κατοίκους.
Το 1900 επί κρητικής πολιτείας η μονή κρίθηκε διαλυτή, ενώ είχε 33 μοναχούς, με εισόδημα 30.000 οκάδες λάδι.
Από το 1920 έγινε εκχώρηση της περιουσίας σε εφεδρικά ταμεία. Το 1941 διέσωσε το πολύτιμο ιστορικό αρχείο της Κρήτης, το οποίο εμπιστεύτηκε ο καθηγητής Ν. Τωμαδάκης και το διεφύλαξε ο ηγούμενος Ιερόθεος Πετράκης.
Ηγούμενοι τα τελευταία χρόνια οι: Ευμένιος Λαμπάκης, Βασίλειος Ζαμπετάκης και τώρα Ιωάννης Κουφουδάκης.
Οι 25 εκκλησίες
1. Παναγία Λειβαδιώτισσα (διμάρτυρη ενοριακή Κοίμηση Θεοτόκου - Μεταμόρφωση Χριστού) Χτίστηκε το 1180, με το κωδωνοστάσιό της να φέρει χρονολογία το 1625 (αχκζ), ενώ άνωθεν του θυριδίου το 1381.
Διαθέτει σπάνιες τοιχογραφίες βυζαντινής τεχνοκρατίας, με εικόνες από τους 24 οίκους των χαιρετισμών.
Επίσης διαθέτει δυο Μηνιαία του 1745 και 1820 έχει χαρακτηριστεί ιστορικό ιερό μνημείο.
2. Αγ. Χαραλάμπους- Ταξιαρχών (καθεδρικός δίκλιτος).
Χτίστηκε το 1645, πρώτα ο Αρχιστράτηγος και μετά ο Αγ. Χαράλαμπος που ολοκληρώθηκε το 1890, σύμφωνα με την επιγραφή: «1645. Μαΐου 14-+αχμε Μάιου τζι ιδ' Η στοχορίο Ρούστικα του αρχιστρατίγου δίστρετο ρθ. η στο ναόν του αγίου Ηλυα εδέκι αφέντις μιχελίς Τζόπλις ποτέ αφέντις μαρκο ήλθε σε σύμβσι μ έ-ό πανοσιώτατον αφέντι ηγούμενο βλαστό μητροφάνι, και κρατιζιν...».
3. Τιμίου Σταυρού - Μεταμόρφωσης - Αγ. Σπυρίδωνας (τρίκλιτη). Επεκτάθηκε από τη Στυλιανή Τζαγκαράκη (μοναχή Φιλοθέη) και με τη συνδρομή των κατοίκων.
4. Αγ. Κύριλλος μέσα σε μικρό σπήλαιο στη θέση Κοιλιδιάρης.
5. Τιμίου Σταυρού μέσα σε σπήλαιο στη θέση Τζωρτζίνη.
6. Αγ. Παρασκευή στην τοποθεσία Μπουτσουνάρια.
7. Αναλήψεως παλιό νεκροταφείο.
8. Αγ. Δημήτριος στη θέση Κεφάλια.
9. Αγ. Πνεύματος νεόδμητος ανοικοδομήθηκε από τον δάσκαλο Ευάγγελο Ζαμπετάκη.
10. Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος μικρός ναός χτίστηκε από τον Σταύρο Βαγιωνάκη.
11. Αγ. Νικόλαος στο Πάνω Χώρι.
12. Αγ. Φιλοθέη
- Αγ. Πνεύμα Κρυονερίτη, συνδέεται με την παράδοση όταν δυο μικροί βοσκοί ένας Ρουστικιανός και ένας Πισκοπιανός βρήκαν στην κορυφή του Κρυονερίτη στη σχισμάδα δυο βράχων την εικόνα του Αγ. Πνεύματος. Την έφεραν στη Μ. Προφήτη Ηλία, όμως αυτή επέστρεψε στην κορυφή του Κρυονερίτη.
Έτσι αποφάσισαν να την αφήσουν εκεί και έκτισαν το παρεκκλήσι του Αγίου Πνεύματος, όπου κάθε χρόνο πηγαίνει αρκετός κόσμος να προσκυνήσει.
13. Αγ. Στυλιανός.
14. Αγ. Αντώνιος (σπηλαιώδης).
Εφημέριοι τα τελευταία χρόνια οι: Μιχάλης Παναγιωτάκης, Γεώργιος Λελεδάκης, Βασίλειος Ζαμπετάκης.
Εκκλησίες Ι. Μ. Προφήτη Ηλία
15. Πρ. Ηλίας - Αγ. Τριάδα - Αγ. Ζώνη (τρίκλιτη), με χρονολογίες κωδωνοστασίου 1637 και κεντρικής πύλης 1641. «ΘΧΜΙ - 1641- Ιουλίου 30 - ΔΕΗΣΙΣ ΚΑΙ ΕΞΟΔΑ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΚΑΙ ΚΘΗΓΟΥΜΕΝΟΥ - ΠΟΤΕ ΜΑΡΚΟΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΥ»
17. Παναγία Κερά, παρεκκλήσι της Ι. Μ. Πρ. Ηλία, ενώ παλαιότερα ήταν μονή Καλογραιών. Εντοιχισμένη πλάκα του 1845.
17. Αγ. Φωτεινή (αγιογραφημένο κτίσμα).
18. Αγ. Γεώργιος (νεκροταφείο).
19. Αγ. Αντώνιος, αρχαίο κτίσμα αγιογραφημένο αλλά και στη θέση Νότος.
20. Αγ. Παρασκευή, κάτω από το ναό είναι πηγή.
21. Αγ. Παύλος, στο δρόμο προς Σαϊτούρες.
22. Αγ. Σπυρίδωνας, εντός σπηλαίου.
23. Αγ. Παντελεήμονας στη θέση Λιβάδια.
24. Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος ο Μυρωδής ΝΔ του χωριού, ερειπωμένος, αναφέρεται σε έγγραφο του 1699 εις αγοραπωλησία ελαιώνα του Μυρωδή.
25. Ασωμάτων σε έγγραφο του 1608, όμως ο ναός δεν υπάρχει.
Άλλοι νεότεροι επιστήμονες
Εκτός απ' όσους αναφέραμε στο Α' μέρος είναι ακόμη και οι εξής:
Γιατροί: Αγγελάκης Ανδρέας, Βαρούχα Μαρία, Κανούτα Φωτεινή, Παντελιδάκη Ελένη, Περπυράκης Γεώργιος, Πολοπετράκη Μαρία.
Οδοντίατροι: Αγγελάκη Αιμιλία, Βαρούχα Ελένη, Γιαννακαρή Λίνα, Ζαμπετάκη Αφροδίτη, Μαντά Καλλιόπη.
Δάσκαλοι: Ζαμπετάκη Μαρία (και συγγραφέας), Χριστοδουλάκης Γεώργιος.
Δικηγόροι: Ανδρουλιδάκη Αικατερίνη, Βαρούχα Ερωφίλη, Μεντάκης Ανδρέας, Μαντάς Αθανάσιος, Παναγιωτάκη Θεανώ, Πολυδωράκη Ζαχαρούλα, Φουντουλάκη Αικατερίνη.
Καθηγητές: Κασωτάκης Χαράλαμπος, Μεντάκη Ευγενία, Περυπράκη Εύα, Στυρουλάκη Σωτηρία, Σχινάς Χαράλαμπος.
Γενικά στοιχεία Ρουστίκων
Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα στο χωριό υπήρχαν οκτώ φυσικές πηγές και 100 πηγάδια.
Επίσης λειτουργούσαν δυο επαγγελματικοί φούρνοι και 85 οικογενειακοί, αλλά και 70 αλώνια.
Πολιτισμός
Μουσεία
α) «Το Ρουστίκων Μέλαθρον». Μια αξιόλογη προσπάθεια από την οικογένεια Φραγκιαδάκη, είναι ένα μουσείο τοπικών ενδυμασιών απ’ όλα τα διαμερίσματα της Ελλάδας. Έχει 70 φορεσιές, καθώς και το σπαθί του Μάρκου Μπότσαρη, δώρο του εγγονού του, Μάρκος Μπότσαρης κι αυτός.
β) Το εκκλησιαστικό Μουσείο Ρουστίκων με ιερά παλαιά Άμφια, εικόνες αυθεντικές, βιβλία εκκλησιαστικά, ιερά σκεύη, τιμαλφή αντικείμενα, αφιερώματα κλπ. όλα τοποθετημένα σε προθήκες, με συναγερμό ασφαλείας!... Ιδρυτής του εξολοκλήρου, ο δάσκαλος Γεώργιος Βαρούχας.
γ) Πνευματικό Κέντρο Ρουστίκων Μανόλης Αναγνωστάκης, ποιητής διεθνούς φήμης - βιβλιοθήκη.
δ) Μουσείο Σχολικής Ιστορίας, υπό ίδρυση.
Ηρώα-προτομές
α) Στην κεντρική πλατεία Ηρώον Πεσόντων στις διάφορες μάχες.
β) Προτομή συνταγματάρχου Στυλ. Στεφανουδάκη.
γ) Μαρμάρινη στήλη 11 Ρουστικιανών Μακεδονομάχων.
Μνημεία: Σεράγιο βενετσιάνικο κτίριο, που έγινε έπαυλη Τούρκων αγάδων.
Μπουτσουνάρια ονομαστή τοποθεσία, εκεί γινόταν και γίνονται αρκετές εκδηλώσεις.
Αθλητισμός
Από το 1983 ιδρύθηκε στο χωριό η ποδοσφαιριστή ομάδα «Φλόγα Ρουστίκων», από μια ομάδων φίλων του αθλητισμού τους: Καριανάκη Αγγελή, Φραγκιαδάκη Γιώργο, Μεντάκη Αγγελή, Δραμουντάννη Γιώργο, Φουντουλάκη Θανάση και Φραγκιαδάκη Λάμπρο, που συγκρότησαν και το πρώτο Δ.Σ.
Η ομάδα από το 1983-σήμερα 2015 παίρνει μέρος στα τοπικά πρωταθλήματα όλων των κατηγοριών.
Το 1991-92 κατέκτησε τον τίτλο στο Β' τοπικό, ενώ έχει αγωνιστεί στην Α' κατηγορία πέντε χρονιές (1993, 2007-09 και 2012), διαθέτει δικό της γήπεδο.
Από τα Ρούστικα είναι ο Χριστοδουλάκης Δημήτρης διαιτητής Β' Εθνικής από 2001-07, Γ' Εθνικής 1999-2001 και παρατηρητής διαιτησίας.
Φλόγα Ρουστίκων 2006-07 Α' τοπικό
Όρθιοι: Μανόλης Χατζηκωνσταντίνου (προπ.), Δημητρίου, Στ. Φραγκιαδάκης, Σωτηρίου, Αγγελάκης, Σπαντιδάκης, Στ. Φραγκιαδάκης, Στ. Χατζηκωνσταντίνου, Μ. Φραγκιαδάκης, Βογιατζιδάκης, Ηλ. Καριανάκης, Ανδρ. Φραγκιαδάκης.
Κάτω: Μπαρμίδης, Κ. Αγγελάκης, Ορφανουδάκης, Κιτράκης, Γανταδάκης, Γ. Αγριμάκης (στη φώτο).
Οικογένειες σήμερα
Αγγελάκης, Αναγνωστάκης, Βαγιωνάκης, Βαρούχας, Βασιλάκης, Βενάκης, Βογιατζιδάκης, Βουγιουκαλάκης, Γανταδάκης, Γιαννουλάκης, Δαμανάκης, Δαράκης, Δραμουντάνης, Ζαμπετάκης, Ζαφειράκης, Καλλιτσουνάκης, Καριανάκης, Καριολάκης, Κιτράκης, Κλαπάκης, Κουγεντάκης, Κόρακας, Κωνσταντουλάκης, Λαμπάκης, Λελεδάκης, Λεωνιδάκης, Μεντάκης, Παναγιωτάκης, Παντελιδάκης, Παπαδάκης, Παπαβασιλείου, Πολοπετράκης, Πολυδωράκης, Σπαντιδάκης, Σταυρουλάκης, Στελιδάκης, Σοφουλάκης, Σπιταδάκης, Φραγκιαδάκης,Φουντουλάκης, Χριστοδουλάκης, Χρυσουλάκης.
Πηγές:
«Τα Ρούστικα», 1972, Αρ. Παναγιωτάκη.
«Ρούστικα», 1993, Γ. Φραγκιαδάκη.
«Νοτιοδυτικά Ρεθ. Χωριά», 1996 Αργ. Φραγκούλη.
«Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», 1993 Λευτ. Κρυοβρυσανάκη.
Πληροφορίες και στοιχεία από τους δασκάλους: Παντελιδάκη Γιάννη, Παναγιωτάκη Ασπασία, Λεωνιδάκη. Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλέφωνο: 6934178701.
