Σβήνουν κυριολεκτικά από το χάρτη τα πέντε ιστορικά μικρά χωριά στους πρόποδες του Κέντρους.
Το ολοκαύτωμα του 1944 από τους Γερμανούς ήταν η πρώτη μεγάλη αιτία ώστε να έρθει η εγκατάλειψη και από τους 295 κατοίκους που είχαν το 1940, το 2011 έφταναν τους 66 και σήμερα είναι ελάχιστοι.
Αναλυτικά:
Τα πέντε χωριά Κάτοικοι 1940 Κάτοικοι 2011 Χλμ. Υψόμετρο
Γουργούθοι 43 0 42 680
Δρυγιές 93 26 47 580
Καρδάκι 38 30 43 580
Σμιλές 42 0 45 550
Χωρδάκι 79 9 53 460
Σύνολο 295 66 - -
Γουργούθοι
Οικισμός που ανήκε στην πρώην κοινότητα Γερακαρίου, 42χλμ. από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 680 μ., που όμως δεν αναφέρεται στις τελευταίες απογραφές (το 1961 είχαν 15 κατοίκους).
Βρίσκεται μέσα σε δάσος καρποφόρων δέντρων (κερασιών, βυσσινιών, μηλιών) με πηγαία νερά.
Πήραν το όνομά τους από τους γουργούθους = μικρούς λάκκους στους οποίους στερνιάζει το νερό.
Αναφέρονται για πρώτη φορά το 1583 με 112 κατοίκους και το 1834 με 12 χριστιανικές οικογένειες.
Το 1881 ανήκουν στον Δήμο Μοναστηρακίου με 55 χριστιανούς, ενώ το 1920 στον αγροτικό Δήμο Σμιλέ με 39 κατοίκους.
Το 1928 ανήκουν στην κοινότητα Βρυσών (43 κατοίκους) και από το 1940 στην κοινότητα Γερακαρίου με 43 κατοίκους.
Ο ιερός ναός του Αγ. Γεωργίου (Μερκατονέ) είναι του 15ου αιώνα και της Ζωοδόχου Πηγής.
Ο Αινείας των Γουργούθων
Τα 17 σπίτια στους Γουργούθους οι Γερμανοί στις 22-8-1944 τα πυρπόλησαν και τα κατέστρεψαν ολοσχερώς.
Συνέλαβαν τους άντρες που βρήκαν και τους οδήγησαν στο Καρδάκι, με συγκινητική την εικόνα του γέροντα δασκάλου Μιχάλη Γενεράλη να σηκώνει στην πλάτη του την 95χρονη μητέρα του μέχρι τις Ελένες και την έσωσε.
Μετατρέποντας από λόγο σε πράξη, αυτά που δίδαξε στους μαθητές του, περνώντας έτσι στην ιστορία ως ο «Αινείας των Γουργούθων».
Από τους Γουργουθιανούς που έφεραν στο Καρδάκι επέλεξαν τον Στέφανο Μαρνιέρο, τον Βαγγέλη Κουκλινό και τον Π. Λενακάκη (από Γρηγοριά) και τους εκτέλεσαν, μαζί με τους άλλους 17.
Μέχρι πριν λίγα χρόνια στο χωριό έμεναν η Παρασκευή Κατσαντώνη με τον γιο της Στέλιο, σήμερα όμως είναι χωρίς κατοίκους.
Δρυγιές
Οικισμός δημοτικού διαμερίσματος Άνω Μέρους, 47χλμ. από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 580 μ., έχοντας 26 κατοίκους (2011) και 39 κατοίκους (2001).
Πήραν τ’ όνομά τους από τις πολλές δρυγιές (αειθαλείς θάμνους) που αφθονούν στην περιοχή.
Αναφέρονται το 1583 με 57 κατοίκους και το 1834 με 5 χριστιανικές και 2 τούρκικες οικογένειες.
Το 1881 ανήκουν στον Δήμο Αποδούλου με 61 χριστιανούς, ενώ από το 1920 στον αγροτικό Δήμο Άνω Μέρους με 83 κατοίκους (το1940 με 93 κατοίκους).
Εκκλησία του χωριού ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου.
Στο ολοκαύτωμα των χωριών του Κέντρους, οι Δρυγιές καθυστέρησαν να κυκλωθούν και έτσι οι κάτοικοι ειδοποιήθηκαν έγκαιρα από βοσκούς και πρόλαβαν και εγκατέλειψαν το χωριό.
Οι Γερμανοί αρκέστηκαν να ξεσπιτώσουν τα γυναικόπαιδα και να ισοπεδώσουν το χωριό.
Καρδάκι
Οικισμός δημοτικού διαμερίσματος Βρυσών Δήμου Αμαρίου 43χλμ. από το Ρέθυμνο, σε υψόμετρο 580 μ. με 30 κατοίκους (2011) και 41 κατοίκους (απογ. 2001).
Η ονομασία του οφείλεται σε μικρό δέντρο καρυδιάς, που υποκοριστικά λεγόταν καρ(υ)δάκι-καρδάκι.
Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1583 με 152 κατοίκους, το 1881 ως Καρυδάκι στον Δήμο Μοναστηρακίου με 28 χριστιανούς.
Το 1920 ως Καρδάκι στον αγροτικό Δήμο Σμιλέ με 33 κατοίκους, ενώ από το 1928 στην κοινότητα Βρυσών με 28 κατοίκους.
Το 1940 γράφεται ως Καρδάκιον με 38 κατοίκους.
Εκκλησίες: Μιχαήλ Αρχάγγελος (Αστράτηλος) του 13ου αιώνα και Αγ. Παρασκευή.
Από τους 20 σώθηκε ο Μανόλης Βλεπάκης
Ανάμεσα στους 20 εκτελεσθέντες στο Καρδάκι, σώθηκε ο Μανόλης Βλεπάκης από τον Κεφαλά Χανίων (γαμπρός στο Καρδάκι).
Συγκλονιστική ήταν η μαρτυρία του, που έδωσε στον υποστράτηγο Λευτέρη Παπαγιαννάκη και δημοσιεύτηκε στην «Κρητική Εστία» το 1982.
«Μας έβαλαν 20 άντρες σ’ ένα στάβλο με φρουρούς, λέγοντάς μας ότι θα κάψουμε τα χωριά σας και εσάς θα τουφεκίσουμε, γιατί πέρασαν απ’ εδώ Άγγλοι κομάντος με τον στρατηγό μας Κράιπε και κανένας δεν τους κατάγγειλε.
Το μεσημέρι πριν φύγουν τα γυναικόπαιδα η 15χρονη ανιψιά μου από τον Αγ. Δημήτριο, η Γιαννακάκη Ευαγγελία, μπήκε στη φυλακή μας και μου έδωσε τη μικρή εικόνα της Αγ. Τριάδας, που φύλαξα στην τσέπη μου.
Ένας σκοπός την άρπαξε από τα μαλλιά, αλλά του ξέφυγε και μπήκε ανάμεσα στο πλήθος, χωρίς να την προλάβει.
Το απόγευμα αφού πήραμε συγχώρεση ο ένας από τον άλλο, αγκαλιαστήκαμε και φιληθήκαμε.
Μας έπαιρναν πέντε-πέντε για εκτέλεση, εγώ πήγα τη δεύτερη φορά.
Ο τόπος εκτέλεσης ήταν μέσα στο σπίτι μου και βλέπω τους πρώτους πέντε μ’ ανοιγμένα κεφάλια, τότε ο Κυδωνάκης τους φωνάζει «Είστε δολοφόνοι. Ζήτω η ελευθερία».
Αμέσως μας πυροβόλησαν από 4-5 μέτρα, εγώ πήρα διαμπερές τραύμα στον αριστερό θώρακα και ώμο, με το αίμα να τρέχει ασταμάτητο. Με έπιασαν δυο από τα πόδια και με πέταξαν μέσα με τους άλλους, ενώ λίγο αργότερα εκτέλεσαν και τους άλλους δέκα. Στο τέλος έριξαν και τις χαριστικές βολές, που εμένα δεν με βρήκαν.
Μόλις βράδιαζε μπήκαν μέσα και άκουσα ένα ντενεκέ, πιστεύοντας ότι θα μας βάλουν φωτιά και άρχισα να ζηλεύω τους συντρόφους μου.
Όμως αυτοί άρχισαν το γλέντι και τα τραγούδια. Τότε κατόρθωσα και σηκώθηκα, ανάμεσα από τα πτώματα και με προφυλάξεις βρήκα ένα ραβδί, έκανα το σταυρό μου και κατάφερα μέσα σε περίπου 6 ώρες να φτάσω στο Μοναστηράκι, στο σπίτι του Μενέλαου Αρχοντάκη.
Εκεί με τις φροντίδες του γιατρού Στυλιανού Σκορδίλη και άλλων και παρά τους κινδύνους απ’ όσους με φρόντισαν, κατάφερα να έρθω αργότερα στο Ρέθυμνο.»
Στο βιβλίο «Νικητές στο απόσπασμα… Το Αμάρι στις φλόγες» του Μανόλη Παντινάκη αναφέρεται όλη η αφήγησή του.
Το 1947 μάλιστα ήταν από τους μάρτυρες κατά των στρατηγών Μπρόγερ και Μίλλερ, που καταδικάστηκαν στο Χαϊδάρι για τις απάνθρωπες βιαιότητές του.
Ανάμεσα στους 19 που εκτελέστηκαν στο Καρδάκι (6 ήταν Καρδακιανοί, από τους οποίους 3 αδέλφια Μοναχογιού που είχαν από τρία παιδιά ο καθένας, δυο αδέλφια Κυδωνάκηδες και ο Θρασ. Γιαννακάκης).
Οι άλλοι ήταν 6 Γερακαριανοί, 4 Βρυσανοί και 3 Γουργουθιανοί.
Γλίτωσε η εκκλησία
Η εκκλησία του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου γλίτωσε από την ανατίναξη, γιατί όταν πλησίασαν οι Γερμανοί να βάλουν τα εκρηκτικά, ένα σμήνος μελισσών που είχε εξαγριωθεί από τις φωτιές και τους πυροβολισμούς τους επιτέθηκε και έφυγαν πανικόβλητοι.
Σμιλές
Εγκαταλελειμμένος οικισμός στον ομώνυμο ποταμό και κάμπο, κατάρρυτος και κατάφυτος από οπωροφόρα δέντρα.
Ανήκε στην τέως κοινότητα Βρυσών 45χλμ. από το Ρέθυμνο, σε υψόμετρο 550 μ., με 27 κατοίκους το 1951 (στη συνέχεια καταλείφθηκε).
Επί Τουρκοκρατίας έμειναν μόνο Τούρκοι, το 1834 ήταν πέντε τουρκικές οικογένειες και μία ελληνική.
Το 1900 ανήκε στον Δήμο Πανακραίων με 40 κατοίκους, το 1920 έδρα αγροτικού Δήμου με 31 κατοίκους και το 1928 στην κοινότητα Βρυσών με 32 κατοίκους.
Το 1944 από το Σμιλέ ισοπεδώθηκαν και τα 11 σπίτια, ενώ συνέλαβαν και εκτέλεσαν στο Καρδάκι και τρεις κατοίκους τους: τον Γιάννη Τσαχάκη (πατέρα 7 παιδιών), τον Νικ. Μαθιουλάκη και τον Αντ. Τσαχάκη.
Στο κέντρο του οικισμού διατηρείται ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα.
Χωρδάκι
Οικισμός του δημοτικού διαμερίσματος Άνω Μέρους Δήμου Αμαρίου, 53χλμ. από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 460μ., το 2011 είχε 9 κατοίκους, ενώ το 2001 τους 18.
Είναι μικρό χωριό και γι’ αυτό ονομάζεται Χωρ(ιου)δάκι - Χωρδάκι - Χορδάκι και αναφέρεται για πρώτη φορά το 1372 σε Δουκικό έγγραφο του Χάντακα.
Το 1583 ως Χωριδάκι έχει 42 κατοίκους, το 1834 είναι αποκλειστικά τουρκοχώρι, με 8 τούρκικες οικογένειες.
Το 1881 ανήκει στο Δήμο Αποδούλου με 44 χριστιανούς και 25 τούρκους.
Το 1928 ανήκει στην κοινότητα Άνω Μέρους με 77 κατοίκους, το 1940 έχει 79 κατοίκους και τους περισσότερους το 1951 που έφταναν τους 96 κατοίκους, μάλιστα από το 1950-70 περίπου λειτούργησε δημοτικό σχολείο.
Εκκλησίες του χωριού η Αγ. Άννα και η Παναγία Φανερωμένη (Ζωοδόχος Πηγή του 16ου αιώνα), σε ειδυλλιακό τοπίο.
Μάλιστα σώζονται ίχνη παλιών κελιών στην περιοχή «Χοχλακιές», πάνω από το Χωρδάκι και δίπλα στο ναό της Παναγίας, που ήταν μετόχι της Μονής Καλοείδενας.
Ο ναός λειτουργούσε από παλαιότερα και είναι κατάγραφος, με επιγραφή του 1634 που αναφέρει τους μοναχούς Μελέτιο και Κωνσταντίνο Βαρούχα.
Πηγές:
«Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης και Πανόραμα», Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη.
«Τα Ρεθυμνιώτικα Ολοκαυτώματα», 1991 Σπύρου Μαρνιέρου.
«Νικητές στο απόσπασμα», 2008 Μανόλη Παντικάκη.
«Βυζαντινή Ναοί Αμαρίου», 1994 Γυμνασίου Συβρίτου.
