Τα Σακτούρια βρίσκονται 49 χλμ. ΝΑ του Ρεθύμνου σε διακλάδωση του δρόμου προς Αγ. Γαλήνη, στην πλαγιά του λόφου Αμύγδαλος, του βουνού Βουβάλα και σε υψ. 540 μ.
Το 2011 αποτελούν Τοπική Κοινότητα Σακτουρίων με 218 κατοίκους του Δήμου Αγ. Βασιλείου από τους οικισμούς Πάνω Σακτούρια 149 κατοίκους, Kάτω Σακτούρια 42 και Αγ. Παύλος 27 κατοίκους.
Το 2001 ήταν Δημοτικό Διαμέρισμα Σακτουρίων με 331 κατοίκους του Δήμου Λάμπης (Πάνω Σακτούρια 25, Κάτω Σακτούρια 45, Αγ. Παύλος 52 κατοίκους).
Το 2015 οι εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι ήταν 352 και ψήφισαν οι 184.
Ονομασία – Ιστορία
Για την ονομασία του χωριού υπάρχουν διάφορες εκδοχές:
1. Την Αραβική περίοδο κατά τον 9ο μ.Χ. αιώνα, όταν πλησίαζαν στους παραθαλάσσιους οικισμούς οι Σαρακηνοί πειρατές οι κάτοικοι που είχαν σκοπιές στα υψώματα, φώναζαν στους χωριανούς τους να φύγουν και να κρυφτούν. Οι Σαρακηνοί έτρεχαν να τους προλάβουν φωνάζοντας στη γλώσσα τους «σακτούρ» δηλαδή τρέξετε γρήγορα, έτσι τα δύο χωριά ονομάστηκαν Σακτούρια από την αραβική λέξη Σακτούρ.
2. Σύμφωνα με τον περιηγητή Χρ. Μπουοντελμότι που ήρθε στην Κρήτη το 1415, στην περιοχή είχαν εγκατασταθεί από το 1182 μ.Χ. από τις 12 οικογένειες του Βυζαντίου οι Χορτάτζοι ή Σατούριοι (στα λατινικά).
Από τους Χορτάτζηδες-Σατούριους που έμεναν εδώ ονομάστηκε το χωριό Σατούρια - Σα(κ)τούρια.
Μάλιστα υπάρχουν τοποθεσίες Αρκαλιανά (από Αρχολέους), ενώ σε νοταριανό έγγραφο του 1643 αναφέρεται: «Ο Φραγκίσκος Καλλέργης του Ιακώβου πωλεί για πάντα στον ευγενή Κρητικό Τζώρτζη Σαγκουϊνάτσο π. Νικολό έσοδο σταριού 15,5 μουζουρίων, που του πληρώνουν κάθε χρόνο οι γονίκαροι του χωριού Σακτούρα...».
3. Από ένα δυνατό, έξυπνο και γιγαντόσωμο ήρωα του χωριού το Σακτούρη, που κατάφερνε να διώχνει τους πειρατές, που προσπαθούσαν να λεηλατήσουν τους πρώτους παλιούς οικισμούς.
Ίδρυση του χωριού
Κοντά τη θάλασσα και στην τοποθεσία Αγ. Ιωάννης υπήρχε η αρχαία μινωική πόλη «Ψύχιον», εκεί βρέθηκε αρχαίος αμφορέας.
Τα βυζαντινά χρόνια και αργότερα υπήρχαν στην περιοχή τέσσερις οικισμοί.
1. Αγ. Βλάσης, όπου σώζεται και σήμερα ομώνυμη εκκλησία, με τους κατοίκους ν' ονομάζονται «Αγιοβλασίτες».
Σύμφωνα με την παράδοση, εδώ γινόταν ένας γάμος, όμως την ώρα του χορού, έφτασαν κοντά οι πειρατές. Ένας πειρατής, τον οποίο είχαν πάρει σκλάβο, έπιασε πρώτος στο χορό και θέλοντας να τους ειδοποιήσει, τι τους περιμένει, τραγούδησε:
«Χόρευε Μαργιά κι Ειρήνη και Θοδώρα και Φροσύνη
πότε θα 'βγει το φεγγάρι, ν' αρμενίσουμε ομάδι
ταβλομάντηλα και πέτσες, δεν γίκατε εσείς μπεμπέτσες;».
Οι χωρικοί κατάλαβαν το μήνυμα και έφυγαν, όσοι πρόλαβαν, για να κρυφτούν. Ο γαμπρός όμως και η νύφη δεν έφυγαν. Οι πειρατές ήρθαν αργότερα, λεηλάτησαν το χωριό και έφυγαν παίρνοντας μαζί τους αιχμαλώτους. Μεταξύ των άλλων πήραν και τον γαμπρό.
Μετά από χρόνια το πειρατικό καράβι επέστρεφε και μέσα βρισκόταν σκλάβος και ο γαμπρός.
Αυτός παρακάλεσε τον καπετάνιο να τον αφήσει, όπως και έγινε. Πήγε στο χωριό και την ώρα εκείνη ετοιμαζόταν για γάμο η γυναίκα του, όμως τότε φυσικά το μυστήριο ματαιώθηκε.
2. Αρκολιανά, που φαίνεται να εγκαταστάθηκαν οι βυζαντινοί Αρχολαέοι.
3. Κατσομάτης, σώζονται ερείπια.
4. Αγ. Στέφανος, σώζεται ομώνυμη εκκλησία. Εδώ έμεναν Πόντιοι εκδιωχθέντες από το Φανάρι.
Εξ αιτίας των πειρατών οι κάτοικοι των τεσσάρων αυτών οικισμών τα εγκατέλειψαν και ίδρυσαν πριν τον 14ο αιώνα το νέο χωριό, αφού για πρώτη φορά αναφέρτεται το 1577 ως Σακτούρια.
Το 1583 τα Σακτούρια είχαν 193 κατοίκους και ο Αγ. Βλάσης 40 (που φαίνεται να εγκαταλείφθηκε το 1650).
Το 1881 ανήκουν στον Δήμο Μελάμπων με 360 χριστιανούς κατοίκους, ενώ το 1920 είναι έδρα ομώνυμου αγροτικού Δήμου με 514 κατοίκους.
Το 1961 έδρα κοινότητας με τους περισσότερους 569 κατοίκους και το 1991 είχαν 311 κατοίκους.
Τρεις φορές κάηκε το χωριό
Σ' όλους τους αγώνες οι κάτοικοι δήλωσαν «παρών» για τη λευτεριά της πατρίδας.
Το 1723 τα Σακτούρια αντιπροσώπευσαν οι παπα-Γιώργης, Αποστόλης και ΜανοληςΤζενάκης, καθώς και ο καπετάν Μαθιός Βάρδας ως εκπρόσωποι της επαρχίας στις αδικίες του εισπράκτορα Βεντζίχ Εφέντη. Το 1824 το χωριό κάηκε από τον Χουσεΐν.
Στην επανάσταση του 1866 για τη συμμετοχή κατοίκων, οι Τούρκοι με το Μουσταφά έκαψαν τα Σακτούρια.
Ανάμεσα στους αγωνιστές του 1866-1897 αναφέρονται οι: Γ. Γουμενάκης, Μαρκ. Μαρκάκης και Μιχ. Μιχελουδάκης, ενώ από το 1912-22 οι: Γ. Δεδηλάκης και Εμμ. Ζωγραφάκης.
Στον Αλβανικό πόλεμο έπεσαν υπέρ πατρίδας ο εφ. λοχαγός Ι. Μακρυμανωλάκης και ο Δ. Δασκαλάκης.
Για 3η φορά καταστροφή του χωριού το 1944
Το ξημέρωμα της 3ης Μαΐου 1944 όπως και στη Λοχριά, οι Γερμανοί κύκλωσαν με ισχυρές δυνάμεις τα Σακτούρια και συγκέντρωσαν τους κατοίκους στην πλατεία του χωριού.
Τους κατηγόρησαν ότι βοήθησαν Αγγλικό πλοίο στην ακτή Αγ. Παύλου για αποβίβαση πυρομαχικών και ότι διήλθαν σύμφωνα με πληροφορίες απ’ εδώ οι απαγωγείς του Κράιπε.
Τους άντρες τους οδήγησαν στον Αγ. Κύριλλο, για εκτέλεση, που όμως δεν έγινε και τους μετέφεραν στις φυλακές Φορτέτζας. Τα γυναικόπαιδα που ήταν φρουρούμενα στην εκκλησία τα έδιωξαν από το χωριό αφού πήραν λίγα υπάρχοντα και τότε ανατίναξαν και κατέστρεψαν σπίτια, εκκλησίες και το σχολείο, στις 4 Μαίου 1944.
Μετά από καιρό αποφυλάκισαν από τη Φορτέτζα τους περισσότερους άντρες, εκτός από 15 που τους οδήγησαν στις φυλακές Αγυιάς Χανίων.
Εκτελέστηκαν στις 16-9-1944
Στις 16 Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί εκτέλεσαν 60 φυλακισμένους, ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν και οι 15 Σακτουριανοί που ήταν: Γ. Αδριανάκης, Γ. Ι. Ανυφαντάκης, Γ. Ε. Ανυφαντάκης, Μυρ. Ανυφαντάκης, Ηρ. Αποστολάκης, Απ. Βλαχάκης, Γρ. Γρηγοράκης, Ι. Δαμβακάκης, Στ. Δασκαλάκης, Εμμ. Δεληδάκης, Δ. Κοτσυφάκης, Κ. Μελισσανάκης, Γ. Μιχελουδάκης, Ι. Νικολακάκης, Ι. Σταματάκης.
Εκτός από τους 15 παραπάνω εκτελέστηκαν ακόμη στην Κατοχή άλλοι τέσσερις σ’ άλλα μέρη οι: Γ. Ανυφαντάκης (στην Κρύα Βρύση), Γ. Μακρυμανωλάκης (Λάρισα), Ν. Μελισανάκης (Βόλος), Αλέξης Ανυφαντάκης (στο Τραχήλι το 1943, ενώ διέμενε στον Πλάτανο). Τέλος, στον Εμφύλιο ο υπολοχαγός Τσαγκαράκης και ο Ν. Αποστολάκης.
Στις 16-9-1997, τα οστά των ηρώων τοποθετήθηκαν σε ηρώο-μαυσωλείο και την πρώτη Κυριακή, μετά την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, τελείται μνημόσυνο υπέρ αναπαύσεως αυτών.
Οι 20 Εκκλησίες – Ιερείς
Τίμιος Σταυρός: Ενοριακός ναός στα Πάνω Σακτούρια, που χτίστηκε το 1950 στη θέση του δίκλιτου (Αγ. Χαράλαμπος – Τ. Σταυρός), που κατέστεψαν το 1944 οι Γερμανοί.
Αγ. Γεώργιος: (δίκλιτος Αγ. Δημήτριος) στα Κάτω Σακτούρια, που ξαναχτίστηκε το 1956.
Κοίμηση της Θεοτόκου: παλιά βυζαντινή με αγιογραφίες
Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος: παλιός ναός
Αγ. Νικόλαος: κοιμητηριακός
Αγ. Τριάδα: παλιό νεκροταφείο
Αγ. Παντελεήμονας: κοντά στο χωριό
Αγ. Αντώνιος: 6 χλμ. από το χωριό, κτίστηκε το 1866
Αγ. Βλάσης: (11/2) στον παλιό οικισμό
Αγ. Παύλος: κοντά στη θάλασσα
Αγ. Μάρκος: κοντά στην παραλία Αγ. Παύλου
Αγ. Κύριλλος: γιορτάζει 4 Μαϊου, αντί 18 Γενάρη, λόγω των γεγονότων του 1944.
Αρχιστράτηγος Μιχαήλ: κοντά στο ποτάμι
Αγ. Στυλιανός, Αγ. Στέφανος, Σωτήρας Χριστός (στο ύψωμα Αμυγδάλου), Αγ. Σπυρίδωνας (στη διακλάδωση των Μελάμπων), Μονή Αγ. Τριάδας (παλιό γυναικείο μοναστήρι), Αγ. Δημήτριος.
ΙΕΡΕΙΣ: Γιάννης Παπαδάκης ο «Διαβαστής», Πέτρος Παπαδάκης ή Πετρούλης, Μηνάς Τσαγκαράκης (1890-1957), Γεώργιος Παπαδάκης (1958-1977), Αντώνης Παπαδογιάννης (1977-2014), Κωνσταντίνος Λίτινας.
Σχολείο – Δάσκαλοι
Τα παιδιά πριν από το 1880 πήγαιναν στις Μέλαμπες και οι μεγαλύτερες τάξεις στο σχολείο Αγίου Πνεύματος.
Το σχολείο ιδρύθηκε το 1880 με έξοδα της Μ. Πρέβελη και επανιδρύθηκε το 1899 ως μονοτάξιο και το 1900 έγινε γραμματοσχολείο πρωτοβάθμιο, ενώ το 1911 έγινε αδιαίρετο μικτό.
Ο πρώτος δάσκαλος που διορίστηκε το 1899 ήταν ο Χριστοφοράκης Μανόλης με 60 δρχ. το μήνα και το 1902 τον διαδέχτηκε ο Ευθύμης Παπαφανουράκης. Το 1903 διορίστηκε ο υποδιδάσκαλος Δημήτρης Σπυριδάκης με μισθό 40 δρχ. και ακολούθησε ο Γιώργης Λαγουδάκης που παραιτήθηκε το 1907 και ήρθαν ο Ευτυχιανός Χλιαουτάκης και μετά ο Νίκος Φωτάκης, ενώ το 1910 ο παπα-Γιάννης Τσαγκαράκης. Το 1912 ο Ιωάννης Αλεξανδράκης, αλλά επανήλθε ο παπα-Γιάννης. Το 1932-33 είχε 83 μαθητές, τους περισσότερους, και έγινε για αρκετά χρόνια 2/θέσιο.
Ακολούθησαν οι δάσκαλοι: Μαρκουλάκης, Στ. Τζανιδάκης, Σωτ. Νερατζοπούλου, Στ. Παπαδάκης, Αλ. Μαριδάκης, Στρατής Βελουδάκης, Ραδάμανθυς Δασκαλάκης (1928-65), Παν Χρυσογόνου, Μαρία Ιερωνυμάκη, Στυλ. Διαμαντάκη, Θεανώ Αποστολάκη (1960-65), Ι. Τρουλλινός, Αλ. Τρουλλινού, Μιχ. Τρουλλινός, Νίκος Φασατάκης (1965-66 όλοι από Μέλαμπες) Γ. Κανονάκης (Αληθινή), Μάρκος και Μαρία Δερεδάκη, Ι. Μυρτάκης, Γ. Δρακούλης (Ζωνιανά), Θ. Γιαννούλης, Εμμ. Λεβεντάκης, Κλεόνικος Σταυριδάκης, Δήμος Παπαδομιχελάκης (1982-83 από Μέλαμπες), Π. Παπαδογιάννης, Αδριανή Βελεγράκη, Αρ. Μαυρογιαννάκης, Αγησ. Μαυροματάκης (1985-86), Ν. Παλιεράκης, Χρυσ. Δεσδενάκη, Γ. Βουγιουκαλάκης (1989-90).
Το κτίριο κτίστηκε το 1927, όμως το 1944 καταστράφηκε από τους Γερμανούς για να κτιστεί νέο το 1951. Από το 1991 το σχολείο έχει συγχωνευθεί με το Μελάμπων.
Σακτουριανοί δάσκαλοι είναι οι: Δασκαλάκης Ραδάμανθυς με μεγάλη προφορά και τιμητικές διακρίσεις, Παπαδάκης Στέργιος και Γιώργης, Αποστολάκη Θεανώ, Ζωγραφάκης Ιωάννης, , Κοτσυφάκης Νικόλαος, Δασκαλακη Ιωαννα,Ταβερναράκη Ειρήνη, Δελιδάκης Νίκος, Μπικάκης Μιχάλης, Δελιδάκη Ρ. Μαρία, και οι νηπιαγωγοί Φωτεινάκη Φωφώ, Τζαγκαράκη Μαρία, Μαρκάκη Μαρία, Παπαδάκη Αργυρώ.
16 γιατροί και πολλοί επιστήμονες
Γιατροί: Παπαδάκης Εμμ., Αποστολάκης Κ., Βαβουράκης Νίκος (με καταγωγή από τα Ακούμια), Τζαγκαράκης Ι., Παπαδάκης Ι., Τζαγκαράκη Μαρία, Αποστολάκης Ι., Τζανακάκης Μιχ., Ζωγραφάκης Λ., Ζωγραφάκης Απ., Νικολακάκης Κ., Μελισσινάκη Μ., Παπαδάκη Ελένη, Ζωγραφάκης Λεωνίδας (οδοντ.), Αποστολάκης Ν. και Χριστοφοράκη Ελένη (φαρμ.).
Καθηγητές πανεπιστημίου: Παπαδάκης Στ. Ιωάννης, Δεληδάκης Χρήστος, Μακρυμανωλάκης Νικ.
Ανώτατοι Αξιωματικοί: οι αντιστράτηγοι Δαμβακάκης Ελευθέριος και Δελιδάκης Εμμανουήλ, Ανυφατάκης Πέτρος υποστράτηγος ΕΛΑΣ, Μαρκάκης Λάμπρος ταξίαρχος, Καμπουράκης Ιωάννης, Ρυακιωτάκης Ιωάννης σμήναρχοι, Ταβερναράκης Παντελής πλοίαρχος κ.α.
Μηχανικοί: Παπαδάκης Μιχ., Ρυακιωτάκης Απ. και Ι., Ζωγραφάκης Χρ., Παπαδάκης Λουκάς, Τζανακάκης Παντ., Αποστολάκης Νικ.
Δ/ντες Τραπεζών: Ρυακιωτάκης Κλέαρχος, Μιχελουδάκης Στ., Αποστολάκης Γ., Ζωγραφάκης Μιχ., Μελισσινάκης Αντ.
Ακόμη οι: Γρηγοράκης Θεόφιλος (επιθεωρητής εφορείας), Μιχελιδάκης Εμμ. (Αγρονόμος), Αποστολάκης Ιωάννης και Ρυακιωτάκης Παντελής (Δ/ντές ΟΤΕ), Αποστολάκη Αλεξάνδρα (εφέτης), Ρυακιωτάκης Παντελής (δικηγόρος), Τζανακάκης Δημήτρης (αρχισυντάκτης «Ρ.Ν.» και εκδότης εφημερίδας), Τζανακάκη Ελένη και Βάσω) δημοσιογράφοι. Επίσης πάνω από 30 καθηγητές – γεωπόνοι και οικονομολόγοι κ.α. επιστήμονες.
Πολιτισμός – Αθλητισμός - Τουρισμός
Αρκετές οικογένειες Σακτουριανών έχουν εγκατασταθεί σε διάφορες χώρες, ενώ μόνο στην Αττική διαμένουν περίπου 170 οικογένειες, ιδρύοντας μάλιστα και τον σύλλογο «Τίμιος Σταυρός» με σημαντικές δραστηριότητες.
Στο χωριό επίσης υπάρχει ο πολιτιστικός σύλλογος «Όμιλος Νεολαίας» με πρόεδρο τον δραστήριο Γιάννη Χαραλαμπάκη, που συμμετέχει σε πολλές εκδηλώσεις – γιορτές.
Ονομαστός είναι ο λυράρης Γιάννης Μιχελουδάκης (1920) με δύο δίσκους και ο λαγουτιέρης Νίκος Δεληδάκης.
Στον αθλητικό τομέα ο Νίκος Βαβουράκης (γιατρός) ήταν από τους κορυφαίους Ρεθεμνιώτες αθλητές, στα «20ά Αρκάδια 1960» με δύο χρυσά (τριπλούν, ακόντιο) και ένα αργυρό (μήκος), όπως και τις δύο επόμενες χρονιές.
Στον τουριστικό τομέα έχουμε τα τελευταία χρόνια σημαντική ανάπτυξη κυρίως στην πανέμορφη παραλία Απ. Παύλου με ξενοδοχεία, ταβέρνες κ.α.
Επίσης κοντά βρίσκονται τα ιστορικά σπήλαια Δαιδάλου και Ικάρου, Αγ. Αντωνίου, αλλά και Απ. Παύλου (σύμφωνα με την παράδοση εκεί προσάραξε ο Απόστολος Παύλος).
Οι 45 οικογένειες - επίθετα
Αλεξανδράκης, Ανδριανάκης, Ανδρουλάκης, Ανυφαντάκης, Αποστολάκης, Αργυράκης, Βαβουράκης, Βεργιτσάκης, Γρηγοράκης, Δασκαλάκης, Δεληδάκης, Εργινουσάκης, Ζαχαρουδάκης, Ζωγραφάκης, Ζωνουδάκης, Καδιανάκης, Καμπουράκης, Κανδυλάκης, Καραπιδάκης, Κολυβάκης, Κοτσιφάκης, Μακρυμανωλάκης, Μαρκάκης, Μελισσηνάκης, Μιχελιουδάκης, Μουλακάκης, Μπικάκης, Νικολακάκης, Παναγιουλάκης, Παναγιωτάκης, Παπαδάκης, Παπαμιχελάκης, Ρυακιωτάκης, Σαββάκης, Σαρτζετάκης, Ταβερναράκης, Τζαγκαράκης, Τζανακάκης, Τρουλλινός, Τσουτσουδάκης, Φωτεινάκης, Χαραλαμπάκης, Χαριτάκης, Χατζηδάκης, Χριστοφοράκης.
Πηγές: Ν. Φασατάκη «Η τ. επαρχία Αγίου Βασιλείου»., Λευτ. Κρυοβρυσανάκη «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης».
Πληροφορίες και στοιχεία από δημοσιεύσεις των: Μιχ. Αποστολάκη, Αντώνη Στιβακτάκη, Εύας Λαδιά, Χάρη Στρατιδάκη, παπα-Αντώνη Παπαδογιάννη και Νίκου Κοτσυφάκη. Για συμπληρωματικά στοιχεία αλλά και για έκδοση σε βιβλίο των χωριών στο τηλ. 6934178701.
