Βρίσκεται 23 χλμ. από το Ρέθυμνο στη ΒΑ πλαγιά του βουνού Αζώνα, κοντά στην Αργυρούπολη σε ύψος 260 μ. Αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα Δήμου Ρεθύμνου με 53 κατοίκους (απογραφή 2011), ενώ το 2001 ήταν δημοτικό διαμέρισμα Δ. Λαππαίων με 68 κατοίκους. Το 2014 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι ήταν 126 (ψήφισαν 89).
Στο δημοψήφισμα του 1974 ψήφισε 100% Αβασίλευτη Δημοκρατία (μοναδικό στην Ελλάδα), σε αντίθεση με τη Βάφεια Μάνης που ψήφισε 100% Βασιλευόμενη Δημοκρατία.
Ονομασία-ιστορία
Την ονομασία του την πήρε από το δύσβατο και επικίνδυνο μέρος της διελεύσεως των ποταμών και τους πόρους των ανοιγμάτων που οδηγούν στα Κολλητά Φαράγγια, αλλά και στο χαμήλωμα (Πόρος) των δυο βουνών.
Αναφέρεται επί ενετοκρατίας το 1577 με 47 κατοίκους, αλλά και το 1583 με 249 κατοίκους (τους περισσότερους στην ιστορία του).
Πρώτος οικιστής του χωριού ήταν ο Σφακιανός Χαντουμογιάννης, που έγινε χαΐνης (τιμωρός των Τούρκων-κλέφτης) της περιοχής. Το 1633 ο Κάτω Πόρος επανδρώνει τον Αγκάραθο Αζώνα με φρουρά 5 ανδρών που φυλούσαν το υδροαρδευτικό έργο της Λάππας.
Επί Τουρκοκρατίας έγιναν φονικές μάχες στην περιοχή, που είχαν ως συνέπεια την ερήμωση οικισμών και σφαγή κατοίκων (αναφέρονται παρακάτω), ενώ στο χωριό δεν έμεναν Τούρκοι. Το 1881 ανήκει στο Δήμο Αργυρούπολης με 86 χριστιανούς και το 1900 στο Δήμο Λαππαίων με 120 κατοίκους. Το 1920 στον αγροτικό Δήμο Αργυρούπολης με 113 κατοίκους, ενώ το 1940 έδρα κοινότητας με 157 κατοίκους και το 1991 με 70 κατοίκους.
Φυσικές ομορφιές
Βουνά
Αζώνας: το βουνό (ύψος 560 μ.) στο οποίο στη ΒΑ πλαγιά του είναι χτισμένο το χωριό. Το βουνό πήρε τ’ όνομά του, γιατί δεν ανήκει σε ορισμένη ζώνη (κτηματική περιφέρεια), ενώ δύσκολα εκεί ζει κανείς.
Είναι δύσκολο βουνό, γεμάτο σπηλιές, καταπακτές και τρύπες με πολλές ομορφιές και θρύλους.
Επί Ρωμαϊκής εποχής ένας τεράστιος αύλακας μετέφερε από εδώ το νερό στην αρχαία Λάππα για 500 χρόνια.
Νησιανή: μικρό βουνό ύψους 430 μ. συνέχεια του Κρυονερίτη (1.310 μ.). Στην ορεινή και δύσβατη περιοχή έκρυψαν οι απαγωγείς τον Κράιπε στη διαδρομή Κολλητών Φαραγγιών - Αζώνα - Βιλλανδρέδο - Ροδάκινο, που είχε ατύχημα πέφτοντας από το μουλάρι.
Φαράγγια
Κολλητά Φαράγγια: πελώριοι βράχοι, με απίθανα σχήματα και αμέτρητες σπηλιές σ’ ένα εντυπωσιακό τοπίο όπου φαίνονται οι δυο πλευρές του φαραγγιού σχεδόν να σμίγουν. Είναι σαν Συμπληγάδες Πέτρες έτοιμες να φράξουν, προκαλώντας δέος.
Στην περιοχή αφθονούν τα αρωματικά φυτά και ιδιαίτερα ο δίκταμος ή έρωντας-ατίταμος.
Ονομαστή είναι η ομάδα «Πατούλια» με τους Κατωποριανούς ατιτανολόγους.
Πηγές νερού: Γουρνιά, Κολλιακουδές, Λυγγές, Σπηλιαράκια, Κεφαλοβρύσια, Αναβάλλουσα, Βένου, Πρικύ, Παρασυρέ, Πουτσουνάρι.
Ποταμοί: Ο Κατωποριανός ποταμός ενώνεται με το Μουνδριανό και το σημείο που διχαλώνει ονομάζεται Διχαλοπόταμος, εκβάλλοντας στον Πετρέ.
Εκκλησίες
Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος (8 Μαΐου και 26 Σεπτεμβρίου): παλιά αγιογραφημένη βυζαντινή εκκλησία ΒΑ του χωριού, σε περίοπτη θέση.
Χτίστηκε γύρω στον 11ο αιώνα, που οι Τούρκοι το 1647 την μισογκρέμισαν, γιατί κατά την κατεδάφισή της, καταπλακώθηκαν αξιωματούχοι τους και έτσι εγκατέλειψαν το βάρβαρο έργο τους. Τη σημερινή της μορφή την πήρε το 1926, ενώ κατά τον πυρπολισμό της διεσώθη η εικόνα της, καμένη στο άνω δεξιό μέρος, από τους κατοίκους.
Ζωοδόχος Πηγή: Το 1984 εγκαινιάστηκε ο ναός, που χτίστηκε με δαπάνη του Γεωργίου Εμ. Μαυρορασάκη, που ήταν εγκατεστημένος στην Αμερική, αλλά και από εράνους και με τη συμπαράσταση των κατοίκων μετά από 27 χρόνια προσπάθειας. Αγιογραφήθηκε από το Γιάννη Παπαδόπουλο.
Παναγία η Ρημαγμένη: ΝΑ του χωριού κατά την παράδοση την ερήμωσε το 1647 ο Χουσεΐν, όμως η αγάπη των αδελφών Γιάννη και Βαγγέλη Σταθάκη μετά από 355 χρόνια, την έχτισαν ξανά την Παναγία Ευαγγελίστρια από τα ίδια υλικά και εγκαινιάστηκε το 2003 από το Σεβασμιότατο κ. Άνθιμο.
Αγ. Αντώνιος: σπηλαιώδης ναός στο Διχαλοπόταμο.
Σχολείο
Το σχολείο ιδρύθηκε το 1918 και λειτούργησε μέχρι το 1929 στο σπίτι του Κυριάκου Τζανιδάκη με πρώτο δάσκαλο των Ξαμωνάκη από την Αργυρούπολη, ενώ πριν οι μαθητές πήγαιναν στο σχολείο Αργυρούπολης.
Το κτίριο περατώθηκε το 1929 έχοντας 22 μαθητές, τους περισσότερους μαθητές τους είχε το 1945-‘46 συνολικά 34.
Δάσκαλοι που υπηρέτησαν είναι: Ζυμβραγουδάκη Μαρία (1929-1937). Θεοδωράκη Παγώνα (1937-38) Άννα Δρουλίσκου (1938-39), Παρασκευάς Κοσμαδάκης, Μανόλης Ζαμπετάκης (1940-45). Γεωργία Βιστάκη (1945-48), Μαρία Μαραγκουδάκη, Καλλιόπη Πετράκη, Χρυσούλα Μοράκη, Μαρία Στρατάκη (1951-53), Μάρκος Μαρκιανός (1953-54 και 57-66). Μαρία Κιτσανδρεδάκη (54-55), Κωνσταντίνος Χρυσός, Γ. Χανιωτάκης, Γιώργης Σπυρλιδάκης (1974-77), Ιερόθεος Δασκαλάκης (Ιερομόναχος) (1979-82), Ελένη Μαθιουδάκη (1982-84) με έξι μαθητές. Το σχολείο το 1984 συγχωνεύτηκε με το σχολείο Αργυρούπολης.
Οι ερειπωμένοι οικισμοί της περιοχής
1) Αρτός
Ανάμεσα στα χωριά Ζουριδίου - Αγ. Κωνσταντίνου - Κ. Πόρου και μέσα στα λιόφυτα της περιοχής σώζονται τα λείψανα του παλαιού χωριού Αρτού. Μάλιστα τ’ όνομα σώζεται ως τοπωνύμιο της περιοχής.
Ήταν ακμαίο χωριό και αναφέρεται στην απογραφή του 1583 με 157 κατοίκους και με 125 οφειλόμενες αγγαρείες. Επίσης αναφέρεται σε συμβόλαιο του 1644 από τον «παπα-Μανώλη καλογερέα από το χωριό Αρτώ».
Μία από τις τρεις εκκλησίες του Αρτού είναι του Αγ. Γεωργίου του 1401, όπως αναφέρει η κτητορική επιγραφή, με κατάγραφες τοιχογραφίες: «Ανακενή(σθη και αντιστ)ορήθι ο θήος και πάνσεπτως (να)ός του αγίου και εν(δ)ό(ξ)ου μεγαλωμάρτυρος Γε(ωργί)ου, διά κόπου και μόχθου και εξόδου πολού Νικολάου του Κ… συμβίου αυτού καλής κα(αι) της θυγατρός αυτού… (Αμ)ήν. Έτους 1461, μην σεπτευρύος τες Β’».
Οι Αρτιανοί με διαταγή του Ενετού κατακτητή φρουρούσαν συνεχώς το γειτονικό Νησί από τους πειρατές.
Το χωριό βρισκόταν σε μεγάλη ακμή το 16ο-17ο αιώνα και οι Τούρκοι το απέφευγαν, όπως και όλα τα χωριά του Αζώνα, γιατί ποτέ δεν είχαν κερδίσει μάχη στην περιοχή.
Ο Αρτός υπέθαλπτε επαναστάτες και για τον λόγο αυτό δέχτηκε την οργή του Χουσεΐν πασά.
Το 1646 μετά την εκπόρθηση του Ρεθύμνου στράφηκε προς τον Αρτό και τα γύρω χωριά, όμως αποκρούστηκε από τους γενναίους Αρτιανούς.
Δεν το έβαλε κάτω ο Χουσεΐν και το επόμενο έτος 1647 με ισχυρές δυνάμεις στράφηκε προς την περιοχή την οποία απέκλεισε από 4 σημεία και την κατέλαβε μετά από προδοσία. Κατέστρεψε πρώτα την Παναγία τη Νησιανή και τον αγιόγραφο ναό του Αγ. Νικολάου και στη συνέχεια την Παναγία τη Ρημαγμένη στον Κάτω Πόρο, συνεχίζοντας την πορεία του προς τον Αζώνα.
Η άλλη ομάδα του κατέστρεψε τους οικισμού Γουρνιά, Μουρί και μισογκρέμισε την εκκλησία του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου.
Η τέταρτη ομάδα των Τούρκων έδωσε σκληρές μάχες στο χώρο της βυζαντινής εκκλησίας του Αγ. Γεωργίου του Πήγαδου και της Λειβάδας, όμως οι Τούρκοι δεν διανοήθηκαν να γκρεμίσουν το ναό του, γιατί τον θεωρούσαν τον Αγ. Γεώργιο και προστάτη τους, ονομάζοντάς τον Εντρελέζε.
Οι Αρτιανοί πολέμησαν γενναία, όμως βρέθηκαν περικυκλωμένοι, χωρίς τρόπο διαφυγής και σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι, όσοι σώθηκαν σφαγιάστηκαν. Απαγορεύτηκε στο μέλλον η επανίδρυση του εξαφανισμένου ηρωικού Αρτού και μόνο οι ομαδικοί τάφοι και τα ερείπια θυμίζουν την ύπαρξη του χωριού πριν το 1647.
2) Νησί
Βυζαντινός οικισμός της πρώην κοινότητας Κάτω Πόρου, στην κορυφή του λόφου. Αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1583 από τον Καστροφύλακα με 14 κατοίκους.
Το 1881 ανήκε στον Δήμο Ρουστίκων με 43 κατοίκους και το 1900 με 71 κατοίκους. Το 1920 στην κοινότητα Μούντρου με 59 κατοίκους και τελευταία φορά το 1951 με 91 κατοίκους, στις επόμενες απογραφές δεν αναφέρεται.
Το Νησί ήταν οχυρό χωριό, το οποίο στην επανάσταση του Λέοντα Καλλέργη το 1341, το είχαν καταλάβει οι επαναστάτες.
Στη συνέχεια ο Αλέξης Καλλέργης, πιστός υπηρέτης των Βενετών το κατέστρεψε, καίγοντας ακόμη και τα αθέριστα σιτηρά στα χωράφια.
Στην κορυφή του λόφου βρίσκεται το βυζαντινό κτίσμα, η μικρή εκκλησία της Παναγίας της Νησιανής (Ζωοδόχου Πηγής).
Οικογένειες που κατάγονται από το Νησί: Ατσαλάκης, Βενάκης, Κακλιδάκης, Ρωμανιουδάκης.
Σύμφωνα με την παράδοση τρία αρχοντόπουλα (αδέλφια) επί Ν. Φωκά της οικογένεια Κομνηνών εγκαταστάθηκαν στο Μούνδρος.
Ο Ηλίας έχτισε στην κορυφή του λόγου απέναντι από το Νησί, το ξωκλήσι του Άι-Λια.
Ο Ιωάννης σ’ ένα επιβλητικό μέρος, ανάμεσα στα δένδρα, ένα μικρό παλάτι και την εκκλησία του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου.
Η Μαρία που διακρινόταν για την ευσέβειά της, διάλεξε το Νησί για να μονάσει.
Έχτισε πάνω σε ερείπια την εκκλησία Νησιανή Παναγία, μαζί με τον πύργο της και γύρω επτά κελιά για μοναχές.
Η τοποθεσία αυτή ακούγεται και σήμερα Πύργος, ανάμεσα σε Μούνδρος - Νησί, ενώ υπάρχει και η Ενετική βρύση, η Κομνηνόβρυση.
Η Παναγία Νησιανή (Ζωοδόχος Πηγή) είναι ονομαστή ως μαστοφορούσα και θαυματουργή.
Όσες γυναίκες υπέφεραν, πήγαιναν στη Χάρη της, έξυναν-αφαιρούσαν λίγη σκόνη από δυο πέτρινους μαστούς που βρισκόταν στο γύρισμα θολωτού τόξου, την έριχναν σε αγίασμα και την έπιναν νηστικές και εθεραπεύοντο. Ακόμη αναφέρεται ένα κοριτσάκι από την Αργυρούπολη η Μαρία Σταθάκη, που ήταν τυφλό είδε το φως του την ημέρα που γιόρταζε η Παναγία. Όταν μεγάλωσε παντρεύτηκε στην Αμερική και σ’ ευγνωμοσύνη προσέφερε το σημερινό τέμπλο του ναού.
3) Χριστοχώρι ή Αστοχώρι ή Σιτοχώρι
Εξαφανισμένος οικισμός κοντά σε Κάτω Πόρο - Ζουρίδι, που κατοικήθηκε στους Μεσαιωνικούς χρόνους γύρω στον 13ο-15ο αιώνα και αναφέρεται στις απογραφές του 1577 και 1630.
Επίσης το 1633 στον κατάλογο των σκοπιών, επανδρώνει τη σκοπιά της Κούφης με αρχηγό τον Ανδρέα Βλαστό.
Φαίνεται να καταστράφηκε το 1647 κατά την εισβολή του Χουσεΐν πασά στην Αρτό, όσοι κάτοικοι σώθηκαν ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο Ζουρίδι.
Από τότε ξεχάστηκε και σήμερα ακούγεται μόνο ως αγροτική περιοχή ως Αστοχώρι ή Σιτοχώρι.
Σώζεται σήμερα η κατάγραφη εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Χριστού (για το λόγο αυτό Χριστοχώρι) του 14ου αιώνα, αλλά και η εκκλησία της Αγ. Παρασκευής.
Το 1826 το νερό μιας (βρύσης) της πηγής διοχετεύτηκε στο Ζουρίδι με δαπάνη τούρκου αγά, στη μνήμη των γονέων του, όπως αναγράφεται σε μαρμάρινη πλάκα.
Από το Χριστοχώρι κατάγονται οι οικογένειες: Αγριμάκη, Δρανδάκη, Κακλή.
Πολιτισμός
Το 2007 ιδρύθηκε ο «Πολιτιστικός Σύλλογος Κάτω Πόρου» με σημαντική δράση για τον τόπο, ενώ σημαντική είναι και η προσφορά του Γιάννη Χαντουμάκη.
Στην κεντρική πλατεία του χωριού στήθηκε το 1981 με προσφορά του Γεωργίου Μαυρορασάκη το Ηρώο των εννέα πεσόντων υπέρ πατρίδας.
Μουσικοί από το χωριό είναι οι: Ιωάννης Αλεξαντωνάκης, Σταύρος Κουτράκης, Δημήτριος και Στυλιανός, Ιωάννης Κωστάκης, Γεώργιος Μαυρορασάκης, Ιωάννης Παυλάκης, Ευάγγελος Σταθάκης, Κωνσταντίνος Σταγαντωνάκης, Ευάγγελος Φραγκιαδάκης, Στυλιανός και Λεωνίδας, Αντώνης Χαντουμάκης.
Οικογένειες Κάτω Πόρου
Αγγελάκης, Αλεξαντωνάκης, Κακλιδάκης, Κουτράκης, Κωστάκης, Λελεδάκης, Μανουσιωργάκης, Μαρκουλιδάκης, Μαυρορασάκης, Παυλάκης Ρωμανιουδάκης, Σταθάκης, Σταγαντωνάκης, Σπυριδάκης, Τζανιδάκης, Φραγκιαδάκης, Χαντουμάκης.
Πηγές: «ΒΔ χωριά Ρεθύμνου», 1990 Αργ. Φραγκούλη, «Πόλεις και χωριά της Κρήτης», 1993 Στέρ. Σπανάκη, «Κάτω Πόρος, Αρτός και Νησί», 2008 Ι. Χαντουμάκη, «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», 1993 Λευτ. Κρυοβρυσανάκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ.: 6934 178701.
Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, το Δημοτικό Σχολείο και το Ηρώο
Ο αγιόγραφος βυζαντινός ναός του Αγ. Γεωργίου
Τα κολλητά φαράγγια
Η «Πατούλια» των ατιτανολόγων από τον Κάτω Πόρο το 1955 (Ι. Παυλάκης, Ι. Κωστάκης, Ν. Μαυρορασάκης, Κ. Κουτράκης, Βαγ. Τζανιδάκης, Στ. Σπυριδάκης, Θεόπιστος Χαντουμάκης) με τα σύνεργά τους
Η φάμπρικα στο Νησί με τη μυλόπετρα, με τους αείμνηστους Γ. Χαντουμάκη και Λ. Χατζηδάκη
Ερείπια από τον πύργο της Κομνηνής
