Η πρώτη ονομασία Αμάρι αναφέρεται σε επιγραφή του ναού της Αγ. Άννας, που βρίσκεται κοντά στο χωριό, το έτος 1225 μ.Χ.
Η επαρχία Αμαρίου είναι σε μια κοιλάδα, που σχηματίζεται ανάμεσα στα βουνά Ψηλορείτης (2.456 μ.), Κέδρος (1.777 μ.), Σωρός (1.186 μ.), Κατσονήσι (1.108 μ.) και στη μέση η Σάμιτος (1.014 μ.) που τη χωρίζουν σε δύο κοιλάδες.
Η ανατολική λέγεται Ασωματιανή (από τη Μ. Ασωμάτων) και η δυτική Σμιλιανή (από το χωριό Σμιλέ), μήκους 25 χλμ. και σε υψόμ. 400-500 μ.
Τα νερά της επαρχίας χωρίζουν στους Αποστόλους και βόρεια σχηματίζουν τον ποταμό Σταυρομάνα, που φτάνει στο Φράγμα Ποταμών και συνεχίζει στο Κρητικό Πέλαγος ως ποματός Πλατανές.
Τα νερά του Ασωματιανού και Σμιλιανού Κάμπου σχηματίζουν τον ποταμό Ηλέκτρα (παλιά ονομασία) ή Λυγιώτη Αμαριανό-Πλατύ Ποταμό και χύνονται στο Λιβυκό Πέλαγος (Αγ. Γαλήνη).
Η επαρχία Αμαρίου έκτασης 272 τ.χλμ., από τα οποία τα 83 τ.χλμ. είναι καλλιεργήσιμα, κατάφυτα από ελιές (ονομαστές οι επιτραπέζιες σταφιλολιές της), οπωροφόρα δέντρα με τα περίφημα Γερακαριανά κεράσια, μήλα κ.α.
Μεγάλη ανάπτυξη έχει η κτηνοτροφία, η αμπελοκαλλιέργεια κλπ.
Ονομασία
Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για τ' ονόματα Αμάρι.
α) Από Βενετό φεουδάρχη της περιοχής του Αμαρίου, όπου κατοικούσε στο χωριό Αμάρι και έδωσε το όνομά του στην επαρχία.
β) Από το Λατινικό αμάρε=αγαπώ, γιατί το μέρος ήταν αξιαγάπητο.
γ) Από την ομηρική λέξη αμάρι=υδραγωγός-αυλάκι από το οποίο αρδευόταν οι δύο κοιλάδες.
δ) Από τον κρηταγενή Αμάριο (=αθάνατο) Δία, που μεγάλωσε στον Ψηλορείτη (Ίδη) και συνήθιζε να έρχεται να κάνει το μπάνιο του στο ποτάμι, τα νερά του οποίου τον ανανέωναν και ξαναγεννιόταν.
Η περιοχή αυτή, στις όχθες του ποταμού ονομάστηκε Γέννα (σημερινό χωριό) και φύτρωναν στην περιοχή πολλά δέντρα.
Μάλιστα για να καμαρώνει ο Δίας την ομορφιά του τόπου αυτού, του έστησαν πάνω σε λόφο ένα θρόνο χρυσό, το χωριό που βρίσκεται στη θέση αυτή ονομάζεται Θρόνος.
Η καταπράσινη κοιλάδα ήταν αφιερωμένη ως ιερό «Αμάριο άλσος», που δηλώνει το αθάνατο, το παντοτινό.
Στην «Αμαρία Γη» όμως εκτός από τον Κρηταγενή Δία λατρευόταν και ο Θεός Πάνας (ο ξέγνοιαστος τραγοπόδαρος Θεός που ζούσε κοντά στα κοπάδια) έχοντας ως άκρα -σύνορα τα χωριά Βισταγή-Πλατανιά-Κουρούτες (Παν-ακραία όρη) και η περιοχή ονομαζόταν «Πάνακρον». Το 1920 ήταν Δήμος Πανακραίων (έδρα Μοναστηράκι).
Στην περιοχή λατρευόταν και ο Θεός των πηγών ο «Κραναίος Ερμής», στο φαράγγι της Πατσού, αλλά και η Ηώ, Θεά της αυγής και του φωτός (αδελφή του Ήλιου και της Σελήνης), μ' ένα κάμπο πανώ από το Γερακάρι να φέρει το όνομά της «Τσ' Ηούς ο Κάμπος».
Αρχαίες πόλεις και αρχαιολογικοί χώροι
Στην επαρχία Αμαρίου υπήρχε μια από τις 100 πόλεις της Μινωικής Κρήτης του 3ου-1ου π.Χ. αιώνα η Σύβριτος (Σου=νερό και βρίτυ= γλυκό) στη θέση του χωριού Θρόνος.
Πόλη οχυρή, αυτόνομη με δικά της νομίσματα (Κεφαλή Διονύσου με φύλλα αμπελιού και Ερμή).
Ήταν έδρα Επισκοπής στον 6ο-7ο μ.Χ. αιώνα.
Επίνειο της (λιμάνι) ήταν η Σουλία (Αγ. Γαλήνη).
Διατηρήθηκε μέχρι τον 10ο μ.Χ. αιώνα.
Άλλος αρχαιολογικός χώρος υπάρχει στο Μοναστηράκι με ανακτορικό κέντρο (100 και πλέον δωματίων), του 2000-1700 π.Χ., με αρκετά ευρήματα (αγγεία, πιθάρια κ.ά.).
Ένας ακόμη αρχαιολογικός χώρος στο Αποδούλου με μινωικά λείψανα, σαρκοφάγους, κτίσματα της περιόδου 1400-1200 π.Χ..
Τέλος ένας ακόμη αρχαιολογικός χώρος είναι σπηλαιώδης ναός του Αγ. Αντωνίου (Πατσού), βρέθηκαν ευρήματα του 4ου π.Χ. αιώνα πιθανότατα ο χώρος αυτός ανήκε σε Ι. Μ. Παναγίας και το 1900 πήρε τη σημερινή μορφή μετά από τάμα.
Τα Βυζαντινά χρόνια
Τη βυζαντινή περίοδο Τιμαριούχοι της περιοχής ήταν οι Βαρούχες και τα φέουδά τους ήταν το Μοναστηράκι και ο Σμιλές. Η επαρχία δεν αποτελούσε Καστελανία και δεν είχε Καστέλι και Καστελάνο. Στο κέντρο της επαρχίας ήταν το χωριό Αμάρι, όπου συγκεντρώνονταν οι φεουδάρχες της περιοχής. Η σημερινή επαρχία αποτελούσε τούρμα (επαρχία). Απάνω Συβρίτου, από το όνομα της αρχαίας πόλης.
Επί Τουρκοκρατίας όλη η επαρχία και ιδιαίτερα η Αμπαδιά κατοικήθηκε από πολύ αιμοβόρους Τούρκους, τους «Αμπαδιώτες» που έκαναν σφαγές συχνά. Όταν οι Άραβες-Σαρακηνοί ήρθαν στην περιοχή αυτή τη βρήκαν έρημη και απομακρυσμένη και την ονόμασαν Αμπαδιά (αλ-μπαντία=έρημη περιοχή). Τα 13 χωριά της Αμπαδιάς είναι: Λοχριά, Άρδακτος, Πλάτανος, Βαθιακό, Σάτα, Ρίζικας, Μάνδρες, Αποδούλου, Αγία Παρασκευή, Άγιος Ιωάννης, Κλήμα, Νίθαυρη, Κουρούτες.
Τη Γερμανική κατοχή θυσία 150 Αμαριώτες
Το Αμάρι πλήρωσε ακριβά τον αγώνα κατά των Γερμανών την κατοχή με τη θυσία 150 κατοίκων: Άνω Μέρος 38, Βρύσες-Σμιλές 29, Γερακάρι 43, Καρδάκι 19, Λοχριά 20, Γουργούθοι 2. Ενώ όλα τα ανωτέρω χωριά ολοκαυτώθηκαν.
Ιερές Μονές και Βυζαντινοί Ναοί-Προσκυνήματα
Από τους 68 βυζαντινούς ναούς της επαρχίας, ξεχωρίσαμε:
• Ι. Μ. Ασωμάτων (10ου αιώνα) αφιερωμένη στους Ταξιάρχες, με φρουριακή μορφή, σ' ένα πραγματικά παράδεισο με άφθονα νερά!
• Ι.Μ. Αγ. Αντωνίου (Βένι), σπηλαιώδης ναός.
• Ι.Μ. Παναγιάς (κοίμηση) Πετράιδας (Μοναστηράκι).
• Ι.Μ. Καλοείδαινας (Μεταμόρφωση) σε Άνω Μέρος.
• Ι.Μ. Κερά-Παναγιάς (Γέννηση) στο Αμάρι, τρίκλιτη του 1225.
• Ι.Μ. Αγ. Γεωργίου (Μέρωνα).
• Ι.Μ. Αγ. Ιωάννη Φώτη (Γερακάρι).
• Ι.Μ. Φανερωμένης (Ζωοδόχου Πηγής) στο Χωρδάκι.
• Ι.Μ. Αγ. Γεωργίου Ξιφηφόρου (Αποδούλου).
• Ι.Μ. Αγ. Αντωνίου Λαγκούφα (Αποδούλου).
• Αγ. Άννα (Οψιγιάς).
• Αγ. Γεώργιος (Βαθιακό).
• Αγ. Παρασκευή (Σχ. Ασωμάτων), από τα αδέλφια Χορτάτζη.
• Αγ. Νικόλαος (Μέρωνα).
• Αγ. Νικόλαος (Λοχριά).
• Αγ. Νικόλαος (Ελένες).
• Αγ. Ονούφριος (Γέννα).
• Κοίμηση Θεοτόκου (Μέρωνας), τρίκλιτος.
• Καρδιώτισσα (Φουρφουράς).
• Εισόδια Θεοτόκου (Σμιλές).
• Μιχαήλ Αρχαγγέλου (Καρδάκι).
• Ζωοδόχου Πηγής (Άρδακτος).
• Κοίμηση Θεοτόκου (Πλατανίων)
• Γέννηση Θεοτόκου (Νίθαυρης).
• Δώδεκα Αποστόλων (Πετροχωρίου).
Πολιτική διαίρεση
Μετά το 1882 ο Ν. Ρεθύμνου είχε 20 Δήμους, ανάμεσα σ' αυτούς στην επαρχία Αμαρίου ήταν τότε τρεις:
1) Δήμος Μέρωνα: Μέρωνας, Αντάνασσος, Αποστόλοι, Βολιώνες, Γέννα, Γεννή, Γερακάρι, Ελένες, Θρόνος, Καλογέρου, Καρίνες, Μεσονήσια, Πατσός.
2) Δήμος Πανακραίων: Μοναστηράκι, Αποσέτι, Βιζάρι, Βρύσες, Γουργούθι, Καρδάκι, Λαμπιώτες, Μπισταγή, Νεύς Αμάρι, Οψυγιάς, Πλατανιά, Σμιλές, Φουρφουράς, Μονή Ασωμάτων.
3) Δήμος Αποδούλου: Αποδούλου, Άρδακτος, Αγία Παρασκευή, Άγιος Ιωάννης, Άνω Μέρος, Βαθιακό, Δρυγιές, Κουρούτες, Λοχριά, Νίθαυρις, Πλάτανος, Ρίζικα, Σάτα Χορδάκι.
Μετά το 1920 είχαμε 25 κοινότητες και στο τέλος του 20 αιώνα δύο Δήμους: Κουρητών (Φουρφουράς) και Συβρίτου (Αγ. Φωτεινή) και τέλος ένας Δήμος Αμαρίου.
Πληθυσμός Αμαρίου
Η πρώην επαρχία Αμαρίου και νυν Δήμος κατά την απογραφή του μόνιμου πληθυσμού το 2011 είχε 5.915 κατοίκους, στους 40 οικισμούς του (25 τοπικές κοινότητες).
Μεγαλύτερα χωριά: 1) Φουρφουράς 605, 2) Πλάτανος 501, 3) Νίθαυρη 405, 4) Μέρωνας 318, 5) Γερακάρι 309.
Τα πέντε μικρότερα: 1) Σάτα 3, 2) Ρίζικας 6, 3) Βαθιακό 8, 4) Χωρδάκι 9, 5) Κλησίδι 24.
Δήμος Αμαρίου (Πληθυσμός 5.915)
Έδρα Δήμου Αγ. Φωτεινή (90)-ιστορική έδρα Φουρφουράς (605).
1) Τοπική Κοινότητα Αγ. Παρασκευής 124.
2) Τοπική Κοινότητα Αγ. Ιωάννη 117.
3) Τοπική Κοινότητα Αποδούλου 307, Αποδούλου 256, Μάνδρες 42, Ρίζικας 6, Σάτα 3.
4) Τοπική Κοινότητα Αμαρίου 142, Αμάρι 111, Οψιγιάς 31.
5) Τοπική Κοινότητα Άνω Μέρος 244, Άνω Μέρος 209, Χωρδάκι 9.
6) Τοπική Κοινότητα Αποστόλων 277, Απόστολοι 162, Αγ. Φωτεινή 90, Γέννα 25.
7) Τοπική Κοινότητα Βιζαρίου 89.
8) Τοπική Κοινότητα Βισταγής 220, Βισταγή 201, Μ. Ασωμάτων 19.
9) Τοπική Κοινότητα Βρυσών 120, Βρύσες 90, Καρδάκι 30.
10) Τοπική Κοινότητα Βολιώνων 109.
11) Τοπική Κοινότητα Γερακαρίου 309.
12) Τοπική Κοινότητα Ελένων 197, Ελένες 94, Μεσονήσια 103.
13) Τοπική Κοινότητα Θρόνου 89, Θρόνος 65, Κλησίδι 24.
14) Τοπική Κοινότητα Καλογέρου 119.
15) Τοπική Κοινότητα Κουρητών 210.
16) Τοπική Κοινότητα Λαμπιωτών 61.
17) Τοπική Κοινότητα Λοχριάς 295, Λοχριά 247, Άδρακτος 48.
18) Τοπική Κοινότητα Μέρωνα 318.
19) Τοπική Κοινότητα Μοναστηρακίου 174.
20) Τοπική Κοινότητα Νιθαύρεως 247, Νίθαυρη 405, Βαθιακό 8
21) Τοπική Κοινότητα Πετροχωρίου 137.
22) Τοπική Κοινότητα Πλατανίων 199.
23) Τοπική Κοινότητα Παντάνασσας 268.
24) Τοπική Κοινότητα Πατσού 271.
25) Τοπική Κοινότητα Φουρφουρά 605.
