Βρίσκεται 25 χλμ. από το Ρέθυμνο και 1 χλμ. αριστερά από τα Μιξόρρουμα, σε υψόμετρο 460 μ. και αυτοτελές Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Αγίου Βασιλείου με 116 κατοίκους (απογραφή 2011). Το 2001 ήταν Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Λάμπης με 171 κατοίκους.
Εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι το 2015 ήταν 259 και ψήφισαν 186.
Ονομασία-ιστορία
Οφείλει την ονομασία του το χωριό στην επισκοπή Λάμπης, που από τον 5ο αιώνα ήταν έδρα και περιελάμβανε τις επαρχίες Αγ. Βασιλείου και Αμαρίου, ενώ αργότερα η επισκοπή έγινε Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων.
Σε τοιχογραφία της πλατυτέρας αναφέρεται η επιγραφή: «Η Παναγία η Λαμπηνή», ενώ Λάμπη κατά την τουρκοκρατία ονομαζόταν η περιοχή της επαρχίας Αγ. Βασιλείου. Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1577 με 74 κατοίκους, ενώ το 1881 στο Δήμο Λάμπης με 136 χριστιανούς και 51 μωαμεθανούς. Το 1900 στον ίδιο Δήμο με 154 κατοίκους.
Το 1928 υπάγεται στην κοινότητα Μιξορρουμάτων με 215 κατοίκους, ενώ το 1940 αποτελεί ξεχωριστή κοινότητα έχοντας τους περισσότερους κατοίκους: 241. Το 1981 είχε 187 κατοίκους, ενώ το 1991 τους 151.
Το ολοκαύτωμα της Λαμπηνής 20-01-1829
Όπως το 1453 δεν ολοκληρώθηκε η θεία λειτουργία στην Αγιά-Σοφιά, το ίδιο έγινε και στην Παναγία της Λαμπηνής την Κυριακή 20 Ιανουαρίου 1829, δηλαδή 376 χρόνια μετά.
Ένας απόγονος των φεουδαρχών Ενετών ο Αλμπάνης, που αλλαξοπίστησαν για να μη χάσουν τα προνόμιά τους, είχε γεννηθεί στη Λαμπηνή και διατηρούσε εκεί το αρχοντικό του και μεγάλη περιουσία στην περιοχή, αλλά και σ’ άλλα μέρη, όπως το σημερινό του Αλμπάνη το Μετόχι.
Οι Λαμπηθιανοί άρχισαν να εκμεταλλεύονται την περιουσία του στο χωριό και αυτός έτρεφε μεγάλο μίσος εναντίον τους.
«Στη Λαμπηνή οι γκιαούρηδες
ζουν και καλοπερνούνε
κι αλίμπερτοι κι ασύδοτοι
το βιος του καταλούνε…».
Θέλησε να τους εκδικηθεί, γι’ αυτό ετοίμασε προσεκτικά την επίθεσή του, από το Ρέθυμνο που έμενε τότε.
Οι Λαμπηθιανοί είχαν πάντα φρουρό σε κοντινό ύψωμα (βιγλάτορα), εκείνο το χειμωνιάτικο πρωινό ο νυκτοφρουρός Φουρογιάννης έφυγε νωρίτερα, γιατί ήταν κακοκαιρία και δεν περίμενε επίθεση. Ξημερώματα της Κυριακής έφτασαν στο χωριό, αφού είχαν μείνει τη νύχτα στα μισά της διαδρομής. Οι Λαμπηθιανοί ήταν στην εκκλησία, χωρίς να αντιληφθούν τίποτα και οι Τούρκοι τους περικύκλωσαν, καλώντας τους να παραδοθούν.
Οι άντρες που κρατούσαν όπλα μέσα στην εκκλησία αντιστάθηκαν σκοτώνοντας μερικούς εισβολείς.
Οι Τούρκοι μην μπορώντας να παραβιάσουν την πόρτα, βουτούσαν πανιά σε λάδι τ’ άναβαν και τα έριχναν μέσα από τους φεγγίτες.
«Στη Λαμπηνή ατέλειωτη ‘πομειν’ η λειτουργία γιατί τα παλικάρια τζη γενήκανε θυσία».
Η εκκλησία γέμισε καπνούς, έβαλαν φωτιά και στην πόρτα και μπήκαν μέσα σφάζοντας τους εξαντλημένους άντρες, ενώ στη συνέχεια έκαψαν τα κορμιά τους.
Τον παπα-Παναγιώτη τον πήραν μαζί με 80 περίπου γυναικόπαιδα και τους έφεραν στο Ρέθυμνο για να τους πουλήσουν στα σκλαβοπάζαρα ταπεινώνοντάς τους στο πλήθος των Τούρκων.
Ένας χότζας στο τζαμί της Σοχώρας τράβηξε μέσα για να βοηθήσει τον παπα-Παναγιώτη, γιατί τον λυπήθηκε, όμως σε λίγο άφησε την τελευταία του πνοή.
Από τα γυναικόπαιδα σώθηκαν η χήρα Μηλιά Μουζουράκη με τα δυο της παιδιά (ο 5χρονος Στέλιος και η 3χρονη Δέσποινα, ο άντρας της Μανόλης σφάχτηκε στην εκκλησία). Στης Άμμος την πόρτα μια Αράπισσα σκλάβα τους λυπήθηκε και τους έκρυψε στα υπόγεια. Όταν συνήλθαν τους έδωσε χρήματα και ένα καλάμι, να προχωρούν από τη θάλασσα μέχρι να πατώνει το καλάμι. Στου Κόρακα την Καμάρα συνάντησε τον οπλαρχηγό Νίκο Πορτάλιο, που είχε έρθει από την Παντάνασσα για να τους σώσει. Την έστειλε στο χωριό του και αργότερα παντρεύτηκαν, ενώ απέκτησαν ένα γιο το Μανόλη (αργότερα Γενικό αρχηγό του 1866).
Με τα χρήματα της Αράπισσας, αγόρασε ένα περιβόλι, ενώ όταν μεγάλωσε ο Στέλιος γύρισε στη Λαμπηνή και παντρεύτηκε, αποκτώντας ένα γιο τον Μανόλη. Η άλλη γυναίκα ήταν η χήρα του Γιάννη Μουζουράκη, που κατέληξε στην Πηγή, ενώ η τρίτη ήταν η χήρα του Θεόδωρου Θεοδωράκη (τον έσφαξαν κι αυτόν), το γένος Βαλέργα, που αργότερα γύρισε στο χωριό και παντρεύτηκε το Γιάννη Απανωμεριτάκη, κάνοντας τρεις γιους (Ιωάννη, Δημήτρη, Θανάση) και δύο κόρες.
Για πρώτη φορά η θυσία των Λαμπηθιανών γιορτάστηκε το 1977 και από τότε κάθε χρόνο στις 20 Ιανουαρίου, μετά από έρευνες του Μιχάλη Μυρ. Παπαδάκη από το Βάτο.
Στην εκκλησία τοποθετήθηκε μαρμάρινη επιγραφή, που θύμιζε τη θυσία μέσα από τους στίχους του Κώστα Απανωμεριτάκη:
«Τιμώντας οι απόγονοι
την μνήμη των προγόνων
στον τόπο της θυσίας των
στένουν προσκυνητάρι…».
Συμμετοχή και σ’ όλους τους αγώνες
Εκτός από το ολοκαύτωμα του 1829 οι Λαμπηθιανοί πήραν μέρος σ’ όλους τους άλλους αγώνες για τη λευτεριά της πατρίδας.
Από τις κρητικές επαναστάσεις 1866-1898 δεν απουσίαζε κανένας, με πρωταγωνιστές τους αγωνιστές Ηλία Απανωμεριτάκη και Γιάννη Περράκη, ενώ θυσιάστηκαν οι Γ. Αντωνακάκης, Αντώνης και Σπύρος Μουζουράκης.
Στο Μακεδονικό αγώνα ήταν εθελοντές ο Μιχάλης Σηφάκης, που σκοτώθηκε στο Μοναστήρι και Μανόλης Φουράκης, Μάρκος Αντωνογιαννάκης.
Στο Μπιζάνι το 1913 σκοτώθηκε ο εθελοντής Κ. Περάκης, μία μέρα πριν την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Από το 1914-1922 έχασαν τη ζωή τους οι Δ. Περάκης, Χ. Τζαγκαράκης, Εμμ. Πενθερουδάκης και Ευστρ. Φουράκης.
Τέλος στη Μάχη της Κρήτης και την Κατοχή ήταν μεγάλη η συμμετοχή των κατοίκων, ενώ έχασαν τη ζωή τους οι: Χαρ. Γλαμπεδάκης και Στυλ. Περάκης.
Πρόσωπα που διακρίθηκαν σε διάφορους τομείς
• Απανωμεριτάκης Ι. Δημήτρης (1926)
Ο γνωστός ως «ταχυδρόμος της χαράς», σε μια ζωή όλο περιπέτειες και αγώνες.
Μικρός πήρε μέρος στη Μάχη της Κρήτης και αργότερα αγγαρεμένος από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο των Αρμένων. Προσπάθησε όμως να δραπετεύσει χωρίς επιτυχία, γιατί συνελήφθη και βασανίστηκε απάνθρωπα. Στη συνέχεια μπήκε στην Αντίσταση σε δύσκολες αποστολές, όταν προσπάθησε να πάρει όπλα από τους Γερμανούς, τον έπιασαν και τον οδήγησαν στο Ρέθυμνο για ανάκριση και γλίτωσε από θαύμα την εκτέλεση, αφήνοντάς τον αργότερα ελεύθερο.
Το 1944 μπαίνει ξανά σε ομάδα Αντίστασης, όπου στη Μονή Χαλεβή συνέλαβε αιχμαλώτους έναν Γερμανοαυστριακό και έναν Ιταλό, μετά από 40 χρόνια ο Γερμανός έγινε στρατηγός και ήρθε στο χωριό και τον ευχαρίστησε, φιλώντας του τα χέρια.
Το 1946 πήγε χωροφύλακας και υπηρέτησε στην Πελοπόννησο, παίρνοντας μέρος σε πολλές μάχες στον Εμφύλιο, όπου τραυματίστηκε το 1949 και απολύθηκε. Έχει τιμηθεί με παράσημα Εθνικής Αντίστασης και μετάλλιο ανδραγαθίας.
Το 1951 ως τραυματίας πολέμου διορίστηκε ταχυδρόμος στο Σπήλι, εξυπηρετώντας 16 χωριά με το άλογό του και από το 1960 στο Ρέθυμνο. Πάντα πρόσχαρος να εξυπηρετήσει όλους, ενώ έχει κάνει και 200 περίπου προξενιά. Έχει πάρει μέρος σε αρκετούς αγώνες δρόμου. Έχει πέντε παιδιά, 14 εγγόνια και τέσσερα δισέγγονα. Η εκκλησία Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης χτίστηκε από τον ίδιο.
• Απανωμεριτάκης Κ. Θανάσης
Δάσκαλος-διευθυντής Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Ν. Ρεθύμνης 2001-01, αλλά και προϊστάμενος Γραφείου.
• Απανωμεριτάκης Ε. Θανάσης ή «Μελλάς»
Ο ηρωικός σημαιοφόρος του 8ου Συντάγματος Ρεθύμνου στους Βαλκανικούς πολέμους, για 10 χρόνια στρατιώτης.
• Απανωμεριτάκης Κώστας (1917-2006)
Άριστος δάσκαλος, λογοτέχνης και ποιητής. Έχει βραβευτεί από Παγκρήτιο και Πανελλήνιο διαγωνισμό. Έργα του: «Χρονικό Θυσίας» με 842 στίχους, «Αρκάδι», «Μπλόκο» κ.ά. Πολέμησε στο Ρούπελ και στον Εμφύλιο ως υπολοχαγός.
• Ανωμεριτάκης Μιχάλης
Τραπεζιτικός και δήμαρχος Λάμπης 1999-2002.
• Απανωμεριτάκης Εμμ. Ιωάννης
Σφακιανός αγωνιστής που τον ονόμαζαν Απανωμερίτη, βρέθηκε στο ολοκαύτωμα της Λαμπηνής το 1829 και γλίτωσε από θαύμα, παντρεύτηκε στο χωριό μια ηρωική γυναίκα και είναι ο γενάρχης των Απανωμεριτάκηδων.
• Απανωμεριτάκης Ιωάννης
Πήρε μέρος στους απελευθερωτικούς αγώνες 1912-13 ως έφιππος στην κρητική χωροφυλακή και παρασημοφορήθηκε για την αυτοθυσία του στα πεδία των μαχών.
• Απανωμεριτάκη-Θεοχάρη Σμαράγδη
Αστυνομικός Διευθυντής.
• Μαγδαληνή μοναχή
Ο Αχμέτης Αλμπάνης (αδελφός του Οσμάν), ήταν λεπρός και κατοικούσε στη Λαμπηνή, ήθελε να παντρευτεί την όμορφη Μαγδαληνή. Για να γλιτώσει έφυγε και πήγε στο μοναστήρι του Αγ. Χαραλάμπους στα Σφακιά.
Εκεί πήρε το μοναχικό της όνομα Μαγδαληνή, ενώ διδάχτηκε από τον γέροντα μοναχό που ήταν πρακτικός γιατρός, όλα τα γιατροσόφια.
Στην επανάσταση του 1821 εκεί κατέφευγαν όλοι οι πληγωμένοι για να τους θεραπεύσει τις πληγές, ενώ έκανε και χειρουργικές επεμβάσεις.
Οι Τούρκοι τη συνέλαβαν και την πίεσαν να υποδείξει το μέρος που είχαν καταφύγει οι Σφακιανοί, όμως τους παραπλάνησε και έτσι εγκατέλειψαν τα Σφακιά. Η Μαγδαληνή φρόντισε για την ταφή των νεκρών στη μάχη του Φραγκοκάστελλου στις 18-5-1828, ενώ αναγνώρισε και το ακέφαλο πτώμα του Χατζημιχάλη Νταλιάνη, βρήκε και το κεφάλι του στο Καψοδάσος και το έθαψε στην περίβολο του έρημου σήμερα μοναστηριού.
• Καλλιτσουνάκης Π. Νικόλαος
Πολιτικός μηχανικός-δημοτικός σύμβουλος και πρόεδρος Επιστημόνων Δ. Λάμπης.
• Παπουτσιδάκης Μιχάλης (1908)
Νομαρχιακός υπάλληλος, οργανοπαίχτης-μαντιναδολόγος, έγραψε το «Δράμα της Λαμπηνής».
Γιος του ο δάσκαλος Μανόλης, με μεγάλη προσφορά στην παράδοση και όχι μόνο.
• Περδικάκης Π. Εμμανουήλ
Παπάς και δάσκαλος.
• Σηφάκη Μιχ. Ελισσάβετ (γιατρός), Άννα (ψυχολόγος), Μιχάλης (μουσικός) και άλλοι.
• Σιμισακός-Σηφάκης Γιώργης
Αγωνιστής επί Τουρκοκρατίας μαζί με τον Κ. Χαροκόπο σκότωσαν τον αιμοβόρο αγά της Πατσού. Ο ίδιος συνελήφθη και φυλακίστηκε για 17 χρόνια, χωρίς να μαρτυρήσει το συνεργό του.
• Σηφάκης Γιώργης ή Σιμισακογιώργης
Ασχολείται με την παράδοση, μαντιναδολόγος και πρωτοχορευτής. Ιδρυτικό μέλος Συλλόγου Κρητών Στιχουργών «Μιχ. Καυκαλάς». Έχει καθημερινή στήλη στα «Ρ.Ν.», ραδιοφωνικός παραγωγός που έχει τιμηθεί αρκετές φορές: βιβλίο του «Με το μελάνι της ψυχής».
«Ακούμια, Βρύσες, Άρδακτος, Σπήλι και Λαμπηνή μου εκειά μ’ αρέσει να γλεντώ την κάθε μια στιγμή μου».
Εκκλησίες-ιερείς
• Κοίμηση Θεοτόκου (15/8): Κατάγραφη ενοριακή εκκλησία με κεντρικό τρούλο από τοιχογραφίες του 14ου αιώνα, με την τοιχογραφία της Πλατυτέρας ν’ αναφέρει την επιγραφή «Παναγία η Λαμπηνή». Από τον 5ο αιώνα ήταν έδρα Επισκοπής Λάμπης. Παρά τις περιπέτειες της εκκλησίας επί Τουρκοκρατίας, βρίσκεται σε καλή κατάσταση και μερικές τοιχογραφίες διατηρούνται σχετικά.
Κάτω από το δάπεδό της υπάρχουν τάφοι, πιθανότατα κτητόρων ή επισκόπων Λάμπης. Το 1827 μέσα στην εκκλησία γράφτηκε μια τραγική ιστορία, που αναφέρεται σ’ άλλη στήλη.
• Αγ. Ιωάννη (29/8), Δυτικά του χωριού.
• Αγ. Γεωργίου ανακοριδή (3/11), ανατολικά του χωριού.
• Αγ. Ιωάννη Θεολόγου (8/5), σε θέση Λοφιά.
• Αγ. Γεωργίου Τροπαιοφόρου (23/4), στη θέση Λοφιά.
• Αγ. Κυριακής (7/7), στο δρόμο προς Καρίνες.
• Μεταμόρφωση Χριστού (6/8), στο δρόμο προς Σπήλι.
• Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης (21/5), χτίστηκε το 2004 από το Δημ. Απανωμεριτάκη, στην είσοδο του χωριού.
Ιερείς τα τελευταία χρόνια: Δημητρακάκης Ευάγγελος, Σηφουνάκης Ματθαίος, Καλλέργης Στυλιανός, Περαντωνάκης Ιωάννης, Μυγιάκης Λυκούργος, Χανιωτάκης Κωνσταντίνος.
Σχολείο και δάσκαλοι Λαμπηνής
Ιδρύθηκε το 1918, ενώ τελευταίο κτίριό του χτίστηκε το 1952. Τους περισσότερους μαθητές 45 τους είχε το 1939-40, ενώ το 1996 έχοντας 9 μαθητές συγχωνεύτηκε με το πολυθέσιο σχολείο του Σπηλίου.
Δάσκαλοι: παπα-Βαγγέλης Δημητρακάκης, Χριστόφορος Χριστοφοράκης, παπα-Βαγγέλης Κοπανάκης, Στυλιανός Σηφάκης, Νικόλαος Ερατσωτάκης, Ευαγγελία Κουνδουράκη, Μανόλης Ζαχαριουδάκης, Γεώργιος Ζυγογιάννης, Θωμάς Κατερινόπουλος, Γιάννης Πετράκης, Βάγια Τζουγανάκη.
Επίθετα
Ανδρέου, Αντωνογιαννάκης, Απανωμεριτάκης, Γλαμπεδάκης, Καλλιτσουνάκης, Κελαϊδής, Κοντοπίδης, Κραουνάκης, Κυριακάκης, Ξύδης, Παντελιδάκης, Παπαδέα, Παπαδάκης, Πενθερουδάκης, Περάκης, Περδικάκης, Ρουκουνάκης, Σηφάκης, Τζαγκαράκης
Πηγές: Απανωμεριτάκη Δημ. «Η πορεία μιας ζωής».
Κρυοβρυσανάκη Λευτ. «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης».
Νικ. Φασατάκη «Η τ. επαρχία Αγ. Βασιλείου».
Στοιχεία από αφιερώματα των: Εύας Λαδιά, παπα-Λυκούργου Μυγιάκη, Θανάση και Δημήτρη Απανωμεριτάκη και Νικολάου Καλλιτσουνάκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934 178701.
