Ο Οψιγιάς Αμαρίου βρίσκεται 36 χλμ. από το Ρέθυμνο (1 χλμ. από το Νευς Αμάρι), σε υψόμετρο 480 μ. και έχει 31 κατ. (2011), ενώ το 2001 είχε 66 κ. δηλαδή μείωση πάνω από 50%.
Αναφέρεται στην απογραφή του 1577 ως Ψυγιάς, το 1834 με επτά χριστιανικές οικογένειες και μία τούρκικη. Το 1881 ως Οψυγιάς στον Δήμο Μοναστηρακίου με 128 κατοίκους, το 1928 στο Δ. Πανακραίων με 135 κατοίκους και το 1940 στην Κοινότητα Αμαρίου για πρώτη φορά ως Οψιγιάς, όπως συνεχίζει να γράφεται.
Ονομασία
Στη βενετσιάνικη απογραφή αναφέρεται Ψυγιάς, το άρθρο ο συνεκφέρεται και το αλλοιώνει Οψυγιάς. Προέρχεται από το ρήμα ψύγω-ψύχω δηλ. στεγνώνω, ξηραίνω.
Επειδή στο μέρος αυτό υπήρχαν πολλές αμπελοκαλλιέργειες και ο τόπος με αρκετή ηλιοφάνεια, ήταν ο κατάλληλος για να απλώνουν τις σταφίδες να ξεραθούν, ψυγιάς. Έτσι ονομάζουν σήμερα τους χώρους που απλώνουν τις σταφίδες.
Η άλλη εκδοχή αναφέρει ότι πήρε τ' όνομα από το υγιεινό κλίμα του (όψη-υγείας)=Οψηγιάς-Οψιγιάς.
Βυζαντινοί ναοί σε Οψιγιά και στην περιοχή
Αρκετοί αγιογραφημένοι βυζαντινοί ναοί υπάρχουν στην περιοχή: Αγ. Γεώργιος Μονόκριτη Βασιλική του 13ου-14ου αιώνα, με γλυπτική διακόσμηση ενετικής επίδρασης. Ο αγιογραφημένος κοιμητηριακός ναός βρίσκεται στο κέντρο του Οψιγιά.
Ενοριακός ναός είναι ο Αγ. Νικόλαος, ενώ υπάρχουν ακόμη στο χωριό ο Αγ. Αντώνιος και στη Σάμιτο ο Αγ. Δημήτριος.
Ερείπια ναού της Αναλήψεως βρίσκονται στην κορυφή της Σαμίτου.
Σε κοντινή απόσταση περίπου 2 χλμ. από τον Οψιγιά υπάρχουν οι βυζαντινοί ναοί Αγ. Άννας. Μονόκλιτη τοιχογραφημένη βασιλική του 1.225 μ.Χ. από τους πρώτους ναούς της Κρήτης. Αργότερα προστέθηκε και νέο κλίτος.
Κερα-Παναγιάς, παλιό έρημο μοναστήρι, με ιδιότυπη αρχιτεκτονική τριμάρτυρη βασιλική (13ου αιώνα) και με τον πρώτο ναό (κλίτος) αφιερωμένο στη Γέννηση της Παναγίας. Βρίσκεται δίπλα στο ποτάμι.
Παναγίας Πετράιδας. Μετόχι της Ι.Μ. Ασωμάτων, κοντά στο Μοναστηράκι-Οψιγιά, που λειτουργούσε το 16ο αιώνα, από τον ιερομόναχο Θεόφιλο Βαρούχα.
Αγ. Θεόδωροι, Αγ. Γεώργιος Ρολόγη, Αγ. Νικόλαος (Αμαρίου), Μιχαήλ Αρχάγγελος και Αγ. Γεώργιος (Μοναστηράκι), Αγ. Παρασκευής και Μιχαήλ Αρχάγγελου (Σχ. Ασωμάτων).
Από τον Οψιγιά ο Ιερομόναχος Συμεών
Ο Συμεών Δρετουλάκης γεννήθηκε το 1902 στον Οψιγιά, νέος πολέμησε στη Μ. Ασία και όταν επέστρεψε, έγινε ιερομόναχος στη Μ. Ασωμάτων και αργότερα εφημέριος στις Βρύσες Αμαρίου.
Είχε αναπτύξει αντιστασιακή δράση, χωρίς να δειλιάζει ποτέ.
Μάλιστα σ' ένα γάμο στον Οψιγιά, μπροστά στους Γερμανούς τραγούδησε: «Της λευτεριάς τα σήμαντρα, εδώ κοντά χτυπούνε και πλησιάζει ο καιρός, που θα λευτερωθούμε».
Στο ολοκαύτωμα των χωριών του Κέντρους στις 22-8-1944 τον βρήκε εφημέριο στις Βρύσες.
Τον έπιασαν και αυτό, μαζί με τους 29 Βρυσανούς και τους τρεις από το Σμιλέ, για να τους εκτελέσουν. Όπως ομολόγησε ένας από τους τρεις αγγαρεμένους νεαρούς, που οδήγησαν τα μουλάρια, από τη Σχολή Ασωμάτων, ο Μανόλης Τρουλλινός, όταν πλησίασε έξω από το σχολείο, άκουσε να τραγουδούν όλοι τον εθνικό ύμνο.
Μάλιστα του φώναξαν να τους φέρει νερό, έφερε τότε ο Τρουλλινός δύο στάμνες με νερό, όμως ένας Γερμανός τις έσπασε αμέσως, χωρίς οι μελλοθάνατοι ν' απολαύσουν την τελευταία του επιθυμία.
Πριν έρθει η σειρά του Συμεών για την εκτέλεση, ζήτησε από τον Γερμανό αξιωματικό να πάει λίγο στην εκκλησία, κάτι που έγινε δεκτό.
Όταν ήρθε η σειρά του για την εκτέλεση, του ρίχνανε με το ταχυβόλο, όμως καμία σφαίρα δεν τον έβρισκε.
Τότε ο επικεφαλής του έκοψε το κεφάλι, σφάζοντάς τον σαν αρνί (γεγονός πρωτοφανές την κατοχή), όπως αναφέρεται ο Συμεών είχε τίμιο ξύλο, πάνω του, παίρνοντάς το από το ιερό της εκκλησίας, γι' αυτό δεν τον έβρισκαν οι σφαίρες.
Ο Γερμανός ήταν ο γνωστός «Κακογιαννιώ» σ' όλη την επαρχία για την αγριότητά του και ομολόγησε αργότερα ότι ορκίζεται πως δε θα ξανασκοτώσει παπά.
Ο Συμεών ήταν μια λαμπρή πολεμική και θρησκευτική φυσιογνωμία, με παλικαριά και λεβεντιά, σίγουρα αξίζει από την πολιτεία μιας ανάλογης αναγνώρισης (μία οδός στ' όνομά του), φεύγοντας από τη ζωή στα 42 του χρόνια.
Μεγάλη επίσης αντιστασιακή δράση ανέπτυξε και ο δάσκαλος Μανόλης Κουτάκης, από τα πρώτα μέλη της επαρχιακής επιτροπής Αμαρίου.
Οικογένειες του χωριού
Από τις οικογένειες του Οψιγιά αρχές του 20ου αιώνα ήταν του Γιώργη Δρετουλάκη-Μαρίας Κατσούγκρη, με τους οκτώ γιους και μία κόρη: Φραγκιάς, Μιχάλης, Παναγιώτης, Στέλιος, Νίκος, Σπύρος, Στάυρος ο ιερομόναχος Συμεών, Αντώνης και Κυριακούλα.
Του Ροδάμανθου Ανδρουλάκη-Αγγελικής Ξέκαλου με τα οκτώ παιδιά τους: Κωστής, Μιχάλης (δάσκαλος) Λευτέρης (υπάλληλος Γεωργικής Υπηρεσίας), Νικήστρατος (ράφτης), Γιώργης (πατέρας του λυράρη Ροδάμανθου) Ευαγγελία, Χρυσαυγή, Αφροδίτη. Σήμερα από τους Δρετουλάκηδες, Ανδρουλάκηδες δεν κατιοκεί κανένας στον Οψιγιά. Ακόμη Μανόλης Δρυγιαννάκης-Δέσποινα Σταυρουλάκη με επτά παιδιά: Γιώργης, Κωστής, Άννα, Αλκυόνη, Μαρία, Χρυσή, Γαρυφαλιά και φυσικά απόγονοι αυτών. Τ' αδέλφια Μανόλης Κουτάκης (δάσκαλος), Άννα, Βασίλης, Κωστής.
Οικογένεια Τίτου Σπινθουράκη-Άννας Κουτάκη με τρία παιδιά: Κυριάκος (ο χορευτής), Νίκος, Παύλος.
Δαμβουνέλης Νίκος, Λευτέρης, Κωστής, αλλά και οι οικογένειες Αρχοντάκη, Τζαγκαράκη, Φατή, Κορνιωτάκη, Μιχελιδάκη.
Οι οργανοπαίχτες Ανδρουλάκηδες
Από τον Οψιγιά καταγόταν ο αυτοδίδακτος συνθέτης, λυράρης και τραγουδιστής Ροδάμανθος Ανδρουλάκης (1933-2011) με πολλούς δίσκους όπως: «Θα τηνε κάψω την καρδιά», «Ένα μαράζι», «Μεσοπέλαγα» κ.α.
Ακόμη ο λαγουτιέρης Κώστας Ανδρουλάκης και ο πρωτοχορευτής Κυριάκος Σπινθουράκης.
